Алтайдын Чолмоны

Эльзаныҥ ачык ла ак јолы

13.10.2020

Алтай Республиканыҥ кӧрӧӧчилерине «Хакасфильм Киностудия» бойыныҥ јаҥы јайаандык ижин — «Белая дорога Эльзы» деп адалган толометражный художественный кинофильмин кӧргӱзерге акту кӱӱнинеҥ амадап кӱӱнзейт.

Кинофильмниҥ тӧзӧгӧзи-сюжеди ыраак тайга-таштагы заимкада јаткан билениҥ јадын-јӱрӱминеҥ алынган ла чын болгон керектерге тайанып тургузылган. Јааназы ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берерде, эки кӧстӧҥ отурып калган тайдагы барказын, кызычакты, јуугында турган јуртка, ондогы улустаҥ болуш сурап аткарган. Оогош болчом кара јаҥыскан јаан соокто јыш тайгала канча беристени ӧдӱп, једетен јерге эзен-амыр јеткен.

Фильмниҥ авторлоры бу керекти кату тӱбекке бодолду эдип, тереҥжиде кӧргӱскен ле Хакасияныҥ тургун ӧс калыгыныҥ ар-бӱткенле, јериле ӱзӱлбес бек колбузына кӧнӱ ууламјылаган. Киноныҥ тӧс сӱр-кебери — Эльза деген ӧскӱс-јабыс кызычак бойыныҥ јолында бӧрӱге учураар. Шак ла бу сакыбаган јанынаҥ болгон туштажу кызычакты јаҥыс та чочыдып коркыдар эмес. Је онойдо ок мынаҥ озо таныш эмес болгон ло эбире курчаган тайга-таштыҥ бойыныҥ јӱрӱмин ачар арга берди. Сайан-Алтайдыҥ калыктарына јол сӱрекей јаан учурлу. Айдарда, кинофильмниҥ адында јолдыҥ сӱр-кебери кӧргӱзилгени тегиндӱ эмес. Ак јол — ачык, једимдӱ, ару, узун јол…

«Белая дорога Эльзы» деген кинофильмде тӧс сӱр-кеберди оогош болчом ойноп јат. Айдарда, «Хакасфильмге» шак бу фильмди тургусканы баштапкы ченемел, ченелте деп айдарга јараар. Бу иште эҥ ле каруулузы, учурлузы режиссердыҥ тургускан амадузын чокым бӱдӱрер ле камераныҥ алдында бойын јайым, бӧктӧнбӧй туратан кызычакты бедиреп табары болгон. Онойдо ок керектӱ кызычак јурт јердеҥ болоры база чокымдалган. Байа мал-ашты азырап, одын-суу экелип, бир сӧслӧ, айыл-јурттыҥ ӧскӧ дӧ иштерин эдип-бӱдӱрип билер учурлу. Айыл-јурттыҥ оок-тобыр, је каруулу ижи ого јуук ла таныш болор керек.

Тӧс таланыҥ киностудияларында јайаан јайалталу,  актерлык ченемелдӱ балдардыҥ ады-јолдоры, олор керегинде јетирӱлер артыгынча бар болзо, је Хакасияда бедиреништӱ ишти куру јердеҥ баштаарга келишкен деп айдарга јараар. Јайаандык иштӱ бир бӧлӱк улуска келишкедий-јарагадый оогош артистти табарга республикала кӧп лӧ јорыктаарга-маҥтадарга келишкен. Онойдо ок кастинг те белетелип ӧткӱрилген. Талдаштарды 150-неҥ ажыра кызычактар ӧткӧн! Учы-учында берилген јакылтаны эҥ ле јакшы, чыҥдый ла билгир Аскиз деген јурттаҥ Илария Мамышева бӱдӱрген (бу ӧйдӧ ого 6 јаш болгон).

Фильмниҥ авторлоры коштой ло бӧрӱни бедиреген. Чокымдап айтса, ол бодолында бӧрӱге бӱдӱштеш ийт болотон болгон. Је кинологический клубла куучын-эрмекти ӧткӱрип турала, соготон бир бӧлӱк улус јурт јердеҥ Михаил Кончаковко чыккан. Михаилдиҥ айлында ӱредип салган Ведьма деп атту тижи бӧрӱ бар болуптыр. Бу «Хакасфильмге» сакыбаган јанынаҥ сӱреен јакшы табынты болгон. Нениҥ учун дезе бир де ийттиҥ кӧзи, кӧрӱжи бӧрӱдийине тӱҥей болбой јат ине. Је сакыбаган јанынаҥ учураган Ведьма кижиниҥ јанында, кижиле кожо до јӱрген болзо, је јерлик, барынтычыныҥ кылык-јаҥын таштабаган, онызы оныҥ канында, ӧзӧгинде. Бу ок ӧйдӧ тижи бӧрӱле иштеерге кӱчке келишкен: нениҥ учун дезе ол ӱретпеген, берген јакылтаны билбес аҥ болзын, кетеп-сакып, ондый эп-аргала согорго келишкен. Кадрда оны 5 ле секундтыҥ туркунына кӧргӱзер керек болзо, је бу ишке бир сааттаҥ ажыра ӧй керектӱ болгон.

«Белая дорога Эльзы» деген фильм  јашӧскӱримниҥ керектери аайынча федерал агентствоныҥ грантыныҥ шылтузында тургузылган.

Бу јаан ла јилбилӱ ӱлекерде бистиҥ јайаан јайалталу, ады-јолы танылу јерлежис актер Анат Быдышев једимдӱ турушты. Бистиҥ, Туулу Алтайдыҥ, кӧрӧӧчилери Анатты «Мумие» деген фильм ажыра сӱрекей јакшы билер. Јиит актер Улаган аймактыҥ Балыкчы јуртында чыккан-ӧскӧн. В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияны једимдӱ божодып, Улан-Удэде культураныҥ ла санаттыҥ Кӱнчыгыш Сибирьдеги государстволык академиязында «Институт танца» деген бӧлӱгинде ӱренген. 2008 јылда алтай уул академияны једимдӱ тӱгезип, Алтайына јанган. Бир јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына Шабалин аймактыҥ культура бӧлӱгинде иштеп, јолын Хакасия јаар туткан. Мында биле тӧзӧп, черӱге барып келеле, билезин алганча Шабалин кӧчкӧн.

Анат, ӱренген ӱредӱзи аайынча хореографиялык ансамбльдыҥ башкараачызы, ӱредӱчи-хореограф, Шабалинде Культураныҥ байзыҥында ла балдардыҥ кӱӱлик сургалында иштеген. Је Хакасияда кайын энези оорый берерде, јиит биле алаҥзу јогынаҥ Абакан јаар кӧчкӧн.

Баштапкы ӧйдӧ ол В. К. Чаптыковтыҥ адыла адалган хакас республикан филармонияда ишке кирип, «Кӱн чогы» деп јарлу ӧмӧликте иштеген. Кӱӱге, бијеге, кеендикке бастыра јанынаҥ јайалталу Анат кӧп ороондордо иштеген јайаан ӧмӧликтерле јол-јорыктарда кӧп болгон. Ченемели, узы, билгири ӧскӧн, ичкери јолын алынган. 2012 јылда хакас эл драма театр Анат Быдышевти ишке кычырган. Мында ол театрдыҥ артисти, актеры болуп, јаҥы профессияны, оныҥ учурын, јажыдын бойына ачкан.

Онойып иштеп турганча, Абаканныҥ «Хакасфильм» студиязы Анатка ајару эткен. Бу студия кӧп лӧ сабазында кыска метражту документальный фильмдерди согот. Онойып 2017 јылда олор јерлежисти «Мумиё» деген баштапкы толо метражту кинофильминде ойноорго кычырган. Ол тӧс сӱр-кеберди ойногон, геройдыҥ ады база Анат болгон.

«Хакасфильм» «Мумиёны» бойыныҥ арга-кӱчиле соккон. Кинодо јаан ајару ар-бӱткенге эдилген. Туулу Алтайдыҥ кӧрӧӧчилери «Мумиёны» база јилбиркеп кӧргӧн. Бир јанынаҥ — јерлежи учун оморкоду, экинчи јанынаҥ — кинофильмде кӧдӱрген сурактар биске база јуук. Уур-кӱч, кызалаҥду ӧйдӧ тӧрт уул тӱрген-тӱкей ле јаан акча-манат иштеп алар амадула тайга-ташка мумие (сыгырганныҥ богы) јууп барган. Анат Быдышевтиҥ ойногон сӱр-кебери нӧкӧриниҥ келишпес коомой кылыгы учун кайадаҥ ажып, арайдаҥ калган. Фильмде ар-бӱткенниҥ ле кижиниҥ ортодо кӧскӧ кӧрӱнбес колбузы, буспас ээжизи-байы сӱреен чын кӧргӱзилген. Ар-бӱткен, агаш-таш, оныҥ байлыгы ээлӱ, ийделӱ, тудулу. Байлу болгонын кӧрӧӧчилер актерлордыҥ ойынынаҥ сӱреен јакшы оҥдогон деп айдарга јараар.

Онойып, Анатка «Хакасфильмле» ӧмӧ-јӧмӧ иштеген баштапкы јайаандык ижи оноҥ ары актердыҥ узын тыҥыдарга јаан тебӱ, ийде берген. Ол јеткен једимдериле болорзынбай, Красноярскта санаттыҥ Д. Хворостовскийдиҥ адыла адалган государственный институдына ӱренерге кирген.

Ол бойы «Белая дорога Эльзы» деген фильмде турушканы керегинде мынайда куучындады: «Хакасфильм» бойыныҥ јаҥы тургузып јаткан кинозында сӱр-кеберлердиҥ бирӱзин ойноорго мени кычырган. Мен акту кӱӱнимнеҥ јӧпсингем. Мениҥ геройымды јакшы деп айдып болбозыҥ, ол бодолында кылык-јаҥы коомой кижи. Шак мынызы меге, актерго, јилбилӱ ле солун керек болуп јат. Оныҥ ӧзӧгин, ич-телекейин чындык ачары каруулу ине. Јайаандык иш бойы да јеҥил эмес болгон. Нениҥ учун дезе съемкалар чек ле корон соок кыштыҥ бойында, ыраакта, чып ла чын тайга-ташта ӧткӧн. Је тӧс сӱр-кебердиҥ, оогош кызычактыҥ јанында бис, јаан актерлор, айдыҥ-кӱнниҥ, ар-бӱткенниҥ јеҥил эмес айалгазына ајару салар, эдер, кӱчсинер учурыс јок болгон».

Анат јерлештери оныҥ јаҥы ижин канайда уткыырын, кӧрӧрин ӧкпӧӧрип, је ол ок ӧйдӧ энчикпей сакыйт.  Оныҥ айтканыла, «Белая дорога Эльзы» деген кинофильм јаҥыс та Хакасия керегинде эмес, је онойдо ок Туулу Алтай ла Тыва керегинде. Бу кинофильм кижилик, кижи ле ар-бӱткен бир тизӱде, бирлик колбуда ла ар-бӱткенниҥ, тайга-таштыҥ ээжилерин буспазы, олорго чебер болоры керегинде. Ар-бӱткен, агаш-таш — олор бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис. Бис курчуны-куйакты, алкышты-быйанды, ийдени ар-бӱткеннеҥ аладыс. Кичинек кызычактыҥ сӱр-кебери ажыра калыктыҥ ийдези, бекем, бек, бузулбас ӧзӧги кӧргӱзилет. Је онойдо ок мында сӱӱштиҥ јолы, сурагы база бар. Сӱӱш ол база бир јаан куулгазын ийде ине. Тынар-тындуга ӧрӧ ӧзӧтӧн, ичкери баратан арга болуп јат. Шак ла ол кайкамчылу сӱӱш Эльзага бойыныҥ уур-кӱчтерлӱ, ченелтелӱ јолын ӧдӱп чыгарга болушкан ине».

«Хакасфильм» бажынаҥ ала бойыныҥ кинофильмин јаҥыс та тӧрӧл республиказында кӧргӱзетен амаду тургуспаган. Оныҥ амадузы ыраак ла тереҥ. Олор киноны Алтай Республикада ла Тывада база кӧргӱзер кӱӱндӱ. Шак оныҥ учун солун иш бу талалардыҥ тилдерине база кӧчӱрилген. Авторлор олордыҥ тургускан фильми коштой талаларда база бойыныҥ кӧрӧӧчилерин табар деп иженет. Не дезе, Эльзаныҥ ӧткӧн јолы Сайан-Алтайдыҥ ончо калыктарына јуук ла кару, таныш. Онойдо ок аҥылу учурлу. Нениҥ учун дезе бу албатыларга бӧрӱ тегин ле кату, казыр аҥ эмес. Ол тайга-таштыҥ, коручылдыҥ, ай-санааныҥ кереези-темдеги болуп јат. Олор бу аҥныҥ ады-јолын чике адабай, кечире, бултаарта айдып, тегин онойдо айтпай-адабай јат. Калыктардыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларында, чӱм-јаҥында, чӱмделгелеринде айдылганы-бичилгени сӱреен кӧп.

«Хакасфильмниҥ» тургускан «Белая дорога Эльзы» фильмниҥ таныштырузы-премьеразы бистиҥ тергеениҥ «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрында ӱлӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде ӧдӧр.

«Хакасфильм Киностудия» кӱӱнзеген улусты Хакасияныҥ база бир киноижиле јууктада таныжарына акту кӱӱнинеҥ кычырат.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген