Алтайдын Чолмоны

Тергееде демографияныҥ айалгазы ла аҥылузы

13.10.2020

Республикан парламентте Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ национальный политика, ӱредӱлик, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ ӧткӱргениле кӱрее-куучын болгон. Ондо «Алтай Республикада демографияныҥ айалгазы: ӧзӱмниҥ тӧс ууламјылары» деп сурак шӱӱжилген. Кӱрее-куучынныҥ ижинде депутаттар, республикан службалардыҥ ла ведомстволордыҥ башкараачылары, јондык ишчилер турушкан.

Јуунды комитеттиҥ председатели Наталья Екеева ачып, тергееде демографиялык политиканы билгир ӧткӱрерге демографияныҥ айалгазын  билери учурлу болгонын темдектеген.

Алтайкрайстаттыҥ башкараачызыныҥ ордынчызы – иштиҥ, эл-јонныҥ ла айылдагы ээлемди шиҥжӱлеериниҥ статистиказыныҥ Горно-Алтайскта бӧлӱгиниҥ јааны – Валентина Горбунованыҥ јетирӱзи јуулгандарды тыҥ јилбиркеткен. Ол бойыныҥ јетирӱзинде 2010-2020 јылдардагы статистикалык отчетторго тайанып, республикада демографиялык айалганыҥ тӧс ууламјыларына ајару эткен. Республиканыҥ эл-јоныныҥ тоозы отчетту ӧйдӧ кажы ла јыл јаҥы чыккан балдардыҥ тоозыла кӧптӧгӧн. Тергееде эл-јонныҥ јуртаганыныҥ аайы-кеми башка-башка. Эл-јонныҥ 29,3% калада јуртайт, эл-јоныныҥ тоозыла экинчи јерде Майма аймак турат, ондо республиканыҥ эл-јоныныҥ 15,7%, оноҥ — Кош-Агаш аймак, ондо 8,9% эл-јон јуртайт.

Валентина Кузьмовна республикада эр ле ӱй улустыҥ тӱҥдештирӱ тоолоры, текши Россиядазына ла Сибирьдеги федерал округтазына кӧрӧ, бир эмеш јакшы деген.  2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине јетире эл-јонныҥ текши тоозында эр улустыҥ удельный бескези 47,5% (47,3% — 2011 јылдыҥ бажында), ӱй улустыҥ – 52,5% (52,7%). 2020 јылдыҥ бажында республиканыҥ эл-јоныныҥ орто јажы  34,67 јаш болгон (2011 јылдыҥ бажында — 33,68).

«Эҥ јииттериниҥ» тоозына мындый муниципал аймактардыҥ улузы кирет:  Кош-Агаш, Улаган ла Кан-Оозы, олордо орто јаш мындый – 29,47 јаш, 30,97 јаш ла 33,27 јаш, келиштире.

Докладчик балдар чыгары керегинде айдып,  2012 јылдаҥ ала тергееде кажы ла јыл сайын балдар чыгары астап туру деген.

Алтай крайдыҥ эл-јоны Сибирьдеги федерал округта эл-јонныҥ ортодо  эҥ «јаан» јашту (40,72). Балдар кӧп чыгып турган учун, Тува Республиканыҥ эл-јоны эҥ ле јиит – 29,95 јаш. В. Горбунованыҥ темдектегениле, эл-јонныҥ орто јажыныҥ кеми  кӧптӧгӧниниҥ шылтагы – ол балдар чыгары астаганынаҥ улам, эл-јонныҥ текши тоозында балдардыҥ тоозы астайт ла иштеер аргалу јажынаҥ јаан эл-јонныҥ  тоозы кӧптӧйт.

Наталья Екеева «Алтай Республикада биле: бӱгӱнги айалгазы, тӧс ууламјылары ла келер ӧйи» деп докладында ајаруны тергеениҥ эл-јоныныҥ биледеги байлыктарга кӧрӱм-шӱӱлтелерине эткен. Докладчиктиҥ эткен тӱп-шӱӱлтезиле кӱрее-куучынныҥ туружаачылары бирлик болгон: демографияда коомой айалганыҥ шылтактарыныҥ бирӱзи – ол эл-јон билениҥ институдыныҥ байлыктарын јетире баалабай турганында. Эр ле ӱй улустыҥ билеге кӧрӱм-шӱӱлтелериниҥ башка болгоны база чочыдулу. Онойып, ӱй улус недеҥ де, кемнеҥ де камааны јок ло таҥынаҥ болорына, профессияда ӧзӱмге јединерине эр улустаҥ артык јӱткийдилер. Онызы ӱй улустыҥ биле тӧзӧӧринде, билезин кичееринде аргаларын  буудактайт.

Наталья Михайловнаныҥ угусканыла, алтай ла казах билелерде демографиядагы јаҥжыгулар ундылбайт ла балдардыҥ чыгары астаза да, тӱҥей ле балдар кӧптӧйт.  Оныҥ шӱӱгениле, российский јондыктыҥ ич-кӧгӱс байлыгыныҥ тӧзӧгӧзи болуп турган ла олордо билелик јаҥжыгулар јакшы корулалып турган јурт билелерге аҥылу ајару керек.

АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министриниҥ ордынчызы Ирина Лыкова бойыныҥ јетирӱзинде Алтай Республиканыҥ    кӧргӱзӱлерине тайанып, бӱгӱнги билелик государственный политиканыҥ тӧс ууламјыларына (ого озо ло баштап билелердиҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери ле билениҥ турчыларыныҥ тап-эриктерин јеткилдеери кирет) ајару эткен.

Ол мындый статистикалык тоолор айткан: бӱгӱнги кӱнде Алтай Республикада 53 373 биле јуртайт, 2019 јылдазына кӧрӧ, 1 474 билеге кӧп. Балдарлу билелердиҥ текши тоозы 50 110 биле, толо эмес 15 565 биле, онызы 31%. Кӧп балдарлу билелердиҥ текши тоозы – 8 110, онызы, ӧткӧн јылдазына кӧрӧ,  80 билеге кӧп. Олордо 27 055 бала чыдайт ла, 2019 јылга кӧрӧ,  455 балага кӧп.

Ас јеткилделген, кайда билениҥ бир кижизине кирелтениҥ кеми јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ (прожиточный минимум) кеминеҥ јабыс билелердиҥ тоозы 24 959, ол 2019 јылга кӧрӧ, 1 061 билеге кӧп. Мындый билелер балдарлу билелердиҥ текши тоозыныҥ 50% болуп јат. Оныла коштой балдарлу билелердиҥ 10% — ол ада-энези экилези иштебей турган билелер (4 773 биле,   2019 јылла тӱҥейлезе, 66 билеге кӧптӧгӧн).

Јонјӱрӱмдик јеткерлӱ айалгада ла «чочыдулу группага» кирип турган   билелердиҥ текши тоозы 254 биле, олордо 690 бала чыдайт. Бу јылдыҥ ӧткӧн ӧйинде 82 ада-эне ада-энениҥ тап-эригинеҥ айрыткан ла тап-эриктери кирелендирилген (2019 јылдыҥ бу ок ӧйинде — 50 кижи), текши балдардыҥ тоозында ада-энезиниҥ кичеемели јок арткандар 977 бала (72%) (2019 јылдыҥ бу  ок ӧйинде — 1 009), ада-энелери бойыныҥ молјуларын бӱдӱрбей турган шылтакла.

Алтай Республикада ӧскӱс балдардыҥ ла ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ тоозы турумкай астайт. 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнине јетире ӧскӱс балдардыҥ ла ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ тоозы 1365 бала, онызы 2%  ас, 2019 јылга кӧрӧ.

Ирина Лыкова оноҥ ары билелерди јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧри керегинде јетирӱ эткен. Школго керектӱ не-немелер, курсак-тамак, санитарияныҥ ла гигиенаныҥ эп-аргаларын, балдарды кичеерине ле эҥ озо керектӱ не-немелер  аларына, јонјӱрӱмдик контракт тургузары јогынаҥ, 1,5 муҥ салковойдыҥ јонјӱрӱмдик государственный болужы эдилет.

2020 јылдыҥ башталганынаҥ ала 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 18-чи кӱнине јетире јонјӱрӱмдик контракт тургузары јогынаҥ  јонјӱрӱмдик государственный болуш — 694 000 салковой — 441 кижиге эдилген ле 12 кижиге јонјӱрӱмдик контрактла    326757 салковойдыҥ болужы эдилген. Ас јеткилделген ле кӧп балдарлу билелерге чокым айалгадаҥ камаанду болушты АР-дыҥ эл-јонды јонјӱрӱмдик јанынаҥ јӧмӧӧр казенный учреждениелери јетирет.

Россия Федерацияныҥ президентиниҥ 2020 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱниндеги «Россия Федерацияныҥ демографиялык политиказын бӱдӱрери аайынча керектер керегинде» деп 606 таҥмалу Јарлыгыла Алтай Республиканыҥ «Алтай Республиканыҥ јеринде ӱчинчи бала эмезе оны ээчиде балдар чыккан (балазынган) балдарлу, јӧмӧлтӧ керексиген билелерге балазы ӱч јашка јеткенче, ай сайын акчала тӧлӧмир эдери керегинде» деп 78-РЗ таҥмалу јасак јарадылган ла 2020 јылдыҥ чаган айынаҥ ала иштейт.

2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнине јетире ӱчинчи ле оны ээчиде бала чыккан болзо, билениҥ орто кирелтези эки прожиточный минимумнаҥ ас тушта, ай сайынгы тӧлӧмир алар тап-эриктӱ болор. 2020 јылда балага ай сайынгы тӧлӧмирдиҥ кеми  10 259 салковой.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ,   Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ  председателиниҥ 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 8-чи кӱниндеги «Алтай Республиканыҥ јеринде 3-теҥ 7 јашка јетире балага ай сайынгы тӧлӧмирди тургузарыныҥ ээжизин ле айалгаларын јарадары керегинде» деп 115-у таҥмалу јарлыгыла   2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 3-теҥ 7 јашка јетире балага ай сайынгы акчала тӧлӧмир тургузылган.  Билениҥ орто кирелтезиниҥ кеми Алтай Республикада бир кижиге тургузылган прожиточный минимумнаҥ кӧп болбос учурлу.

Кӱрее-куучында Алтай Республикада эл-јонныҥ су-кадыгы ла эл-јонды корулаарыныҥ политиказы керегинде докладты АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министри  Сергей Коваленко эткен.

Ол балдар чыгарына аҥылу ајару салган. Оныҥ јетирӱзиле, 2019 јылда 3 008 бала чыккан (2018 јылда — 3 337 бала), 329 балага ас. Кӧргӱзӱле 1000-га 13,7, (2018 јылда – 15,3), (РФ-та 2019 јылда – 10,1, СФО-до 2019 јылда – 10,4). Эҥ кӧп балдар Кош-Агаш (18,5), Улаган (16,1) аймактарда. Эҥ ас балдар Майма (8,5) аймакта. 2020 јылдыҥ сегис айында мындый кӧргӱзӱ болгон 13,3 (2019 јылдыҥ сегис айында – 13,9).

Эл-јонныҥ корожы бир јылда тыҥ кӧптӧбӧгӧн — 1,4%  ле 1000 эл-јонго 10,1 болгон (2018 јылда – 10,0), (РФ-та 2019 јылда – 12,3, СФО-до 2019 јылда — 12,9).  Эҥ кӧп улус Турачак (13,8) ла Чой (13,3) аймактарда коройт. Эҥ ас улус – Кош-Агаш (6,7), Майма, Кан-Оозы аймактарда ла Горно-Алтайскта (9,1-деҥ). 2020 јылдыҥ сегис айында мындый кӧргӱзӱ 10,4 болгон  (2019 јылдыҥ сегис айында – 10,1).

Республикада 2019 јылда иштеер аргалу улустыҥ ӧйинеҥ озо божооры 100 муҥ кижиге 538,3 болгон (2018 јылда – 515,4),  4,4% кӧптӧгӧн. (РФ-та – 466,9, СФО-до 2019 јылда – 566,4). 2020 јылдыҥ сегис айында мындый кӧргӱзӱ 581,9 (2019 јылдыҥ сегис айында – 519,5).

Министр оноҥ ары эл-јонныҥ короп турганыныҥ шылтактарына токтогон. Онойдо ок, министрдиҥ јетирӱзиле, АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча  министерствозы, медицинский организациялары эл-јон су-кадык јӱрӱм јӱрер айалгалар тӧзӧӧргӧ лӧ профилактикалык ишти јарандырарга  профилактикалу бир чук керектер тӧзӧп ӧткӱрет. Бу амадула медицинский профилактиканыҥ республикан тӧс јери ле аймактардыҥ эмчиликтеринде профилактиканыҥ кабинеттери тӧзӧлгӧн.   Тургуза ӧйдӧ баштамы ла экинчи профилактика аайынча иш ӧдӧт – ол эл-јонныҥ су-кадык јӱрӱм јӱрери јанынаҥ јартамалду иш, башка-башка группа эл-јон ортодо иммунопрофилактика ӧткӱрери, эл-јонныҥ диспансеризациязы ла профилактикалык шиҥжӱлери ӧдӧт.

«Республиканыҥ эл-јонын су-кадык јӱрӱм јӱрерине темиктирери, ол тоодо аракыдашла, наркоманияла ла таҥкылашла тартыжары     «Эл-јонды су-кадык јӱрӱм јӱрерине јилбиркедери, ол тоодо су-кадык ажаныш ла коомой јаҥжыгулардаҥ мойнооры» деп тергеелик ӱлекерле ӧткӱрилет. Бу ӱлекер дезе «Демография» деп национальный ӱлекерге кирет ле ол  аайынча бӱдӱп туру» — деп, Сергей Коваленко темдектеген.

«Бастыра керектер АР-дыҥ эл-јонын су-кадык јӱрӱм јӱрерине темиктирери ле инфекционный эмес оорулардыҥ профилактиказы аайынча јылдыҥ ла тургузылып турган комплексный планла ӧдӧт. Оны АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозында тӧзӧлгӧн лӧ эл-јонды су-кадык јӱрӱм јӱрерине темиктирери ле инфекционный эмес оорулардыҥ профилактиказы аайынча ведомстволор  ортодо комиссия јарадат» — деп, докладчик ајарган.

2019 јылдыҥ башталарынаҥ ала тергеелик ӱлекердиҥ турулталарына, шиҥжӱлӱ точкага јединери аайынча керектер  Алтай Республиканыҥ бюджедиле ӧткӱрилет (2019 јылда 0,3 млн салковойго, 2020 јылда – 0,8 млн салковойго).

«Алтай Республиканыҥ адаларыныҥ соведи» деп тергеелик јондык организацияныҥ башкартузыныҥ председатели Александр Вольф кӱрее-куучынныҥ туружаачыларына баштанып, билени орныктырарыныҥ «јажыл картазын» тӧзӧӧр, ондо билениҥ байлыктарын аҥылап, олорго јединериниҥ аргалары јанынаҥ шӱӱлтелер эдерин айткан.

«Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ директоры,  Россия Федерацияныҥ Јондык палатазыныҥ турчызы Татьяна Кончева «Туулу Алтай» ГТРК-да билелик байлыктарды быжулаары јанынаҥ иштиҥ ченемелиле ӱлешкен.

«Шабалин аймак» МО-ныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Татьяна Золотухина Шабалин аймактагы демографиялык айалга керегинде јетирӱзиле таныштырган.     Татьяна Михайловнаныҥ айтканыла,  балдар кӧп чыкканыла колбой, быјыл Шабалиндеги школдо баштамы јети класс-комплект ачылган. Бӱгӱн баштамы школдо ӱредӱ ӱч сменала ӧдӧт. Оныҥ учун аймактыҥ башкартузы јаҥы школ тударга ӱлекер-сметный документацияла эрчимдӱ иштейт.

Демографияныҥ шӱӱжилген сурагы аайынча бойыныҥ шӱӱлтелерин республиканыҥ  депутаттары Мария Демина, Аскар Тулебаев, Радмила Пекпеева, АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ башкараачызыныҥ ижин бӱдӱреечи, тергееде профсоюз кыймыгуныҥ башчызы Андрей Ищенко ло ӧскӧлӧри де айткандар.

Кӱрее-куучынныҥ учында шӱӱжилген суракла тӱп-шӱӱлтелер јарадылган.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы