Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Боочы јуртым – јӱрегиме јуук тӧрӧлим

05.10.2020

Боочыныҥ сол jанында аралдыҥ ортозыла Каракол-Бажы Ӱч-Сÿмердеҥ Каракол суу агынын алган. Алтай кижи кандый ла сууны «талай» деер, байла, оны баалап, байлап, чике адабай, анайда айдатан болор. Каракол-талай шуулап агып барала, Каракол деп jурттыҥ jаныла аккан Урсулга бириге берет. Каракол сууныҥ бери jанында jуртка jуук кожого деп балдардыҥ эжинетен суучак агып тÿшкен. Ол кожого бажын Талду суунаҥ алат, састыҥ ортозыла агып барала, jурттыҥ учында Каракол сууга кире берет. Каракол сууныҥ аралында мешке де, кызылгат-бороҥот то толтыра.

Боочы jурт 1600 jылда тöзöлгöн деп айдыжат. «Бу jурттыҥ чын ады «Боочы-Оозы» деп айдар керек, Боочы дегени Шибее-Талдунаҥ ажып келген ажуны айдатан эдис» – деп, Кохоев Jорбош öрöкöн айдатан эди. Чын ла, Боочы jурттыҥ оҥ jанында боочылар улай-телей jадып алган. Боочыны тöрт талазынаҥ каруулчык-коручылдар чылап, байлу туулары курчап алган, а ортозында Текпенек. Текпенек «jердиҥ киндиги» деп улустыҥ куучынынаҥ угуп jÿретем. Мен бойым Кулады jурттыҥ кижизи. Ондо сÿтферма болордо, Текпенекте бозулар да кабыргам. Бу jерде эш-нöкöримле танышкам. Ол тегиндÿ эмес болбой деп сананып jÿредим. Текпенекте кöп jажыттар бар ошкош. Сол jанында jыш агаштыҥ ортозында тогус айры тоҥмок то бар, кайа-тажы эки jаны ончо jурук. Алдында jылдарда эш-нöкöрим Таҥзала кожо койлогоныс, бу jерде турлубыс болгон. Бир кÿн öбöгöним койлордыҥ кезиги бийиктеҥ тÿшпесте, олорды тÿжÿрерге барала, ойто келеле, тÿрген ле аттаҥ тÿжÿп, армакчы алала, ойто ло баратам деди. Не болгонын угар болзо, кырдаҥ тÿшпеген койлорына чыгып барадала, jолдо кандый да кайаныҥ jаныла öдÿп jадала кöрзö, кайанаҥ кайыш чыгып калган, тартып ийер болзо, эжик ошкош неме араай ачыла берген. Бу кижи эмеш jалтанып, кайра келген немези ол эмтир. Ойто барала, таап болбогон. Ондый неме бир ле катап кöрÿлер, оноҥ катап кöрÿнбейтен дежет. Оноҥ Текпенектиҥ ээзи де бар – карыган эр кижи ле ӱй кижи дежет, ол оныҥ jебрен болгонын кöргÿзип турган болбой. Текпенектиҥ jерине ала-кöнö казык кадап, табыштанарга jарабас деп, энем айдатан. Энем Шурова Jиjигей деп jарлык, jарынчы кижи эди. Ол Боор майманныҥ уулы Чокон, оныҥ уулдары Уйајок ло Табыра. Уйајоктоҥ Шур чыккан, Шурда 6 бала: 4 уул, 2 кыс. Јаан кызы Јијигей мениҥ энем, Тыйыс сыйныныҥ балдары Трияновтор – Чӱрмеш (Роза), Зоя, Сергей.

Боочыга јуртка кирип jатсагар, оҥ jанында Кара-Туу, сол jанында Кызыл-Коjогор теҥкейишкен турар. Олордыҥ ортозында Jыду-Суу деп кара суу Кара-Тууныҥ алдынаҥ чыккан jадыры. Öрö-тöмöн öткöн улус бу jерге токтоп, алкыш-быйан, кору сурап, кыйра буулап барат. Ондо јайылып ӧскӧн кайыҥдарды Ойноткинов Бӧлӧш отургыскан эди, оноҥ Сидор Яков бу тоҥмоктыҥ јанына агаш та отургызып, улус отурып амыраар айылычак та туткан.

Кара-Тууныҥ эдегинде Ӱстиги Сары-Кобы деп турлуда бис, Мамыев Таҥзаныҥ ла Тамараныҥ билези, кой кабырып иштеп jÿргенис. Алтыгы Сары-Кобыда – бистиҥ канча jылдарга наjылажып jÿрген Ойноткинов Бöлöштиҥ ле Маҥырчыныҥ билези jаткан турлу. Кара-Туу деп байлу туу база саҥ башка. Мында канча бала-барканы азыраган кöжнö, маҥыр да öзöтöн. Jол jанында таш кöмÿр ошкош кара öҥдÿ оок таштар бар, айса болзо, оныҥ учун анайда адаган болор бо? Кара-Тууныҥ тöбö бажында болчок бар, ол оныҥ бöрÿги ошкош. Бу да тууда ээзи бар – сары эчки jединген кыс бала. Чындап, бир öйдö бу тууда улустыҥ сÿрекей кöп эчкилери де отоп jÿретен. Jут болорго ло турза, кырдаҥ кÿркÿреп тÿжÿп келедер. Мында колхозтыҥ 600-теҥ ажыра койлоры ла јурттыҥ улузыныҥ мал-ажы текши одорлоп jÿрген эди. Эмди ле тоолу болчок малын бадырып болбой jÿргилери. Jаан улустыҥ айтканыла, турлуныҥ jанында кобыга чыгып, кÿс-jас кыйра буулап, ыйык кире бодоп, Алтайыстаҥ мал-ажыска, албаты-jоныска, бала-баркабыска ла алкы бойыбыска болуш, быйан сурап, мÿргип туратан эдибис. Бу да тууда jажыттары кöп эмей: куй таштар да бар, саҥ башка кобы-jиктер де бар. Сары-Кобыны öрö барза, сол jанында Монjыктар деп кобы, оноҥ барып, балдарыска кайыҥныҥ jулугын тозуп, экелип ичиретен болгоныс.

Калганчы турлу Кара-Тас. Бу турлуда Аилдашев Казакпай Тоҥкырла кожо канча jылдарга кой кабырып jÿрген. Кара-Тастыҥ jанында кайыр-кайыр jиктÿ кыр турат. Кижи оны öрö чыгып та, öдÿп те болбос ошкош. Ол кайырларда тас деп куштар учуп jÿретен дежетен. Олор эмди де бар болбой. Ол jерге улус барарга тыҥ ла кÿÿнзебей jат, эмеш jалтанчылу jер. Оҥ jанында кайыҥ, аспак jайым öзöт.

Кызыл-Коjогор деп туу Каракол сууныҥ ары jанында турат. Бу туу база байлу. Озодо бу тууга бир ÿй кижи чыгып барадала, тайкылала, учуп кел тÿшкен. Оноҥ ло бери Кызыл-Коjогорго ÿй кижи чыгардаҥ болгой, jууктаарга да jарабас дежет. Кезик öйдö кÿн ашса эмезе чыкса, бу коjогор кызыл да öҥдÿ болотон. Бу тууныҥ келтей јанында бийикте аржан да бар деп угуп јӱргем. Кызыл-Коjогордыҥ jанында Сеттерлÿ – Алтыгы ла Ӱстиги. Ӱстиги Сеттерлÿ Боочыныҥ суу кечире jаны. Сеттерлÿ – Четтерлÿ деп сöстöҥ болбой. Сеттерлÿниҥ тöҥинде Сарыбашев Солунныҥ ла Шуручыныҥ турлузы туратан. Сеттерлÿниҥ ичи öрö Алтыгы-Айры, Ӱстиги-Айры, Куу-Меес, Тарбаанду-Айры, Чичке-Айры деп öзöктöр, ол јерлерде Чараганов Тарын ла Умчулай, Яйтаков Јашка ла Шура, Дибаков Саҥыт ла Кыкыш, Урбушев Комунаш ла Jаҥарайдыҥ мал кабырып ээлеген jерлери болгон. Колхоз öйинде jайгыда бригадалар jÿрÿп, öлöҥди тыҥ ла чапкан эдибис. Кÿс-jас мал-аштыҥ турлулары болгон.

Боочыныҥ сол jанында база бир туу öҥдöйгöн туру. Ол Самырган (Самыр-каан) – Самарган. Мында самыр (темир) бар дегенин угуп jÿретем. Бу тууныҥ бажында сал бар дежет. Озо чактарда чайык чыгарда, улус сал эделе, бу тууныҥ бажына чыгып, аргаданган эмтир. Ол салдыҥ артканы тууныҥ бажында сырайып jадатанын улус кöргÿзип туратан. Jе бойым чыгып кöрбöдим. Улустыҥ куучынынаҥ ла угуп jÿретен эдим. Бу тууга болгон ло кижи чыкпайтан. Чын ла болбой, jаан улус тöгÿн сöс айтпас эмей. Самарганныҥ кайа-таштарыныҥ jигинде улу Боор öрöкöнниҥ öртöгöниниҥ арткан-калганын кайалардыҥ jигине сукканын майман сööктÿ энем айдып отуратан. «Калак ла де, кой кабырып jÿреле, ого чыкпагар, эдегине ле мал-ажаарды кабырыгар. Кызыл эҥирде тыҥ табыш чыгарбагар» дейтен эди. Самарганныҥ эдегинде Ак-Коо (Кобы) ло Тышты-Кат деп jерлер jадат. Бу jерлердиҥ jажыттары база кöп. Бу ла jерлердиҥ кайа-тажынаҥ будда jаҥныҥ статуэтказын кой кабырып jÿрген jиит тапкан эди. Ол Боордыҥ деп Шурова Jиjигей энем керелеген эди. Бу табынты керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте чыккан. 2002-2003 jылдарда бу ла jерлердеҥ мумиё jууган бир уул куучындаган: «Мумиё jууп jÿрген нöкöрлöримди тöмöн тÿжеле, сакып jаткам. Jанымда jерге кирип калган какпак таш jаткан. Колымды сугала, тудуп кöрзöм, саҥ башка неме тудулган. Чыгарып келер болзом, кайырчагаш эмтир. Ачып ийеримде, ийттердиҥ эки статуэтказы, оноҥ кÿзÿҥичектер. Оноҥ кандый да торко бöскö ороп салган бичигеш. Оны экелип jаанам Зоя Камиляновна Иженерова öрöкöнгö кöргÿстим. Jаанам эмеш кычырып турды. Бичикти эмеш ле тыҥ тутсаҥ, тöгÿлип турар. Бу табынты керегинде Оҥдойдыҥ культуразыныҥ улузы угала, бистеҥ алып алган. Ойто jерине апарып салатаныс дешкен. Кайа-таш кырлап jÿрген улус нени ле кöргöнис». Бу мындый jажыттар эмди де кöп болбой.

Самарганга удура Текпенек – бу јердиҥ «киндиги» туру. Текпенекте кöп jылдарга Абаков Иван ла Маруся койлоп jÿрген турлу. Оныҥ оҥ jанында Тусту-Туу – Боочыныҥ кÿнбадыш jанында турган база бир коручылы. Бу тууныҥ бажына мал-аш куjурга чыгатан ошкош, тус бар болбой, оныҥ учун малыс ого чыгарга албаданатан болор. Тусту-Тууныҥ ÿстиги jанында Талду, Тоҥул-Тыт, Ак-Сас, Белтиреш. Ол jерлерде «jердиҥ оозы» бар деп, эш-нöкöрим куучындайтан. Талдуныҥ турлузында канча öйлöргö Аилдашев Jайкаш ла Такшымар койлогон. Талду, Тоҥул-Тыт, Ак-Саста мöштöр кöп, оныҥ учун коркышту кузукту jер эди. Тусту-Тууныҥ jурт jаар öзöгинде Ӱстиги ле Алтыгы Туйук-Кобы – Туй-Коо, Jер-Боочы. Алтыгы Туйук-Кобыда 1996 jылда Эл-Ойын öткöн. Келген улус оныҥ jиктелип калган кырларын кöрöлö, бу тен кижи отуратан jерлерлÿ (амфитеатр) туру не деп кайкашкан эди. Бу jерлер ончозы ээленип калган, оныҥ учун ондо тыҥ табыштанарга jарабас. Кажы ла кобы-jигинде улустыҥ мöҥкÿзи jадат.

Јурттыҥ jанында Куjурлу-Межелик (балдардыҥ кышкыда jыҥылайтан jери), оноҥ Чедендÿ-Кобы, Монто деп байлу jерлер бар. Сол jанында мöштöргö бÿркеткен арка туру. Бу мöштöрдиҥ кузугыла канча öйлöргö улус азыранган, айла, jурттаҥ ыраак jок jер. Бала-барка таарычактарын тудунган каткырыжып, куучындажып, кузуктап баргылаар, оноҥ кӧрзӧҥ, кузукту таарларын јӱктенген-сӱӱртеген чубажып алган, тӱшкӱлеп келедер. Бу jердиҥ ады Монто деп камныҥ адыла адалган деп угуп jÿретем. Алдында улус камныҥ сööгин jерге кöмбöс, агашты селескелеп салала, оныҥ ÿстине мöҥкÿзин салатан эмтир. Ого кузуктап барган улус оройго jетире jÿрбес. Оноҥ Сары-Арт деп ажу jолдолып калган jадат, база ла кузукту, кызылгат-jиилектÿ алтай эди.

Ол jердеҥ Jаҥмыр öрöкöн кузук, кызылгат, jиилек терип экелип, оок балдарды азыраган ла эмей. Монтоныҥ jанында Боочы деп турлу турган. Анда Емегенов Акадий ле Jалкый деп бистиҥ нöкöрлöристиҥ канча jылдарга кой кабырган, ээленген турлузы болгон. Бу да турлуны айландыра турган кырлары, кобы-jиктери база саҥ башка. Ээзи ак атка минген кыс кижи деп айдыжып туратан. Бу ла турлуныҥ ÿстиги jанында кырдыҥ бажынаҥ уулым Андрей кезер таш табып экелген эди. Эмди ол Куладыныҥ музейинде туру. Боочыныҥ jанында турган кырларында шÿлÿзÿн де, аҥ да кöп болгон. Мында куй таштар да бар, анда качкындар да jаткан дежет. Эмди оны улус кайдаҥ табатан эди.

Боочы алтайдыҥ тайгалары да бар. Ого малчы-койчылар jайгыда мал-ажын айдаганча тайгаладып барат. Орыкту-Кат, Öтöктÿ-Тыт, Сай-Кечÿ, Кадыр-Кат, Айулу-Меес, Чабага, Бай-Jыраа, Таш-Обоо…

Ол тайгаларга jедерге jол ачып, jазаган улустыҥ ады-jолын бичиген тажы Сай-Кечÿде туру. Ондо бистиҥ де ады-јолыс бичилген.

Ӧрӧ адаган кобы-јиктерде, кыр-туулардыҥ эдегинде койчы-малчылар иштежи тыҥ ла болгон, ончобыс озочылдар болгоныс, иштеп те, јыргап та билгенис, та неге де јӱткигенис, амадаганыс. Ол ӧйлӧрдӧ башкараачы болгон Чунижеков Григорий Алексеевичти, Багыров Егор Питенеевичти, Иртамаев Анатолий Ирбеевичти јылу сӧслӧ эске алар керек. Јылдар ӧткӧнин, јаштарыс кожулганын билбей де калганыс, а тӧрӧл јерис ол ло бойы кеен ле јараш!

Боочы jурттыҥ турган jери учурлу ошкош: тöрт талазы курчу-коручылду – Кара-Туу ла Кызыл-Коjогор, Самарган ла Тусту-Туу, а олордыҥ ортозында Jыду-Суу ла Текпенек. Кайкамчылу ла кеен Алтай!

Бистиҥ Алтайыста кажы ла jер, толук, суу, агаш-таш ончозы байлык, ийделÿ, байлу эмей. Јашӧскӱрим оны билип ле баалап jÿрзин.

86 jашту тӧӧлӧс сӧӧктӱ Мамыева Тамара öрöкöнниҥ айтканыла бичилген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина