Алтайдын Чолмоны

«Мен јаантайын — јолдо…»

13.10.2020

Александр СЕЛЬБИКОВ — Алтайыста јарлу журналист, спортчы, јондык ишчи, тергеелер ортодогы Эл-Ойын байрамныҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи. Бӱгӱн ол амыралтада да болзо, је качан да јарлу болгон кожоҥныҥ: «Старость меня дома не застанет, я в дороге, я в пути» деген јолдыктары ого сӱрекей јакшы келижет. Бир канча јыл кайра, амыралтага чыкканыныҥ ла кийнинеҥ, оныҥ «экинчи тыныжы» ачылгандый — јашӧскӱримди ок-јаадаҥ адары јанынаҥ эрчимдӱ тазыктырып баштаган. Бӱгӱн спорттыҥ бу бӱдӱминде бийик једимдер бар. Тазыктырган ӱренчиктери тергеелер ортодогы маргаандарда бийик турулталар кӧргӱзет.

Буурыл чачту, спорт кеп-кийимдӱ, эрчимдӱ базытту  Александр Альчиновичке бу ла кӱндерде 70 јаш толды. Оныла калада Пионер ортолыкта ӱренчиктериле тазыктыру ӧткӱрип турган ӧйдӧ куучындаштыс. Куучын-эрмегис спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ бӱгӱнги ӧзӱми ле јӱрӱминиҥ ӧскӧ де элестери керегинде ӧтти.

—Александр Альчинович, Слер «Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл газетте 40 јылдаҥ ажыра иштеп, амыралтага чыкканыгар. Јӱрӱмдик јолыгарды нениҥ учун журналистикала колбогоноор?

—Газеттеҥ амыралтага чыгала, эки ай кире нени де бичинбей јӱргем. Је журналист кижи јӱрӱмде јилбиркебей, токыналу канай јӱрер. Солун нени-нени кӧрзӧҥ, бичиир керек деген санаа једип ле келер. Эмди социальный сетьтерге јилбӱӱ тыҥыды. «ВКонтактта», «Фейсбукта», «Одноклассникиде» кичинек бичимелдеримди бичип баштагам. Онойып, ӱрениже бердим, јарап туру. Былтыргы ла бичимелдеримди кычырып ийзеҥ,  јилбилӱ ле ошкош.

Журналист болорым деп  качан да сананбагам. Мал-аштыҥ эмчизи болорго кӱӱнзегем. Орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Н. А. Петькина јаантайын мени уроктордыҥ кийнинде артыргызып туратан. Коомой темдектер алып турган бойым, 8-9-чы класстарда сочинениелерди јакшы темдектерге бичип баштагам. Ӱредӱчим: «Сӱрекей солун сӱр-кеберлер кӧргӱс јат, је чын бичиири јанынаҥ аксайт» — деп  айдып турганы санаама кирет. Анайып, байла,  бичинерине јилбӱӱ келген болор.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газетте 43 јылдыҥ туркунына иштегем. Эҥ ле јиит корреспонденттеҥ ала баш редактордыҥ баштапкы ордынчызына јетире. Газетте иштеп тура, солун кӧп улусла танышкам, кӧп јерлерле јорыктагам. Эмди республиканыҥ кӧп јурттарында јакшы таныш-кӧрӱштер бар. Јӱрӱмимди јаҥыдаҥ баштаар деген ырыс келишкен болзо, ижимди ойто ло журналист болуп баштаар эдим. Меге иштеерге кӱч болбогон. Бичимелдеримди тӱрген-тӱкей бичип ийзем, бош ӧй кӧп артып калатан. Оныҥ учун  озо баштап шахмат ойноп, шатрала јилбиркеп, оноҥ ок-јаала адарына тазыктырынгам. Студент ӧйлӧрдӧ  дезе чанала да јӱгӱрип, футбол до ойноп туратам. Спортивный ориентированиеле спорттыҥ узыныҥ кандидадына јеткем. Уфада, Алтай крайда, Новосибирск калада, бистиҥ областьта ӧткӧн маргаандардыҥ јаантайынгы туружаачызы, «Буревестник» деп спорт клубтыҥ турчызы болгом. Студент тужымда фотојуругым «ГАГПИ-ниҥ эҥ артык спортчылары» деген галереяда илилген эди. Анайып, бастыра јӱрӱмим спортло колбулу болуп калды. Јилбилӱ јӱрӱм јӱргем деп айдар кӱӱним бар. Уулдарым эрте божоп то калган болзо, је баркаларым мениҥ јилбӱлеримди ӱлежип, спортко база тартылганы сӱӱндирет.

—Слер спорттыҥ ветераны, кӧп бӱдӱмдердиҥ башталганында Слердиҥ јаан ӱлӱгер бар…

—Редакцияга 1974-1975 јылдарда иштеп келеримде, меге спорттыҥ сурактарын бергендер. Баш редактор С. С. Тюхтенев Маадий Каланаковтыҥ алтай кӱреш керегинде бичигин алтайлап кӧчӱрзин деген. Анайда ок В. Л. Таушкановтыҥ  шатра јанынаҥ бичимелдерин кӧчӱрип тура, журналист Борис Кортинле амыраар ӧйдӧ шатраныҥ ээжилерин тургузарында бойыстыҥ камаанысты база јетирдис.

—Ол ӧйлӧрдӧ шатра јаҥы ла башталып турган болгон бо?

—50-60-чы јылдарда шатраны Кош-Агаш аймактыҥ эл-јоны койдыҥ корголдорыла ойноп туратан. Билимчилер С. Я. Пахаев, П. Е. Тадыев бу ойынды шиҥдегилеп, элбеде бичип салгандар. Оноҥ бойыныҥ ӧйинде Борис Самыков ойноор ээжилерге јаҥыртулар эдип, шашки ойноор досконы тузаланган, шатраларды ла эки баатырды эки јара бӧлӱген. Оноҥ озо эки баатыр шатраларга удурлажа тартышкан ине. В. Л. Таушканов ойынды оноҥ ары јаҥырткан. Кожо ончозын шиҥдеп, бис «шибее» деп оҥдомол кийдирип, ого, озо баштап, 3 шатра тургусканыс, оноҥ олордыҥ тоозын 9-ка јетиргенис.

1983 јылда Горно-Алтайскта  алтай шатра ойын аайынча РСФСР-дыҥ чемпионады ӧткӧн. Ондо јеҥӱни А. С. Торбоков ло Л. Бахтушкина алгандар, олорго спорттыҥ узыныҥ кӱндӱлӱ ады адалганы санаама кирет. Бӱгӱнги кӱнде шатраныҥ ӧзӱми анайда јаанаганына сӱӱнип јӱредим. Эмди интернет боло берерде, шатрала онлайн-ойын табылган. Оныла бастыра телекей де бир ле ӧйдӧ ойноор аргалу. Оны тӧзӧӧринде бистиҥ ветеран Александр Торбоков јаан камаанын јетиргенин темдектеер керек.

—Слер Эл-Ойын деп јаҥжыккан ла сӱӱген байрамыстыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи. Оныҥ баштапкы алтамдарынаҥ ала бийик ӧзӱмине јеткениниҥ керечизи. Слердиҥ кӧрӱмерле болзо, бӱгӱнги кӱнде бу эл байрам кандый кемине јетти?

—Чын, Эл-Ойынныҥ тӧзӧӧчилериниҥ тоозына киргенимле оморкойдым. Бу тӱӱкилик учурлу керек. Мындый алтам болбогон болзо, бистиҥ эл-јоныста да, айландыра айылдаштарыста да Эл Ойын деп сӱӱген байрамыс болбос эди. Ол тушта спорт аайынча каруулу кижи Г. А. Кучигашев: «Сен ончо улусты билериҥ, олорды јууп, албатыныҥ ойындарыныҥ ээжилерин шӱӱжип, спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча чемпионат ӧткӱректер» — деп баштанган эди. Бис шӱӱжип, мында јаҥыс ла спорттыҥ бӱдӱмдерин эмес, је анайда ок комусчылардыҥ, топшуурчылардыҥ, кайчылардыҥ, керек дезе чураначылардыҥ конкурстарын кошконыс. Анайып, ол 1988 јылда Јолодо текшиалбатылык байрам боло берген. Эмди Эл-Ойынныҥ текши ӧзӱмин кӧрӱп турзам, кӧп јаҥыртулар эдер ӧй келген ошкош.

Спорттыҥ маргаандарын алалы. Ол ло «Кӧдӱрге таш» деген бӱдӱмде, баштап тарый, канча-канча кире ууламјылар болгон. Эмди дезе јӱк ле тӧҥӧшкӧ чыгара кӧдӱрери дегени артты. Аттыҥ маргаандарыныҥ бӱдӱмдери керегинде айтса, «Аргымактыҥ маҥы» керегинде канча ла кире темдектеген эдим. Эмди де такып айдайын: оны 12 беристеге эмес (ол тушта Шыргайтыныҥ ла Барагаштыҥ ортозындагы  јолго келиштирген болгоныс), эмеш узада — 20-30 километрге јетирер керек деп бодойдым.

Кӱреш керегинде.  Эл-Ойында тартыжуларды Маадий Каланаковтыҥ тургускан ээжилери аайынча баштаганыс. Оноҥ алтай кӱреште кенетийин ле «Ӱч точка» деген ээжи тузаланып баштадылар. Алдында Кош-Агашта казах кӱрештиҥ маргаанында јӱреле уккам: бу  «Ӱч точка» монголдордыҥ кӱрежи, је алтайларда бойыныҥ бӱдӱми болгон деп. Је бӱгӱнги спортчылар «Ӱч точкалу» кӱрешти тӱрген ӧдӱп јат деп јакшызынат ошкош.

Бисте «Ачый кӱреш» деген бӱдӱм база болгон, је ондо кӱрешчилер сынык-бертик алар аргалу деп,  токтодып койгондор. База бир ундылып калган бӱдӱм — ол армакчы мергедеери. Ол баштапкы Эл-Ойында аттыҥ эстафетазында болгон, је кийнинде эстафетаны токтодып койордо, ол бӱдӱм «јылыйып» калганы ачымчылу. Ол сӱреен јилбилӱ бӱдӱм. Шыргайтыныҥ устары-јылкычылары армакчыны аттыҥ мойнына, эки колына, буттарына, кӧксине кийдире чачары аайынча маргаандажатан. Быјыл кӧп улус бу бӱдӱмди орныктырзын деп меге айдыжат. Је…

—Спорттыҥ национальный бӱдӱм-дериниҥ ӧзӱми керегинде шӱӱлтегер?

—Эмди кӧрӱп турзам, тыҥ ла ӧзӱм билдирбейт. Национальный бӱдӱмдер аайынча республикан федерацияныҥ ижи кӧрӱнбейт. Эмеш ле иштеп тургандары: шатра, кӱреш, ок-јаа. Арткандары аайынча эки јылдыҥ бажында ӧдӱп турган Эл-Ойын ла алдында  (је быјыл ӧтпӧди) кыймыктанып, маргаандар ӧткӱрип јадылар. Эл-Ойын јок болгон болзо, олор до чек ундылып калар эди. Кандый ла бӱдӱм ӧзӱм алынзын, јаранзын деп турган болзобыс, маргаандар, туштажулар кажы ла катап ӧдӧр учурлу. Оноҥ  башка јӱк ле јаҥду ла ӧткӱрип саларга турган деген шӱӱлтеге келериҥ.

—Је ол ӧйдӧ  ок-јаала айалга оҥду деп айдарга јараар эмес пе?

—Мен канча јылдардыҥ туркунына јондык ла спорт јӱрӱмде эрчимдӱ туружып тура, мындый шӱӱлтеге келдим: «Тегин ле куру ӧткӧн ӧйлӧрим карам». Оныҥ ордына бир ле керекле, бир ле амадула иштеген болзом, канча кире једимдерге једер эдим. Оноҥ ло 2012 јылда иркиттердиҥ јайзаҥы деген јамынаҥ мойногом. Ого ӱзеери: «Је јайзаҥдар нени эдип турган?» — деген бурулаштар  башталган эди. Чын, бӱгӱнги кӱнде ол јондык институттыҥ учуры чек јоголып калды.

Кандый ла јаҥы керек кӱч башталып турбай. Ок-јааныҥ да ӧзӱми јеҥил башталбаган. Бисте тазыктырынатан аҥылу јер эмдиге јок. Јай келзе, стадиондордыҥ кырында, эмди бу Пионер ортолыктыҥ келтейинде тазыктырынып турубыс. Кышкыда дезе школдордыҥ спортзалдарын керийдис. Је бир ле ок-согоон стенеге тийе берзе, тал-табыш башталат. Анайып, јайы-кыжы ок-јааларысты јӱктенип алала, бир јердеҥ экинчи јерге  кӧчкӱндеп  јӱредис.

Бурятияда  физкультураныҥ  институдында окјаачылардыҥ тазыктыраачыларын белетеер бӧлӱк бар. Мен бойымныҥ баркаларымды ары барзын деп кӱӱнзегем. Је олор мен тренер-таскадаачы болуп, ишјал албай, јӱк ле бойымныҥ пенсияма ончо не-немени јеткилдеп турганымды кӧрӧлӧ, мойноп ийгендер. Эмдиги јӱрӱмниҥ некелтелери сӱреен јаан. Јаш балдар оҥдоп јат ине.

Је быјыл ичкери алтам эдилип јат деп айдар кӱӱним бар. Бӱгӱн бисте окылу  бӧлӱк ачылып јат, эмди СШОР-го киредис. Сыгын айдыҥ 16-чы кӱнинеҥ  ала иштеп баштаганыс. Бис олорго ок-јаалар садып берзин деп баштанганыс. СШОР-дыҥ  башкараачылары бисти јӧмӧп, ок-јааларды  Казань каладаҥ јакыткан, олордыҥ келерин эмди сакып турубыс. Бӱгӱнги кӱнде мениҥ ӱренчигим Анатолий Команев керек дезе јиит окјаачыларды таскадып, мениҥ болушчым болот. Тургуза ӧйдӧ ол  педколледжте физкультураныҥ бӧлӱгинде 2-чи курста ӱренип, бу ишти кӧндӱктирип, улалтып апарар  деп иженип турум.

Тургуза ӧйдӧ ок-јаала адарыныҥ бӧлӱктери аймактарда иштеп, јакшы ӧзӱм алынып баштады. Оҥдойдо — Игорь Махайлин, Кош-Агашта — ӱренчигим Мӧҥӱней Акчалова, Улаганда — Рустам Петпенеков, Кӧксуу-Оозында — Мерген Киндиков, Чамалда —  Аржан Тудуев башкарадылар. Кан-Оозында алдында ӧйдӧ В. Т.  Байрышев бу ишти јакшы баштап, кӧндӱктирип апарган, је ол ак чечектӱ алтайыска јӱре берди, тургуза ӧйдӧ оны та кем башкарар? Эҥ јакшы ӧзӱм Оҥдой аймакта. Бу ончо једимдер мени сӱӱндирет ле оморкодот. Оноҥ до јакшы ӧзӱм алынар аргалар бар деп сананып турум.

Јашӧскӱримди јилбиркедер, техника-ээжилерине ӱредер ле керек. Кӧп улус ок-јаа адышта кӧстиҥ камааны бар ба деп сурагылайт. Мен айдадым: «Ок-јаа адыш кӧстиҥ чогына јаан тузалу. Темдектезе, спорттыҥ узы, Красноярсктыҥ тазыктыраачызы Евгений Горковка јаш тужында кӧзинеҥ коомой болгон, эмди ок-јааныҥ шылтузында саадактыҥ 90-100 метрге учканын јакшы кӧрӱп јат». Оны «Удивительные люди» деп берилтеде кӧргӱскендер.

—Александр Альчинович, куучын-эрмегис туузыларга јетти. Слер бӱгӱн јаан учурлу, толо јажар темдектеп јадар, айдарда, кычыраачыларыска кӱӱнземелдереер?

—Јӱрӱмде кандый да айалга болзо, кижи болуп артып, ак-чек ле чындык болуп јӱрери јаан учурлу. Оноҥ кӧп амадулардыҥ ортозынаҥ бирӱзин талдап, ол аайынча јӱткӱп иштеер керек. Јӱк ол тушта турулта болор, оноҥ башка кӧп јанына јайылып, ончозына бир ле уунда јӱткӱзе, не де болбос. Чынынча айтса, мен јилбилӱ јӱрӱм јӱргем, кайра кӧрӱп, неге де ачуурканар кӱӱним јок. Кажы ла ӧй, кажы ла ченемел, кажы ла туштажу — ончозы меге јуук ла тузалу, ончозы меге ырыска бодолду. Јаантайын јаҥы солынталарга, јаҥы кубулталарга јӱткӱгем, а јӱрӱмде олор канай келишкен-келишпегенин оны јерлештерим айтсын. Је эҥ ле учурлузы: мен јаҥыс јерде токтоор кӱӱним јок болгон, мен јаантайын — јолдо.

—Ачык-јарык куучын-эрмек учун јаан быйан!

Куучынды Нина САДАЛОВА ӧткӱрген