Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эрјинедий энчи-байлыктыҥ јолы ӧзӱмдӱ

16.10.2020

Алтай Республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайскта ӱлӱрген адыҥ 8-11 кӱндеринде алтай калыктыҥ эрјинедий энчи-байлыгын чеберлеп алар ла ичкери ӧзӱмдӱ јолло кӧнӱ улалтар амадула эки бӧлӱктеҥ турган – баштапкызы калыктар ортодогы кайчылардыҥ Курултайы, экинчизи «Јер-Эне Алтай» деген гастрофесттеҥ турган тӱӱкилик учурлу тизӱ кӧдӱриҥилер ӧтти.

Алтайда кӱстиҥ кӱреҥинде, Сары бӱрде ӧткӧн тизӱ кӧдӱриҥилер Россияда ӧдӱп јаткан Эземниҥ ле мактыҥ јылына, ады јарлу јурукчы, јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына ла атту-чуулу кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына учурлалып ӧткӱрилген.

Учурыла  бу сӱрекей јаан ла тыҥытту керек. Тизӱ кӧдӱриҥилерди «Алтай Республиканыҥ библиотечный биригӱзи» деген јондык организация таланыҥ культура министерствозыла, онойдо ок таланыҥ ар-бӱткендик аргалары, экология ла туризм, экономикалык ӧзӱм аайынча министерстволорыла, таланыҥ физический культура ла спорт аайынча комитедиле, јондык биригӱлерле, организацияларла ӧмӧ-јӧмӧ белетеп, тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрген.

Кӧдӱриҥилер, талада эпидемиологиялык айалга коомой болгоныла колбой, онлайн ээжиле ӧткӧн.  Солун кӧдӱриҥини мындый јаҥы бӱдӱмле, эп-аргала ӧткӱргениниҥ шылтузында туружаачылардыҥ да, кӧрӧӧчилердиҥ де тоозы кӧптӧӧрине ӱзеери јарамыкту арга, айалга болгонын темдектеер керек.

Алтай калыктыҥ культуралык энчи-байлыгын чеберлеп ле ичкери ӧскӱрерине учурлалган тизӱ керектердиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӱлӱрген айдыҥ 9-чы кӱнинде бийик кеминде ӧтти. Кӧдӱриҥини Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин ачып тура, Туулу Алтай бойыныҥ аҥылу, танылу, ӱрелбеген-бузулбаган кеениле, јаражыла ыраак-јуук талаларда, телекейде јарлу болгонын чокымдап айтты. «Је бис оныҥ куулгазын јаражыла коштой оныҥ материальный эмес, эрјине ошкош кӧгӱс байлыгыла оморкойдыс. Туулу Алтай бойыныҥ јайаан јайалталарыла байлык. Бисте кайкамчылу кожоҥчылар, јурукчылар, кайчылар, кӱӱчилер, албаты эдимдериниҥ устары, калыктыҥ бойыныҥ аш-курсагын белетеер устар ла оноҥ до ӧскӧ јайалталу улузыс артыгынча. Олор бистиҥ оморкодубыс» – деп айтты.

Олег Хорохординниҥ айтканыла, солун тизӱ кӧдӱриҥилердиҥ эҥ башкызы – калыктар ортодо јарлу, танылу ла јаанныҥ-јаштыҥ сӱӱген ле сакылталу кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайы. Шак ла кайчылардыҥ Курултайы улай ла федерал кеминде культура бӧлӱгинде јаркынду ла јараш туристикалык кереги болуп јат.

«Кай, чӧрчӧкти кайлап айдары, кай санат – бойыныҥ тазыл-тамырыла јебрен-кумран чактарла тудуш. Кай ончо тӱрк калыктардыҥ кабайы болгон тӧрӧлиниҥ аҥылу, танылу кебери, темдеги болуп јат. Оныҥ да учун бистиҥ јаркынду байрамыста јаҥыс та бистиҥ ороонныҥ талаларыныҥ чыгартулу улузы эмес, је онойдо ок ӧскӧ дӧ ороондордоҥ јилбиркеп туружып јаткандары, байла, тегиндӱ эмес. Быјыл калыктыҥ сӱӱген байрамы онлайн ээжиле де ӧткӱрилип јаткан болзо, је оныҥ географиязы сӱреен элбек. Нениҥ учун дезе кай, кайлаарыныҥ бӱдӱми, эрјинеге бодолду энчи-байлык јаҥыс та Алтай Республикада чебер, каруулу, ајарулу чеберлелип јаткан эмес деп, таланыҥ башчызы аҥылап темдектеди.

Олег Хорохордин кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында онойдо ок тизӱ керектердиҥ экинчи бӧлӱги аш-курсакка учурлалган «Јер-Эне Алтай» деген байрам јанынаҥ база айтты. Ол шак бу алтай аш-курсактыҥ байрамы былтыр баштапкы катап бийик кеминде ӧткӧнин база эзетти. Ол эл-јонныҥ санаазында ундылбас јаркынду элестер болуп арткан. Оныҥ учун бу јакшынак байрамды јылдыҥ ла ӧткӱрерин јаҥжыгу эдип улалтары јанынаҥ јӧп јарадылган.

«Чыҥдыйы бийик, ару, бир де кожмок јок курсак-тамагы, калыктыҥ кайкалга бодолду аш-курсагы, калыктыҥ јадын-јӱрӱмин ле тӱӱкизин јылыйтпай, чактар тӱбинеҥ экелген – бу мындый јаҥжыккан јаҥжыгуларды биске кыракы корып, чеберлеп ле ончо ачык јерлерде-тепсеҥдерде кыйалтазы јогынаҥ јартаар, олордыҥ учурын кӧдӱрер керек» – деп,  республиканыҥ башчызы чокымдап айтты.

Кӧдӱриҥиниҥ окылу бӧлӱгинде бийик једимдерге једип, ак-чек иштеп јаткандарга јолду бийик кайралдар табыштырылды. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйы калык чӱмделгези бӧлӱгинде јеткен једимдери, јеҥӱлери учун Айдыҥ Курмановко (кай чӧрчӧктӧр чӱмдееринде) ло Анатолий Курмановко (кайлаар узы) табыштырылды.

Учурлу керектиҥ туружаачыларын онойдо ок Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитеттиҥ председатели Наталья Екеева, Россияныҥ В. Д. Поленовтыҥ адыла адалган калык чӱмделгезиниҥ туразыныҥ јааныныҥ ордынчызы Андрей Беляев уткыдылар. Кайчылардыҥ Курултайында ӧскӧ талалардыҥ туружаачыларынаҥ база видеоуткуулдар  болды.

Тӱрк калыктардыҥ кайын, кай санадын чеберлеп, ӧскӱрип апарар иштиҥ учурын керектӱ кемине чыгарар ла ченемелле ӱлежер-таныжар амадула «Кайды чеберлеп ле ӧзӱмдӱ јолыла ичкери улалтары: сурактары ла аргалары» деп адалган кӱрее-куучын ӧтти.

Кӱрее-куучынныҥ ижинде Россияныҥ ла оноҥ до ӧскӧ ороондордыҥ спикерлери: билимчи-фольклористтери, культурологторы эрчимдӱ туружып, кӧп тоолу сурактарды чечип, тузалу шӱӱлтелер айттылар.

Кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайы ӧйинде ӧткӧн кӧрӱ-маргаандарда республиканыҥ јиит кайчылары ла јолын јаҥы ла баштап јаткан кайчылар јилбиркеп туруштылар. Нениҥ учун дезе мында олорго јеткен једимдерин кӧргӱзерге, таныштырарга јарамыкту, эптӱ айалга ине. Је кайдыҥ јаан јолына чыгарга ӱренип јаткандарга бойын ченеер, ӱренер, таскаар учурал, арга деп айдар керек.

Кайчылардыҥ Курултайына јилбӱӱ јаан. Ороонныҥ башка-башка талаларынаҥ, Бурятиядаҥ, Тывадаҥ, Саха-Якутиядаҥ, Башкортостаннаҥ, Татарстаннаҥ ла ӧскӧ дӧ ороондордоҥ, Казахстаннаҥ, Кыргызстаннаҥ кайдыҥ устары, онойдо ок јаҥы кайлап, јолын тапкан ла таскап јаткан јииттер амадап турушканы оморкодулу.

Калыктар ортодогы кайчылардыҥ Курултайыныҥ кӧрӱ-маргаандары 4 ууламјыла ӧткӧн: «Кайлаарыныҥ бӱдӱмдери», «Кайлаар санат», «Чӧрчӧкти топшуур согуп кайлаары» ла «Чӧрчӧкти оосло уткалап айдары» ойын-концерт болды. Туружаачылар бу ууламјыларда јаштары аайынча 2 категорияла турушкан: «16 јаштаҥ ала 21 јашка јетире» ле «22 јаштаҥ ала оноҥ ӧрӧ». Бу кӧрӱ-маргаандарда «Кӧрӱ-маргаанныҥ лауреады» деген кӱндӱлӱ ат-нере учун 63 туружаачы маргыжып-мӧрӧйлӧшкӧн.

Окылу жюриде Россияда, онойдо ок ӧскӧ дӧ талаларда ады-јолдоры јарлу билимчилер, фольклористтер ле кайлаарыныҥ устары иштедилер: Ногон Шумаров, Андрей Беляев, Мира Демчинова, Карыш Кергилов, Аркадий Конунов, Алексей Калкин.

Бу ла кӧдӱриҥи ӧйинде калык ойноткыларыныҥ кӧрӱзи ле кӱӱлик ойноткыларга ойнооры аайынча мастер-класстар ӧтти. Эл кайчы А. Г. Калкинниҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына учурлалган кӧрӱлер сӱрекей солун болды. Јарлу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Какими красками я опишу тебя, мой славный Алтай?» деген кӧрӱге јилбӱӱ јаан болды. Онойдо ок «Сказители Алтая» деген виртуальный экскурсия  кӧрӧӧчилерге, туружаачыларга јарады.

«Эл Алтай» ГТРК-ныҥ ютуб-каналында «Маадай-Кара» (алтай кай чӧрчӧк аайынча) ла «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-кӧргӱзӱлер кӧргӱзилди. Бу эки тӱӱкилик учурлу ойын-кӧргӱзӱлерди Россияныҥ нерелӱ артисти, Саха (Якутия) Республиканыҥ ла Россия Федерацияныҥ санаттарыныҥ нерелӱ ишчизи, СССР-дыҥ ла РФ-тыҥ Государстволык сыйларыныҥ лауреады Андрей Борисов тургускан.

Кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайына јаан оморкодуны, бийик кӱӱн-тапты республиканыҥ кайлаарыныҥ устары ла айттырула келген кожоҥчы  CURUDE  сыйладылар.

*   *   *

Тизӱ кӧдӱриҥилердиҥ «Јер-Эне Алтай» деген экинчи бӧлӱгиниҥ программазы база байлык ла јилбилӱ болгонын темдектеер керек.

Алтайдыҥ ус колду, аҥылу кӧрӱмдӱ, башка-башка ууламјыларда једимдӱ иштеп јаткан устарыныҥ фестиваль-байрамы бийик кеминде ӧтти. Мында таланыҥ устарыныҥ кӧп јайаан иштери кӧрӱге тургузылды. Олордыҥ кезиктери, темдектезе,  кийистеҥ, тередеҥ, агаштаҥ, онойдо ок кееркедимдерди белетеери аайынча мастер-класстар ӧткӱрилди.

Чыйрактар, бӧкӧлӧр, мергендер спорттогы бойыныҥ бӱдӱмдери аайынча маргыштылар. Элдиҥ бойыныҥ ойындарыныҥ байрамында – алтай шатрала, ок-јаадаҥ адарыла, маргаандар, алтай кӱрешле абсолютный первенство болгонын  кӧрӧӧчилер аҥылап темдектедилер.

Онойдо ок онлайн ээжиле «Рынки Земли», «Лаборатория вкуса» ла «Театр вкуса» деген тепсеҥ-площадкалардаҥ трансляция ӧткӧн. Мында таланыҥ ченемелдӱ ле јарлу шеф казанчылары алтай калыктыҥ аш-курсагын белетееринде бойыныҥ јажыттарыла, аҥылуларыла таныштырды.

Эки бӧлӱктеҥ турган јаан учурлу керекте башка-башка ууламјыларлу кӧдӱриҥилер ӧтти. Темдектезе, театральный ойындар, кӧрӱ-маргаандар, ойын-концерттер, албаты устарыныҥ эдимдери, мастер-класстар, гастротепсеҥдер…

Тизимле кӧнӱ улалган кӧдӱриҥилерде Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери, Туулу Алтайдыҥ јарлу јайаан ӧмӧликтери, јербойында јӱзӱн-башка аш-курсакты белетеп чыгараачылары, фермерлери, онойдо ок Кыргызстанныҥ, Казахстанныҥ, Башкортостанныҥ, Татарстанныҥ, Тываныҥ, Хакасияныҥ, Саха-Якутияныҥ ченемелдӱ казанчылары акту кӱӱндеринеҥ туруштылар.

Алтай калыктыҥ культуралык энчи-байлыгын чеберлеп, ӧскӱрип алар амадула ӧткӱрилген тизӱ кӧдӱриҥилер «Российский Фонд культуры» деген бастырароссиялык јондык-государственный организацияныҥ грантыныҥ шылтузында ӧткӱрилген. Бу грант Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла «Культура» деп нацӱлекердиҥ  «Творческие люди» деген федерал ӱлекери аайынча чыгарылган.

Тӧзӧмӧл комитет кӱрее-куучынныҥ спикерлерине, кӧрӱ-маргаандардыҥ ла байрамдык программа-лардыҥ, кӧрӱлердиҥ, мастер-класстардыҥ туружаачыларына алкыш-быйанын јетирет.

Россияда ӧдӱп јаткан Эземниҥ ле мактыҥ јылына,  јурукчы, јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына ла эл кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына учурлалып ӧткӧн кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайыныҥ окылу жюризиниҥ јӧбиле турулталары јарлалды:

Гран-при – Байыр Турлуновко табыштырылды. Кош-Агаш аймактыҥ культураныҥ ла санадыныҥ тӧс јери.

 

«Кайлаарыныҥ бӱдӱмдери» ууламјыда

16 јаштаҥ ала 21 јашка јетире

1-кы јерде – Эзендей Балбин, культураныҥ  ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжи;

2-чи јерде – Ойгор Теркишев, Кан-Оозында балдардыҥ санаттар школы;

3-чи јерде – Ай-Хаан Хомушку, Тыва Республика.

Аҥылу сыйла Санат Рыжкин кайралдатты, Кан-Оозында балдардыҥ санаттар школы.

22 јаштаҥ ала оноҥ ӧрӧ

1-кы јерде – Анатолий Чесноков, Шабалин аймактыҥ культуразыныҥ тӧс јери;

2-чи јерде – Эзен Куюков, Улаган аймактыҥ культуразыныҥ тӧс јери;

3-чи јерде – Мӧҥӱне Тайтыков, Оҥдой аймактыҥ культура ла чӧлӧӧ ӧйдиҥ тӧс јери;

Аҥылу сый – Хертек Ангыр-оол Каҥ-оолович, Тыва Республика.

 

«Ӧмӧликле кайлаарыныҥ бӱдӱмдери»

1-кы јерде – «Алтын Кӱӱ» «Јозокту» фольклорлык ӧмӧлик, Р. Теркишева, Э. Теркишев, Кан-Оозыныҥ ДШИ-зи;

2-чи јерде –«Јаҥылга» «Албаты» фольклорлык ӧмӧлик, башкараачызы Артем Омин, Шабалин аймактыҥ культуразыныҥ тӧс јери;

3-чи јерде – јашӧскӱримниҥ «Кӱнчечектер» студиязы, башкараачызы Лариза Лебедева;

Аҥылу сый – «Дьиэрэй» фольклорлык ӧмӧлик, башкараачызы Мария Васильева, Саха (Якутия) Республика.

 

«Кайлаар санат»

16 јаштаҥ ала 21 јашка јетире

1-кы јерде – Арчын Иртаев, культураныҥ  ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжи;

2-чи јерде – Адель Баталов, культураныҥ  ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжи;

3-чи јерде – Урмат Куркаев, культураныҥ  ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжи;

Аҥылу сый  –  Мирас Узянбаев, Башкортостан.

22 јаштаҥ ала оноҥ ӧрӧ

1-кы јерде – Евгений Алчинов, Кош-Агаш аймактыҥ культура ла санаттар тӧс јери;

2-чи јерде – Алексей Якпунов, Кош-Агаш аймактыҥ культура ла санаттар тӧс јери;

3-чи јерде – Леонид Ерленбаев, Шабалин аймактыҥ культуразыныҥ тӧс јери;

Аҥылу сый – Канат уулу Жанат, Кыргызстан.

 

«Чӧрчӧкти оосло уткалап»

1-кы јерде — Кыпчак – Тадыр Байым-Сур, Горно-Алтайск, Культура байзыҥы;

2-чи јерде – Радмила Теркишева, Кан-Оозы;

3-чи јерде – Ильдар Юнусов, Башкортостан.

Аҥылу сый – Нурсултан Кадыралиев, Кыргызстан.

 

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина