Јерис, малыс — бистиҥ байлыгыс!

13.10.2020

Ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱни — јурт ээлемде иштеп турган улустыҥ профессионал байрамы. Мен бу кӱнде Улаган аймакта Кызыл Мааны деп ӧзӧктӧ канча јылдарга јадып, мал-аш ӧскӱрип турган Конуновтордыҥ билезине айылдап јӱрдим.

Кызыл Мааны деп эптӱ, элбек јер Улаган јурттаҥ тӧрт-беш ле чакырым јерде турат. Ол эптӱ јердиҥ јети гектары эмди Конуновтордыҥ ээлемине келижет. Чыҥдый тудулган чеденге јаан эжиктеҥ кирип барзагар, коркышту ару: мында эки тура, агаш айыл, мылча, эмеш ары јанында мал сугар јаан двор, јаан чеденде — бугулдап, чуктап салган ӧлӧҥ. Кышка јурт ээлемчилер белен!

Бу ла јуукта кыра ижи божогон. Ол ло чеденниҥ ичинде беш гектар јерде Конуновтор суланы ӧлӧҥгӧ ӧскӱрип алат. Трактор, јер сӱрер, ӧлӧҥ чабар, јуур јепселдер ончозы бар. Артем Алексеевич бу јерди јаҥыскан ла сӱрӱп, ажын салып, иштенип јат. Айылдыҥ јанына Августа Акатьевна јодро, алама, чычрана, тегенек кат ла ӧскӧ дӧ ӧзӱмдерди отургызып салган — кижиниҥ кӧзи сӱӱнер. Августа Акатьевнаныҥ айлына кирзеер, ончо немези јараш ла эптӱ эдилген. Баштапкы катап кӧрзӧгӧр, бу тураларда малда иштеп турган улус јадып турган деп кем де айтпас. Тура, туалет бойыныҥ јеринде, ару, эптӱ јазалган.

Бир чирип, татап калган неме мында кӧрбӧзигер. Ончо не-неме ак ӧҥдӱ, лакту јылтырап турар, айылдыҥ ичи музей ошкош. Августа Акатьевна талканду сӱттӱ чайын јаан айакка толтыра эдип урат. Столдо каймак, сарју, варенье, алама-шикир јайылган јадат. Айак-казаны јараш ӧҥдӱ, изӱ казаны тӱндӱ-тӱштӱ белен. Бу ла јерде Конуновтор картошко, свекла, морковь база ӧскӱрет.

—Јуу ӧйинде бу јерде баштап картошко салынган учун, бис бойыстыҥ КФХ-ны «Картошко» деп адаганыс — деп, кӱлӱмзиренип, јараш-эрӱ чырайлу Августа Акатьевна јартайт. Артём Алексеевич эрчимдӱ ижи учун кӧп катап кайралдаткан, фотосӱри тергеениҥ Кӱндӱниҥ доскозында тургузылган болгон. Конуновтор бу ӧзӧккӧ келип, мал азырап, јер кыралап, иштенип јатканынаҥ бери јирме беш јылга јууктай берди.

Совет ӧйинде мында «Кызыл мааны» деп колхоз болгон. Оноҥ бу колхоз Калининниҥ адыла адалган совхозко кожулган. Оныҥ кийнинде бу совхоз «Саратанский» деп адалган. 90-чы јылдардыҥ учында, совхоз-колхозтор бистиҥ тергееде јайрадыларда, јерди, малды улус ӱлежип, јерлерди бойлорына алып, таҥынаҥ турлуларга барып, бойыныҥ малын ӧскӱрип баштаарда, Артём Алексеевич ле Августа Акатьевна јӱрегине јуук, јаштаҥ ала мында иштеген бу ӧзӧкти алгандар. Баштап бу јер ээн чӧл болгон. Мында агаш белетеер јер болгон учун, сӱрее-чӧп база чогылган болгон. Конуновтор бу јерди арутап, байлап јазаган. Чедендеп, мал сугар кажаан-чеден, јадар тура тудуп, бу јердиҥ ээлери болуп калгандар.

Кызыл Маанынаҥ башка, Конуновтордо Азалу деп ӧзӧктӧ тогус гектар одор јер база бар. Тургуза ӧйдо јурт ээлемде иштеп турган улустыҥ кӧп сабазы уй-мал ла кой-эчки азырайт. Јылкы малды кӱйӱзи Григорий Байтушкин одоштой турлуда тудуп ӧскӱрет. Малда јӱрген улуста бир де бош ӧй болбой јат. Јас келзе, олор кыра салат, картошко отургызат, оноҥ койлорды кыркып, тӱгин алат.

Кыра ижинде озочыл технологияларды тузаланары, кыралардыҥ арбынду тӱжӱм берер аргаларын бийиктедери, техниканы каруулу ишке белетеери Артем Алексеевичке база амыр бербейт. Кичӱ изӱ айда уй-малды, кой-эчкилерди айдап, 60-70 чакырымда Чӧлин таш деп јерге јайлап баргылайт. Јай ортозы једип келзе, олор ӧлӧҥ белетеер ишке чыгат, оноҥ сула кезип, јууп турганча, кӱс једет. Картошко казып, ӧлӧҥ обоолоп иштенет, кажаан-чулан арутаары, ӧтӧгин казып, чыгарып кургадары база бир јаан иш. Кыш келзе, бу ӧзӧккӧ кар калыҥ тӱжет, кыжыла кар арчыыр, мал-аш азыраар керек. Ӧлӧҥ айруштаары кижиниҥ база кӧп кӱчин алат. Јаскаары мал-ашты тӧрӧдӧр сакман ижи башталат, оныла коштой эчкилерди тараары база јеҥил эмес иш. Кышкыда эҥ јаан иш — ол уй-малдыҥ јадынын арутаары. Бу ончо ишти бойыныҥ ӧйинде эдер керек.

Конуновтордыҥ јаан болушчылары — ол кыстары Айана, Эркелей, кӱйӱзи Григорий, баркалары Алан, Кадрина, Зеляль, Тамла ла Ян. Јаан кызы Айана системный администратор болуп, аймактыҥ администрациязында иштейт, кӱйӱзи — МЧС-та. Чындап, бу јылда эки барказы Алан ла Кадрина школды јакшы темдектерле божодоло, студент болуп калгандар. Кадрина эмчи болор, Алан Барнаулда юристке ӱренет. Эркелей кызы ыраак Турцияда ӱредӱ божоткон.

Артем Алексеевич јобош кылык-јаҥду, иштеҥкей, ару-чек кижи. Ол совхозто механизатор болуп иштеген. Августа Акатьевна шулмус, ару-чек, јӱреги тирӱ, јалакай кижи. Бойыныҥ ӧйинде Августа Акатьевна Новосибирскте «Играй гармонь» деп телеберилтени тӧзӧгӧн Геннадий Завалокинле кожо ӱредӱ божодып, Кош-Агашта јаҥы ачылган «Чуя» ансамбльда иштеген болтыр. Ол бијелеп, кожоҥдоп, чуранала ойноп ийер. Узак јылдарга Улаганныҥ саду ижинде иштеген. Саратан јуртта магазин тудуп, баштапкы аргачылардыҥ бирӱзи болгон. Фермер болор деген сагыш бойы ла келген, јӱрӱм бойы ла бу улусты бу турлуга экелген.

Бу улус «бойыстыҥ јерис» деп айтса, ол тегин ле сӧс эмес, ого јаан учур салынган: кӱчин салып, терин тӧгӱп иштеген, јарандырган бойыныҥ јери. Артем Алексеевич Саратан јуртта јаан биледе чыдап ӧскӧн кижи. Бу ла јуртта школды божодып, черӱниҥ кийнинде тӧрӧлине јанып келеле, мында ла иштеп, биле тӧзӧп, мал-аш азырап јаткан кижи.

Бу кижиге качан да ӧскӧ јерге барар, анда иштеер деп санаа бир де келбеген. Чындап та, «кижи кайда туулган, анда ла тузалу болгон» деген сӧстӧр бу кижи керегинде айдылган. Артем Алексеевич институттар божотпогон до болзо, јӱрӱм оны агрономго, инженерге, механикке, учетчикке, бухгалтерге ӱреткен.

Онойып Конуновтордыҥ билези бойыныҥ јеринде иштейт.

Мен Артем Алексеевичтеҥ адакыда сурадым: «Слер бу јерди алып, мынайда иштеп, уур-кӱчтерди ӧткӧнигер керегинде не деп сананып тураар?» «Кӱч эмей база, тӱни-тӱжиле, кыжы-јайыла тыш јогынаҥ иштеери. Оноҥ сен бу ишти кемге де јарбып болбозыҥ, мында сенде бир де ордынчы јок — ого бу ишти јайладып ийгедий. Ишјалды сеге кем де тӧлӧбӧс, бойыҥа иштеп алар керек. Јерди алып алган болзоҥ, ак-чегине, учына јетире иштеер ле керек» — деп, ол айткан. Оноҥ Артем Алексеевичтиҥ бу јерлердиҥ ээлери болор баркалары Алан Байтушкин, Ян Кончубаев база бар… Је Конуновтор јаҥыс ла ишле јӱрген эмес, олор амырап та билер улус. «Патриот» деп кӧлӱгине отурып, калада балдарына, тергее ичинде тӧрӧӧн-туугандарына айылдап, той-јыргалга, јаман-јакшыга барып келет …

Э. САНИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина