Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи – јозокту

13.10.2020

Иркит сӧӧктӱ Татьяна Чуруповна (Тана эјебис) Ишмина 86 јашту, бала-барказыныҥ ортозында эзен-амыр отуры. Ол бойыныҥ ла кураа балдардыҥ от-калапту јуу-чактыҥ јылдарында ӧткӧн бала тужын, јӱрӱмдик јолын эске алат.

Татьяна Чуруповнаныҥ ада-энези Чуруп Јышманович Ишмин ле Тарынчак Чичкановна Кан-Оозы јуртта Октябрьский оромдо «2-ая Пятилетка» деген колхозтыҥ турчылары болгон. Татьяна Чуруповна 1934 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 25-чи кӱнинде чыккан. Ада-энезинде сегис бала болгон. Тургуза ӧйдӧ эзен-амыр јӱргени — ӱч карындаш, сыйны Анна Чекаева ла карындажы Айабас.

Тана эјебистиҥ санаазында јарт артып калганы – 1941 јыл.

Ол ӧйгӧ бурылып, бойыныҥ куучынын мынайда баштады: «Адам мени јединип, кичинек сыйным Аняны кучактанып, Кан-Оозыныҥ военкомады болор деп сананып турум, ого келгенис. Энем бисле кожо адамныҥ баштыкта азык-тӱлӱгин тудунганча келген эди. Мында абралу аттардыҥ кӧбин сӱрекей кайкап кӧргӧм. Абралу аттарла јуу-чакка атанып јаткан улусты јетиретен болуптыр. Оноҥ башка кош тартар јаан 4 кӧлӱк турган. Јуулган албатыныҥ ортозында кандый ла уктузы бар эмей. Олордыҥ ортозынаҥ бир орус кижи чурана тартарда, бирӱзи кожоҥдоп-бијелеп турды. Ӱй улустыҥ ыйы коркышту болгон. Эмди сананып турзам, кӧӧркийлер бойыныҥ јуук улузын чакту јууга ӱйдежип, кайра ойто эзен-амыр јанар та јок деп ыйлашкан болтыр. Ол улусла кожо тӱлей, тили јок, је сӱрекей ус, ады јарлу кузнецти база апарган. Байла, заводто иштедерге керектӱ болгон…

Ол кӱн кичинек кар болгон. Та јас, та кӱс болгоны санаама јакшы кирбейт. Адамла кожо атанган јерлештериниҥ ады-јолдорын билбей турум. Мен оогош бала болгом до. Адам јууга атанып, Воронежке једеле, самара аткарган. Бойы бичик билбес. Оныҥ учун самараны ӧскӧ кижи бичиген.

Адабыс самаразында мында коркышту јуу-чак ӧдӱп јат, кайдаар ийерин билбезим деп бичиген. Кыскарта јӱк ле тоолу сӧс бичип салган. Оныҥ ла кийнинде бир де табыш јок, суру-чап јок јылыйып калган.

Бистиҥ колхоз Кан-Оозыныҥ ичинде болгон. Бу колхозто иштеген улустаҥ Павел Банников артты. Тогузон јаштаҥ ажа берген кижи ол ло јаткан Октябрьский оромында эмдиге јатканча.

Јуу ӧйинде 12 јашту балдар Табар акамла кожо Лохматушкадаҥ, Кайынду болчок деп јердеҥ сыргак агашты, одын эдип, школго атту тартатан, ӱй улус оны кирееле кезетен, оноҥ јаратан. Балдар ол одынды кулаштайтан. Јети јаштаҥ ала кӧгӧн-чымылга јидирип, бугул тарткам.

Санаама база бир јарт артып калган  мындый учурал болгон. Ол ӧйлӧрдӧ  Темирей Казаков бистиҥ айылга Карасуу деп јердеҥ айылдап келетен. Энемди «Пятилетканыҥ јеҥеми» деп айдып турар, байла, јеҥелери кӧп болгон болбой. Бир катап тӱнде Теми-рейле кожо Бобой Шодоев ле Кару Чабачаков келгендер. «Черӱге атанатан повестка алдым, јыртык ӧдӱкле канай барар, јеҥе, бу ӧдӱгимди канай-канай кӧктӧп алайын. Слер меге учук ла ийне берзегер» деген. Ол кӱн, айла, керосинис тӱгенип калган болгон. Карган энем печкениҥ оозын ачала, кӱйӱп турган от-тыҥ  јаркынына Темирейдиҥ ӧдӱгин јамаган. Кӧрӧр болзо, ӧдӱктиҥ бажы тере, кончы та эликтиҥ, та койдыҥ бычкактарынаҥ эткен, ӧдӱктиҥ кийни ӱзе јыртылып калган. Карган энем тере салып, уулдыҥ ӧдӱгин јазап јамап  берерде, ол тыҥ сӱӱнген эди.

Бис, балдар, јаан улусла теҥ-тай иштеп турарыс, јаскыда эмеш ле кар кайылза, бисти бозуларга ӧлӧҥ јулдыртар. Ол ӧйдӧги  ӱӱрелерим Байлу Адятова, Тана Махалина, Сыган Айташева. Кӱч ӧйлӧрдӧ биске шыра-лу јӱрӱм келишкен.

Школго барар кийим јок. Школыс бу ла турган эки этаж агаш турада болгон, эмди А. Г. Калкинниҥ адыла адалган библиотека. Орус класстар башка, алтай класс бир ле кыпта, 2-чи класска јетире болгон.

Баштапкы ӱредӱчим Јылым Бархатовна Аладякова, оныҥ адазы атту-чуулу Бархат Иванович Кан-Оозыныҥ сельсовединиҥ председатели болгон. Албатыны кӧкӱдип, мекелеп иштендиретен, улус председа-тельдиҥ сӧзинеҥ чыкпай, эдетен ижин бӱдӱретен. Сойоҥ сӧӧктӱ,  албатыла сӱреен нак, јон ортодо тоомјылу, тили эптӱ эр болгон. Јаҥыс бичик билбес, керектӱ чаазынын, байла, качызы эдетен болбой. Ол ӧйлӧрдӧ бичик билбес улус кӧп болгон.

Санаама кирет: карган энем терени сӱреен јакшы илейтен. Илеген терелери торкодый јымжак. Бир катап райкомныҥ јааны Чернов, тон эдинерге, карган энемге терелер экелген. Терелерди карган энем биске бычакла кырдырткан, тырматтырган. Оныҥ эдин кырып алала, кӧчӧ кайнадала, тойо ажанган эдис.

Мен 1942 јылдаҥ ала иштегеним санаама кирет. Бу ӧйдӧ кийер кийим јок. Энем бир де ойнотпос, кожо ээчидип алар. Јаан изӱ айда бригаданыҥ улузы силос  салар, атла волокушканы тартарыс, куран айда ӧлӧҥгӧ чыгарыс. Јаан улус эртен тура тӧрт сааттаҥ ала тӱнниҥ он эки саадына јетире — айдыҥ јаркынына ӧлӧҥ чабар. Бисти, балдарды, тӧрт саатта ойгозоло, аттарысты бедиредер, ол адыска сулук кийдирип албай, ӱйгендеерге шыралаарыс. Ондо бир тӧҥӧш болгон, бис ого очередьле туруп, аттыҥ комудын кийдирерис. Оноҥ аттарысты буулайла, эртен тураныҥ соогына тыркырап-калтырап, одуны айландыра јылынып отурарыс. Ӧдӱктерис не оҥду деер, чалынга ӱлӱштелип, кӧӧп калар. Тӱжине ле кӧгӧн-чымылдарла уружып, ижисти эдерис. Колхозтыҥ бригадири Кӱндӱчи Тырыков – фронтовик, кенек, сӱреен кату кижи болгон. Ӧй дӧ кату, иш те кату, јӱрӱм де шыралу ӧткӧн. Иштиҥ кӱчин, курсактыҥ уйанын не  деп айдар.

 

Школго ӱренген ӧйлӧрим

 

Кан-Оозында 2-чи класска јетире ӱренгем, Экинурда 5-чи класска јетире  ӱренеле, оноҥ ары јадар јер јок болордо, 6-7 класстарды Јабаганда ӱренгем. Мен Кан-Оозыныҥ бойында јаткам.

Николай Андреевич Шодоев, Чорбон Матин, Олег Матин, Семен Матин, Арба Чабачаков, Гена Шодоев, Миша Ишмин эликтиҥ терезинеҥ эткен јаргак тонду, ичинде чамча да јок уулдар Ойбоктогы Ак-Таштыҥ (Чаҥкырдыҥ) алдынаҥ корон сооктордо школго ӱренгилеп келер. Соокко чарчабаска, уулдар бой-бойын јыгып ойноп браадар. Чаҥкырдыҥ алдынаҥ школго  јетире 8 километр, ол кире јерди эртен тура соокко чарчап туруп келип ӱренеле, ойто ло јанар керек.

Кийнинде Николай Андреевич Шодоев бийик ӱредӱ алып, Мӧндӱр-Сокконныҥ школында тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болды, школдыҥ директоры болуп иштеди. Кӧп солун бичимелдер бичиди. Кан-Оозында музей ачты, бу не аайлу једим. Эмди ол музейге туку ыраак јерлердеҥ туристтер келип, алтай улустыҥ јадын-јӱрӱмиле, чӱм-јаҥдарыла јилбиркеп таныжат.

Ол ло шыралап ӱренген балдардаҥ Олег Петрович Матин 10 бала чыдадып, канча кайралдарла кайралдаткан ады-јолы јарлу койчы болды. Аймак ла область ичинде  озочыл койчылардыҥ тоозында болгон. Михаил Сорокович Ишмин бийик ӱредӱ алып, Мӧндӱр-Соккондо колхозтыҥ ветврачы болуп иштеген. Илья Чендыевич Чендыев сельсоветтиҥ председатели, колхозтыҥ председатели, партийний организацияныҥ качызы болуп, узак ла иштеди. Бу шыралу јӱрӱмде кезик балдар ӱредӱзин оноҥ ары улалтып болбогон до болзо, кийнинде чыдап келеле, јурт тӧзӧгилеп, угы-тӧзин улалтар  уулдарлу болуп, от-очогын чеберлейтен кыстар чыдадып, колхозто эрчимдӱ иштеген, балдарына ӱредӱ берген.

1945 јылда јуу токтогон деп сӱӱнчилу табыш угулды. Кезик балдардыҥ адалары јанып келген, балдарын кучактап, сӱӱнгилеп турганын бис кӧрӧлӧ, бистиҥ адабыс јанып ла келер деп иженип јӱретенис. Энем ле  бис адамды сакып турарыс. Кийнинде энем чӧкӧйлӧ, ыйлап айдынган эди: «Кӧӧркий адагар ойто јанбайтаны бу эмтир, суру јок болуп калды». Јууда божогон деп похоронка чаазын келбеген учун бис ончобыс сакылтада болгоныс.

 

Бистиҥ јерлежис –

Советский Союзтыҥ Геройы

 

Кичӱ сержант Темирей Казаков 1-кы Белорусский фронттыҥ 5-чи ударный черӱзиниҥ 507-чи таҥынаҥ истребительно-противотанковый артиллерийский полкыныҥ орудиезиниҥ наводчиги болгон.

Јерлежис бойыныҥ јалтанбазын Польшаны јайымдаарында кӧргӱскен. 1945 јылдыҥ чаган айыныҥ 30-31 кӱндеринде Гожув-Велькопольский кала учун ӧткӧн јуу-согуштарда божогон командирин солыган. Ол ӧштӱниҥ тылына кирип, ӧштӱни оодо соккон.

СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ 1945 јылдыҥ тулаан айыныҥ 24-чи кӱнинде јараткан Јарлыгыла кичӱ сержант Темирей Токурович Казаковко Советский Союзтыҥ Геройы деп бийик ат-нере адалып, Ленинниҥ ордени ле «Золотая Звезда» медаль табы-штырылган.

 

Темирейдиҥ јерлештериле

туштажулары

 

Уй саачылар ла балдар колхозтыҥ ижин бӱдӱрип турган јылу ла ӧй болгон эди. Темирей Казаков таҥ атту, иштеп јӱрген уй саачыларга јолугып келген. Алдында ол арык болгон деп билдиретен, эмди келерде, је ле деген эр болуп калган, черӱчил кийимдӱ. Солдатский гимнастеркалу, кайыш курлу, галифелӱ, фуражкалу болды, фуражказында кызыл чолмон. Кийген сопогы кирза эмес, хром болгон болор, кап-кара, кӱнге  јалтырап турар. Эҥ ле кайкап, јилбиркеп кӧргӧнис тӧжинде тагынган медальдары ла Геройдыҥ сары ӧҥдӱ алтын Чолмоны  болды. Чолмонныҥ кӱнге мызылдажын ончобыс кайкап кӧрӱп турарыс.

Ончо улусты  кучактап, кичинек  балдарды  эркеледип, саҥ ӧрӧ таштап турган. Бис, эмеш јаан балдар, самтар кийимистеҥ уйалып тургандый, чеденниҥ кийнинеҥ шыгалап турарыс. Бӱдӱми јакшынак кижи болгон. Кожо ӧдӱк кӧктӧдип келген уулдар кайра Алтайына јанбаган, энелери ачу ыйлагылап туратан. Дойный гуртка каа-јаа келип, солун-собурларды куучындап јӱретен. Темирей кайда ла барза, кӱндӱӱ-кӱрее тыҥ болотон — Советский Союзтыҥ Геройы да. Оноҥ ол орус кижи алган деп угулатан. Бистиҥ оморкодубыс, јерлежис Темирей городто божогон деп табышты угала, јаан улус кородоп, ачуурканып, ыйлажып турар. Темирейдиҥ угы-тӧзи Мӧндӱр-Сокконныҥ  иркиттеринеҥ.

 

Тана эјебистиҥ јӱрӱминде

ундылбас ӧйлӧри

 

7-чи класстыҥ кийнинеҥ оноҥ ары ӱренип барар арга јок болгон. Татьяна Чуруповна энезиле кожо уй саачы болуп 2 јыл иштеген. 1950 јылда «2-ая Пятилетка» колхозты Мӧндӱр-Сокконныҥ колхозына бириктирген. Ол колхоз, биске кӧрӧ, озочылдардыҥ тоозында болуп туратан. Колхоз ого 25 кунајын берген, ол ӧйлӧрдӧ уй саачы болуп иштеген улус бу иш кандый кӱч болгонын оҥдоор. Колхозтыҥ улузы јалга акча албас, трудкӱнле иштеер. Бир јылга акча бербес, јыл туркунына улусты иштеделе, оноҥ акчаны ӱлеп јат, аванстап азыраар. Бистиҥ  колхозтыҥ уйлары бруцеллез оорула оорыган, уйлардыҥ сӱдин государствого табыштырарга јарабас болгон. Ол оору уйларды башка јууйла, ферма тӧзӧгӧн. Олордыҥ сӱдинеҥ аарчы, курут, сарју эдер, ол курсакла бригадада иштеп турган улусты азыраар.

Јууныҥ кийнинде јӱрӱм оҥдолып, колхоз-совхоз ортодо маргаандар башталган. Јайгыда уйларды ӱч катап саар, оноҥ очередьле сӱтти завод јаар абралу тартар. Ол јылдарда кажы ла јерде сыродельный  заводтор иштеген, јаҥыс ла Экинур Кан-Оозындӧӧн экелип туратан.

«Эҥ ле јакшызы сӱтти бука чарла тартары  болгон. Мал да болзо санаалу, ол бука бистеҥ качып турар. Ол буканыҥ тумчугын ыра кезеле, тегелик кийдирер, оноҥ ого, божо чылап, узун буу буулаар.

Бир катап мындый учурал болгон. Чарла сӱт тартып браадала, букабыс сайгактыган, комуды алынган, аралдӧӧн маҥтаган. Эки сууныҥ ортозында ортолык болгон, бука оноор киреле, чыкпай турган. Буканы чыгарып болбой, суудагы јалбак таштарга тайкылып-јыгылып, арай ла акпай турдыс. Сууныҥ јарадына чыгала, Ыржан ӧрӧкӧн сопогын чупчып, суузын тӧгӱп турарда, мен оныҥ ап-ак штанын кӧрӧлӧ кайкагам. Экӱ шыралап јатканчабыс, тӧрт кижи јортып келгиледи. Бис сӱӱне бергенис. Кӧргӧн болзо, колхозтыҥ председатели Јолдоҥ Такысов, партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы Василий Саранович Ялатов, ӱчинчи кижи МТФ-ныҥ заведующийи Белеш Кӧбӧкович Чичканов ло Јакшылай Кокшунов. Олор биске буканы чыгарарга болушты. Райкомныҥ качызы колхозтыҥ председателин тыҥ арбаган: «Бу не, колхозто ат јок по, бу эмдиге јетире  букала иштеп тураар, флягаларда сӱт ачып јат» — деп. Ол ло учуралдыҥ кийнинеҥ рай-комныҥ кижизи ол буканы бистеҥ ырааткан, заготконторага табыштырткан.

Мен, јиит кижи, бастыра кӱчимле  колхозтыҥ ижинде иштегем. 1957 јылда јозокту ижим учун Москва јаар ийген. Союзта баштапкы катап Јашӧскӱримниҥ ле студенттердиҥ фестивали ӧткӧн. Мениле кожо Кӧксуу-Оозы аймактаҥ Катя деп кыс барган, эмди ол ӧгӧӧниниҥ ӧбӧкӧзиле Бутушева,  Сугашта јадат. Бастыра  телекейдиҥ  јииттери келген, кандый ла чырайлу, кандый ла кийимдӱ улус кӧргӧм. Кӧргӧнимди-укканымды тӧкпӧй-чачпай, јерлештериме, тӧрӧӧндӧриме  куучындап  келгем. Сый эдип, тарак-гребелкалар, јӱзӱн ӧҥдӱ ленталар экелип, сӱӱндирген эдим. Јозокту ижим учун  мени  экинчи катап Москва јаар ВДНХ-га ийген. Ондо бастыра республикалардыҥ  једимдери бийик кеминде кӧргӱзилген.

Је бир катап иштеп ле турганчам, Табар акамла кожо П. Абраменко келген, ол аймакта сельпоныҥ јааны болгон. «Колхоз не может найти продавца. Таня, мы предложили твою кандитатуру» — деген. Мениҥ сӱӱнгеним тыҥ болгон, канчазын уйлар саар, уур флягаларды кӧдӱрерге де кӱч болгон. Колхозтыҥ председатели мени иштеҥ божотпой, узак мойношкон. Бу ӧйдӧ бӱдӱн јурттыҥ сельпозы јабык турган, иштеер кижи јок боло берген. Баштап тарый садучы болуп иштеп турала, мен растратага тӱшкем. Энем мени тыҥ  арбап туратан, је мен оноҥ марын  таап, шыраҥкайланып иштей бергем».

Учуктый узун јӱрӱмниҥ јолы Татьяна Чуруповнага иш јанынаҥ ачык ла једимдӱ  болды, садучыныҥ ижин амыралтага чыкканча иштеди. Область та тушта, республикада да озочыл садучылардыҥ тоозында болды. Узак јылдарга једимдӱ иштеген ижи учун Кӱндӱлӱ грамоталарла, баалу сыйларла кӧп катап кайралдаткан. Тана эјебис бухгалтер де болуп иштеген јылдары бар.

Јуу ӧйинде Ойбокто, Чаҥкырдыҥ алдында турган уй саачылардыҥ балдары торолоп, јаан улусла теҥ иштеген, шыралу јӱрӱм кӧргӧн. Ол кӱч ӧйлӧрди бу  кӧӧркийлер јаҥыс ла озогызын ойгозып, эске алынгы-лайт. Эмди ӧскӧ ӧй, јаҥы јӱрӱм…

Кару Тана эјебиске су-кадык кӱӱнзейдим. Айландыра турган тайгаларыс ыжыктап Слерди корулазын, амыр турган Алтайыс алкыжын Слерге јетирзин. Шыраҥкай, тӧп бӱдӱмдӱ, иштеҥкей, чыдамкай, улуска буурзак энеге, балдардыҥ карган энезине ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јебрен јери чыдал берзин. Тӧрӧӧндӧрдиҥ, баркаларардыҥ, јеендерердиҥ једимдерине сӱӱнип јӱрӱгер. Слердиҥ энегер 90 јаштаҥ ажыра јажын  јажаган эди. Алтай-Кудайыс Слерге база узак јаш сыйлазын, јеҥил-айак јӱрӱгер, јолыгар јаантайын ачык болзын.

Тоогонымла, иштиҥ ветераны

Г. КЕСТЕЛЕВА, Јабаган јурттаҥ

Фотојурукта: солдоҥ оҥ јаны јаар (5-зи) кырында

Татьяна Ишмина

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина