Эҥ учурлузы — чеберлеери ле кӧптӧдӧри

05.10.2020

Албаты-јонныҥ јанынаҥ тоомјы, кижилик кӱӱндӱ колбулар бойы келбейт. Албаты тегиндӱ айтпаган эмей: «Нени ӱрендеериҥ — оны ла аларыҥ». Башкараачы, ишти ууламјылаачы кижи керегинде айтсабыс, «каруулу», «ченемелдӱ», «кӱчтӱ» деген сӧстӧр бойлоры келет.

Ол сӧстӧр кижи кандый кижи болгонын, оныҥ кӧрӱм-санаазын, бойыныҥ јанына бирлик кӱӱн-санаалу улусты чуктап, текши амадуга једер арганы билерин јарт кӧргӱзет. Бу бичимелде бичилген кижи шак ла андый улустыҥ бирӱзи деп айтса, јастыра болбос.

Караколдоҥ 75 јашту Николай МАТАШЕВ — ченемелдӱ, ойгор санаалу башкараачы, ол Кан-Оозы аймактыҥ јурт ээлеминиҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген.

Николай Иванович Келей jyртта Тадыр (Иван Матвеевич) ла Тылыр Маташевтердиҥ билезинде чыккан. Ол билезинде балдардыҥ эҥ jaаны. Ыраак 1944 jылдыҥ кыжында энези кенейте тыҥ оорый берген, jaaнак-сыймучылар «баланыҥ оорузы» деп, болужып болбогон. Кыр ажыра кам кижи jaткан, адазы.

Ол кижини чанакту атту тартып экелген. Ӱй кижини кӧрӧлӧ, кам айткан эмтир: «Баланыҥ оорузыла оорыырга эрте, ӧйи jeтпеген. Бир айдаҥ белинде темдектӱ уул бала табып алар. Ол салымыныҥ темдеги болор. Jӱрӱми jакшы болор». Чындап та, бир айдаҥ ак-jaрыкка уул бала чыккан – белинде аттыҥ бажына тӱҥей темдектӱ. Jӱрӱми-салымы ол темдекке келишкедий болуп, мал-аш ӧскӱрип, jер ижинде иштеп ӧткӧн. Jаштаҥ ала Николай карындажы Белешле, сыйындары Ольгала, Лизала кожо ада-энезине jурт ээлемниҥ ижине болушкан.

«Путь Ильича»

колхозтыҥ ӧзӱми

Николай Иванович ижин Кан-Оозы аймакта Чаргы-Оозыныҥ «Путь Ильича» колхозында трактористтиҥ ижинеҥ баштаган. Ол ӧйдӧ бу колхозко Караколдогы ла Туратыдагы jурт ээлем кирген. Бу колхозты техникала jеткилдеерге, машино-тракторный станция (МТС) тӧзӧлгӧн. МТС бойыныҥ техниказыла jуук турган колхозторго болушкан. Колхозтор МТС-ка акчала ол эмезе белен курсак-тамакла тӧлӧгӧн. Кӧп эр улус, ол тоодо Николай Иванович, Ийиндеги механизаторлор белетеер ӱредӱни тӱгескен. Ӱредӱниҥ кийнинде Николай Ивановичти колхозтыҥ башкараачы ишчизине кӧстӧгӧн. Ол ӧйдӧ ол айыл-jуртту кижи, эш-нӧкӧри – Александра Ялатовна. 1970-1980-чи jылдарда колхозтыҥ ӧзӱми бийик кемине jеткен – колхоз миллионер боло берген. Онызына анчада ла аҥ ӧскӱргени jаан камаанын jетирген. Бу ла ӧйдӧ Чаргы-Оозында сарjусырзавод иштеп баштаган.

Бир катап колхозтыҥ председатели М. Э. Кокушев Николай Ивановичти кабинедине кычырып, аҥ ӧскӱрерин таҥынаҥ башкарзын деп баштанган. Сананып, шӱӱп кӧр, иш каруулу деп, ӧй берген. Сананыш кӧп болгон. Энези jӧпсинбей, «бир ле аҥ jылыйза, тӧлӱге тӱжериҥ» деп санааркаган. Учы-учында Николай Иванович jӧбин берген. Мынайып, иш башталган: jанында Кӧксуу-Оозы аймакка барып, аҥ ӧскӱреечилердиҥ ижиле таныжып, ченемел алган. Аҥдарды кичеери, ӧскӱрери јанынаҥ суракла јууктада иштеген. Мында оныҥ улусла иштеп билери, ишке каруулу болор аргалузы ачылган. Ого ӱзеери иштеҥкейи, кандый ла суракты тереҥ шӱӱп кӧрӧри ле сананып алган немени учына jетирери jарталган.

1990-чы jылдарда, колхоз-совхозтор jайрадылып турар ӧйдӧ, Николай Иванович Караколдогы колхозтыҥ улузынаҥ «Каракол» ООО деп таҥынаҥ ээлем тӧзӧгӧн. Jайрадылып калган ээлемди ойто орныктырары кӱчке келишкен, jе билгири, байлык ченемели бу кижиге ичкери барарга ийде берген. Jaaн удабай, оныҥ ижиниҥ турултазы кӧрӱне берген.

Аймактыҥ талдама ээлемдериниҥ тоозында

«Каракол» ООО jаҥыс ла аймак ичинде эмес, је анайда ок республика да ичинде јарлу ээлем боло берген. Николай Ивановичти мӧрлӱ, jедимдӱ, ырысту кижи деп айткадый. Билгир башкараачы колхозтыҥ улузын чеберлеп, арга-чыдалын канча катап ӧскӱрип, кӧптӧдип алган. Бийик jедимге jедерге кезик улуска кылык-jаҥ, кӱӱн-тап, ченемел jетпей турган. Николай Ивановичте бу ӱзе бар, оныҥ учун ого ӱзези келижип jат. Иштеҥкейди jӧмӧӧр, куучындажып билер, кокырчы, бастыра jанынаҥ jайалталу кижи.

2006 jылда Николай Иванович экинчи ээлемди — «Нива» ООО-ны тӧзӧгӧн. «Каракол» ООО деген ээлемди jаан уулы Альберт башкарган. «Нива» ООО ээлемди ортон уулы Эдуард башкарат. Оогош уулы Олег jылкы мал ӧскӱрет.

Николай Иванович балдарын ишке jаштаҥ ала таскадып салган, аданыҥ сӧзи биледе учурлу ла баалу. Ээлемниҥ бастыра сурактары билениҥ ичинде шӱӱжилет. Эки ээлем jаҥы эп-аргалар бедиреп, иштеги кӧргӱзӱлерин бийиктедерге иштейт.

Николай Иванович ээлемиле экскурсия ӧткӱрди: чынык-бек чедендер, бозулар азыраар, сооткыш, аҥныҥ мӱӱзин белетеер, техника турар jерлер, турист-айылчылар кондырар базалар, ишчилердиҥ ашканазы.

Ээлем jаҥы техникала jылдыҥ ла jеткилделет: тракторлор, комбайндар, КамАЗ-тар, кош тартар ӧскӧ дӧ jаан кӧлӱктер, ого ӱзеери, ээлем АЗС-ла jеткилделген.

«Нива» ООО-ныҥ оморкодузы – аҥдар. Ондо бӱдӱн-jарым муҥнаҥ кӧп аҥдар бар. Jаан, jараш айры мӱӱстерлӱ сыгындар бистеҥ чочып, коркып, кӧрӱп, аjыктап турды. Фотообъективке соктырбай, маҥтажа берет. Оныҥ шылтагы — канча jылдарга аҥдар аҥчылардыҥ jеми болгон.

Алтайдыҥ аҥдары эм-том ӧлӧҥ jийт, тоҥмок суудаҥ ичет, ару кейле тынат.

«Бистиҥ байлыгыс – улус…»

Николай Ивановичтиҥ айтканыла, «бу ӱзе кӧргӧн неме бистиҥ ээлемниҥ турултазы, бистиҥ байлыгыс улус. Олордыҥ чындык, каруулу ижи учун бис мындый бийик jедимдерге jеткенис». «Нива» ла «Каракол» ООО-лор – Алтай Республикада ӧткӱрилип турган мӧрӧй-маргыжулардыҥ jеҥӱчилдери болуп чыгат. Онойып «Нива» 2019 jылда ӧткӱрилген мӧрӧйдӧ эҥ бийик кӧргӱзӱлерге једип, баштапкы jерге чыккан. «Каракол» ООО бу мӧрӧйдӧ ӱчинчи jерде болгон.

2013 jылда Николай Ивановичтиҥ ады-jолы Алтай Республиканыҥ Кӱндӱниҥ доскозына кийдирилген. Ол Кан-Оозы аймактыҥ кӱндӱлӱ кижизи, анайда ок Алтай крайдыҥ Солонешенский районыныҥ кӱндӱлӱ кижизи, алтай албатыныҥ бойыныҥ кӱӱниле Россияга киргениниҥ 250 jылдыгыныҥ медалиле, 2015 jылда ол «Трудовая доблесть России» темдекле кайралдаткан. Николай Ивановичтиҥ бек тылы — билези, эш-нӧкӧри Александра Ялатовна. Маташевтер бой-бойына болужып ла jӧмӧжип jӱргендер. Биле jӱрерге, иштеерге, ӧзӧргӧ ийде-кӱч берет. Александра Ялатовна jӱрӱмнеҥ jӱре берген, jе ол эш-нӧкӧриниҥ ле балдарыныҥ эземинде артат.

Николай Иванович уур-кӱчтер јанынаҥ комыдаарга сӱӱбейт — «ол керегинде куучындабай, бӱдӱрер керек». «Jастыра керек база ӱредӱ берет, чын jанындӧӧн бурыыр керек. Мениҥ тӧс jӱрӱмдик jолым – тургускан амадуга jедери. Jаантайын неге де jӱткиир керек — ол тушта ӱзе келижер». Николай Иванович бойын алдындагы ӧйдиҥ кижизи деп чотойт. «Бис эмес болзоос — кем?» деп санаала башкарынып jӱрет. Jурт ээлемге чындык болгонын чыккан-ӧскӧн jерине сӱӱжиле jартайт. Ого аймагыныҥ салымы, ӧзӱми баалу. Келер ӧй бӱгӱнги кӱннеҥ башталат. Оныҥ баштап салган ижин бала-барказы апарат: уулдары – Альберт, Эдуард, Олег, кыстары – Марьяна, Эльвира, Алла.

Б. СЕРКИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина