Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкилик учурлу јол

16.10.2020

Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде јербойында јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин тӧзинеҥ ала кубулткан, орус государствоныҥ ла обществоныҥ бӱдӱмин ӧскӧрткӧн бир кезек јаан учурлу керектерди темдектеерге јараар.

Мында элдеҥ ле озо алтай калыктыҥ орус государствого бойыныҥ кӱӱниле киргени керегинде айдар керек. Арасей тергеениҥ кааны Елизавета   Петровна алтай 12 јайзаҥныҥ баштанузына тайанып, 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде алтай калык бойыныҥ јерлериле кожо орус государствого кирип јатканы керегинде јарлыкка кол салган. Тӱӱкилик учурлу бу керек алтай ла орус калыктардыҥ бирлик болор кӱӱн-табына тӧзӧлӧнгӧн. Олор ортодо баштапкы колбулар баштап ла туку 17-чи чакта тӧзӧлгӧн. Туулу Алтайдыҥ Арасей тергееле јуукташкан ӧйи 17-19 чактарга келижип јат.

Орус государствоныҥ гран-кыйузы (17-чи чакта ла 18-чи чактыҥ баштапкы јарымызында)  табынча Алтайдыҥ кырларына јууктай кӧчӱрилген. Сыраҥай ла кидим экинчи бӧлӱкте дезе (18-чи чактыҥ 50-чи јылдарыныҥ ортозы ла экинчи јарымызы), Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш јаказынаҥ башка  ӧскӧ јерлери  бӱткӱлинче Арасей тергееге кожулган. Ӱчинчи бӧлӱкте (1760-1860 јылдар) орус государствого Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш јанындагы арткан-калган јерлери Чуй ичиниҥ эки волозыла катай кирген. Мыныла тӱӱкилик учурлу керек тӱгенген.

Тӱндӱк Сибирьди ле Тӧс Азияны бириктиреечи јаан учурлу јерде турган Туулу Алтайды Арасей тергееге кошконы кӧп укту албатылар јуртаган орус государствоныҥ ӧзӱмине ичкери јол берген ле оныҥ Тӧс Азиядагы геополитикалык ийдезин билдирлӱ тыҥыткан деп айдар керек. Мыныла орус государство бойыныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш талазындагы гран-кыйузын элбеткен ле тыҥыткан, Алтайды бактырарга умзанган тыш ийделердиҥ јолын туйуктаган, Тӱштӱк Сибирьде јуртаган калыктарды кулданарын токтоткон. Бӱткӱл албатыга бойыныҥ чӱмдӱ культуразын корулап алар арга берилген. Оныҥ шылтузында башка-башка укту калыктар биригип, кӧгӱс-байлык культуразын байыткан. Ол анайда ок тергеениҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмин тыҥыдарга јаан камаанын јетирген.

Бу ла ӧйдӧҥ ала Туулу Алтайдыҥ ла оныҥ албатызыныҥ келер ӧйин керелеген ӧзӱмдӱ јолы орус государствоны тыҥыдар јаан учурлу керек-јарактарла бек колболгон. Туулу Алтай Россияныҥ империязына кирген кийнинде, административный тӧзӧлмӧдӧҥ ала Россия Федерацияныҥ теҥ-тай  бӧлӱги болуп ӧскӧнчӧ јетире государственностьтыҥ эволюционный ӧзӱминиҥ бир канча бӧлӱктерин ӧткӧн.

Туулу Алтай 19-чы чактаҥ ала 20-чи чактыҥ башталганына јетире Томсктогы губернияныҥ Бийсктеги округына (уездине) кирген. Јербойыныҥ тургун калыгы алтай 7 дючинге, кӧчкӱн 9 волостько ло јаткан јери аайынча ӱч управага бӧлӱлген. Ол волостьторго ло дючиндерге бӧлӱткен улуста  јаткан јерлерин керелеген кандый да гран-кыйулар јок болгон. Олор јаҥыс сӧӧктӱ улус болгон ээжилериле башкарынып јаткандар. Јаҥыс сӧӧктӱ улус административный јанынаҥ  кандый бир дючинге ол эмезе волостько киретендер.

Кӧчӱп јӱрер дючинди (волостьты), административный реформалардаҥ озо 20-чи чактыҥ башталганына јетире, јайзаҥ башкарган. Јайзаҥныҥ јамызына кӧп лӧ саба учуралдарда тоозыла јаан ла калыҥ сӧӧктӱ отоктыҥ чыгартулу кижизи тудулатан. Дючинди (волостьты) баштаган јайзаҥ кижи уездтиҥ ле губернияныҥ јаандарыныҥ алдында каландарды јууры, амыр-энчӱ айалганы буспазы учун каруулу болгон. Бу кижиге јербойыныҥ оок-тобыр јаргызы база бӱдӱмјилелетен.

20-чи чактыҥ башталганында (1911-1913 јылдар), административный ла јер аайынча реформалар болгон ӧйдӧ, отоктыҥ сӧӧктӧри аайынча башкарынып јадатан јаҥ-ээжилер солынган. Оныҥ ордына јаткан јерлери аайынча јербойында бойын башкарынып јадатан ээжилер кийдирилген. Шак ла бу ӧйдӧҥ ала территориальный волостьтор ло јурт јердиҥ обществолоры иштеп баштаган. Олордыҥ башкараачыларына старшиналар ла старосталар кӧстӧлип тудулатан. 1913 јылда  Туулу Алтайдыҥ јеринде 15 волость тӧзӧлгӧн. Олор Томсктогы губернияныҥ Бийсктеги уездине киргендер.

1917 јылда болгон февральский революция  ла оныҥ кийнинде башталган элбек јаҥыртулар Россияда јуртаган албатыларга јайым айалгаларда бойлоры таҥынаҥ башкарынып јадатан кӱӱн-тап тӧзӧгӧн. 1917 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-6 кӱндеринде Алтайдыҥ инородческий волостьторыныҥ чыгартулу улузыныҥ съезди ӧткӧн. Анда Бийсктеги ле Кузнецктеги уездтерде јаткан тургун калыктардыҥ бойын башкарынып јадатан органы — Алтайдыҥ Туулык Думазы тӧзӧлгӧн. Туулык Думаныҥ башкараачылары, анчада ла Г. И. Чорос-Гуркин, Туулу Алтайды таҥынаҥ башка административный единицага кӧчӱрери керегинде шӱӱлтелерин айткан.

1917 јылдыҥ ӱлӱрген айында Россияныҥ удурумга иштеген башкарузы јайрадылган ла оныҥ ордына совет јаҥ тургузылган. 1917 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде Россияныҥ башкарузы «Россияныҥ албатыларыныҥ тап-эриктериниҥ Декларациязын» јарлаган. Бу документте Россияныҥ албатыларыныҥ теҥ-тай болор тап-эриктери, јайымы керегинде айдылган. Керек дезе олор башка айрылып, бойлорыныҥ государствозын тӧзӧӧр аргалу болгон. Национально-территориальный автономия тӧзӧӧри јанынаҥ кыймыгу Туулу Алтайда база башталган. Мыныла колбулу керек-јарактар 1917 јылдаҥ ала 1922 јылга јетире улалган. Бу кыймыгуныҥ баштапкы бӧлӱгинде (1917-1922 ј.ј.) Туулу Алтайдыҥ јерлерин Бийсктеги уездтеҥ чыгарып, таҥынаҥ башка земский единица тӧзӧӧр некелтелер тургузылган.

Бу керектер Туулык Думаныҥ ла Каракорум округтыҥ (уезд) иштеген ӧйлӧрине келижип јат. Бу органдар 1918 јылдыҥ тулаан айында Улалуда ӧткӧн учредительный съездте тӧзӧлгӧн деп, бис јакшы билерис. Г. И. Чорос-Гуркин бойыныҥ албатызыныҥ амаду-санаалары керегинде мынайда айткан: «Мен бу јӱрӱмимде бойымныҥ кичӱ тӧрӧлимниҥ јилбӱлери учун: алтай калыктыҥ бойыныҥ салымын бойы аайлаары ла автономиязы учун учына јетире тургам. Национальный сурактар учун, улу албатылардыҥ текши билезинде теҥ-тай ла јайым јадары учун тартышкам».

Кыймыгуныҥ экинчи бӧлӱгинде (1920-1922 ј.ј.) алтайлардыҥ национальный автономиязын тӧзӧӧр сурак турган. Је оны бӱдӱрери узак ӧйгӧ чӧйилген. Ого бир кезек керектер чаптыгын јетирген. Баштапкызында, гражданский јуу башталган. Экинчизинде, келер ӧйдӧ болотон автономный областьтыҥ гран-кыйулары ла оныҥ башкараачы органдары јанынаҥ башка-башка, удур-тедир шӱӱлтелер айдылып башталган.

Бу сурактарды јаҥныҥ башка-башка органдары лапту ширтеп, бир аай шӱӱлтеге келген кийнинде, ВЦИК 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде «Ойрот калыктыҥ автономный облазын тӧзӧӧри керегинде Декрет» чыгарган. Оныҥ баштапкы пунктында мынайда айдылган: «Российский Социалистический Федеративный Советский Республиканыҥ тоозында Ойрот калыктыҥ автономный облазын тӧзӧӧр, административный тӧс јери деп Улалинский јуртты адаар». Јаҥы тӧзӧлгӧн областька Горно-Алтайсктагы уездтеҥ (Кан-Оозындагы, Абайдагы, Катандудагы, Оймондогы, Оҥдойдогы, Туйактудагы, Песчанныйдагы, Салдамдагы, Шабалиндеги, Улалудагы, Бешпелтирдеги, Имеридеги, Чамалдагы, Чаргыдагы, Кош-Агаштагы, Киргизсктеги, Улагандагы, Чибиттеги, Чолушмандагы ла Паспаулдагы волостьтор —  бастыра  20 волость), Бийсктеги уездтеҥ (Куудагы, Ӱстиги Бийсктеги (Алтынкольскийдеги), Успенскийдеги, Ныргинскайадагы) ӱч волость кирген.

Автоном областька губисполкомныҥ тап-эриктери берилген, је оныҥ бюджеди ле штады уисполкомныҥ кеминде арткан. Туулу Алтай Россияныҥ тӱӱкизинде баштапкы ла катап РСФСР-дыҥ тоозында таҥынаҥ башка административно-территориальный единицага — Ойрот (1948 јылдаҥ ала — Горно-Алтайский)  автономный областька кӧчкӧн. Ойротия государственный органдардыҥ тӧс башкартузыла, РСФСР-дыҥ башкараачы јаҥдарыла колбуны баштапкы ӧйлӧрдӧ Сибирский край (1925 ј.), оноҥ Тӱндӱк Сибирь край (1930 ј.), 1937 јылдаҥ ала дезе Алтайский край ажыра туткан.

Туулу Алтай автоном область табынча Алтайский крайдыҥ бӧлӱктериниҥ бирӱзи боло берген. Мындый айалгада ого таҥынаҥ башка ӧзӧргӧ сӱрекей кӱчке келишкен. Областьтыҥ ол туштагы башкараачылары бар кызалаҥды ајаруга алып, областьты крайдаҥ чыгарары јанынаҥ суракты јаҥыс катап кӧдӱрген эмес. 1956 јылдыҥ јаҥар айында КПСС-тыҥ обкомыныҥ баштапкы качызы Н. М. Киселев КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ качызы Н. С. Хрущевко баштанып, самара бичиген. Анда: «Область крайдаҥ чыкса, областной организациялардыҥ ла ишчилердиҥ хозяйственно-политический сурактарды бӱдӱрер текши аргалары ла таҥынаҥ каруузы там бийиктеер эди, је эҥ ле учурлузы ол — јербойыныҥ промышленнозына ла јурт ээлемине ӧрӧ ӧзӧр элбек јолдор ачылар, оныла кожо областьтыҥ национальный культуразыныҥ ӧзӱми бийиктеер» деп айдылган. Је совет ӧйдӧ бу сурактыҥ аайына чыгарга чек келишпеген.

Је андый да болзо, автоном областьты тӧзӧгӧни Туулу Алтайдыҥ эл-јонына ӧрӧ ӧзӧр  јаан аргалар берген. Ол алтай калыктыҥ ла областьта јуртаган ӧскӧ дӧ укту албатылардыҥ культуразын, кӧгӱс санаазын ӧскӱрерине јаан камаанын јетирген. Јербойыныҥ албатызы 1917 јылга јетире инородецтер деп адаткан, олордо талдаштарда ла ӧскӧ дӧ текши керектерде туружатан тап-эрик болбогон. Автоном областьты тӧзӧгӧни алтай калыктыҥ салымында ла оныҥ келер ӧйинде тоозыла экинчи сӱрекей јаан учурлу керек болгонын аҥылап темдектеер керек.

«Мындый алтам бистиҥ областьтыҥ ӧзӱминде јаан бурулталу керек болгон» деп, 1959-1971 јылдарда Горно-Алтайсктагы облисполкомныҥ председатели болуп иштеген Ч. К. Кыдрашев сӱрекей јолду темдектеген. Область болгон 70 јылдыҥ туркунына (1922-1991 ј.ј.) јонјӱрӱмдик-экономический ле политикалык керектерде ичкери јаан алтам эдилген. Республиканыҥ бӱгӱнги једимдериниҥ тӧзӧлгӧзи шак ол јылдарда салылган. ВЦИК-тыҥ 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде чыгарган декреди биске тӱӱкилик учурлу болуп јат. Оныҥ шылтузында Туулу Алтай автоном область 1991 јылда Россия Федерацияныҥ тоозында Алтай Республика деп јарлалган.

Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде болгон ӱчинчи јаан учурлу керекти темдектебеске база болбос. Ол — Туулу Алтай автоном областьтыҥ государственный суверенитеди керегинде Декларацияны (1990 јыл, ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱни) ла Россия Федерацияныҥ тоозында Алтай Республиканы тӧзӧгӧни керегинде РСФСР-дыҥ Јасагын јӧптӧп јараткан керек болуп јат. 1980-чи јылдардыҥ экинчи јарымызында ороондо болгон общественно-политический кубулталар областьтыҥ статузын бийиктедер айалгалар тӧзӧгӧн. Бу сурактыҥ аайына чыгар эп-аргалар табары јанынаҥ иштер башталган.

Облисполком 1989 јылдыҥ тулаан айында РСФСР-дыҥ тӧс органдарына автономный областьты Алтайский крайдыҥ тоозынаҥ чыгарып, оны РСФСР-дыҥ государственный јаҥдарына кӧнӱ башкартарын јаратсын деп баштанып јат. Бу ла јылдыҥ тулаан айында РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумына ийген самарада автоном область крайдыҥ тоозына кирип турганын керелеген СССР-дыҥ Конституциязында 2-чи статьяны ла РСФСР-дыҥ Конституциязында 82-чи статьяны јоголторы керегинде сурак окылу тургузылган.

1989 јылдыҥ сыгын айында  областной Советтиҥ албаты депутаттарыныҥ он биринчи сессиязы автономный областьтыҥ статузын бийиктедери керегинде јӧп чыгарган. Ол тушта областной Совет  РСФСР-дыҥ Ӱстиги Соведин автономный областьты крайдаҥ чыгарып, оны кӧнӱ Российский Республиканыҥ государственный јаҥдарына ла башкартузына кӧчӱрзин деп сураган.

Бистиҥ областьтаҥ Ӱстиги Советтиҥ депутадына тудулган, РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ председателиниҥ ордынчызы М. В. Карамаевтиҥ айткан куучыны бастыра автоном областьтарга тӱӱкилик учурлу болгон. Ол 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айында баштапкы ла катап РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ сессиязыныҥ трибуназына чыгып, РСФСР-га кирип турган Адыгей, Карачай-Черкес, Хакас, Еврей, ол тоодо Туулу Алтай автономный областьтардыҥ правовой статустарын кӧдӱрери керегинде куучын айткан. Ӱстиги Советтиҥ депутады ол тушта бийик трибунадаҥ мынайда айткан: «Крайларга кирип турган автоном областьтардыҥ статузы бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтелерине чек келишпей јат, мындый айалгалар олордыҥ теҥ-тай болор аргаларын бузуп, правовой айалгаларын тӧмӧн тӱжӱрип јат. Бистиҥ областьты алар болзобыс, ол крайда   административный единицалардыҥ бирӱзи болгон, а автономный область деп јӱк ле ады адалган. Мыныла колбой Алтайский крайдаҥ чыгып, кӧндӱре РСФСР-га кирер сок јаҥыс сурак тургузылып јат. Арткандарыла теҥ-тай болуп, соҥдошту айалгадаҥ чыгар керек». Ол тушта Хакас автоном областьтыҥ облисполкомыныҥ председатели болуп иштеген В. Н. Штыгашев «Хакасия М. В. Карамаевке бастыра ӧйгӧ быйанду јӱрӱп јат» деп айткан. Оныҥ Ӱстиги Советтиҥ сессиязында айткан тоомјылу эрмек-сӧзи областьты республикага кӧчӱрер суракта сӱрекей јаан учурлу болгон.

Бойыныҥ государственный тӧзӧлмӧзин тӧзӧӧр шӱӱлтени областьтыҥ В. И. Чаптыновко башкарткан башкараачылары тыҥ јӧмӧгӧндӧр. 1990 јылда В. И. Чаптынов РСФСР-дыҥ албаты депутаттарыныҥ баштапкы съездинде куучын айткан.

1990 јылдыҥ куран айында областной Советтиҥ экинчи сессиязы «Федеральный Јӧптӧжӱ ле Туулу Алтай автоном областьтыҥ государственно-правовой статузын кӧдӱрери керегинде» Декларация јараткан. Бу ӧйдӧҥ ала бистиҥ область бир ле уунда СССР-дыҥ ла РСФСР-дыҥ субъеги деп чотолып, бойына ӱзеери чыдулар алынган. Областной Советтиҥ албаты депутаттарыныҥ 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде ӧткӧн ээчий эмес ӱчинчи сессиязында Туулу Алтай автономный областьтыҥ государственный суверенитеди керегинде Декларация јарадылган. Ол тушта 100 депутаттыҥ ортозынаҥ 69 кижи ӱнин Декларацияны јарадары учун берген. 10 кижи удура болгон, 8 кижи ӱнин береринеҥ токтодынган ла 13 кижи сессияда турушпаган.

Декларацияныҥ бастыра 10 статьязында јаҥы государственный тӧзӧлмӧниҥ ээжилери чокымдалып бичилген, преамбулазында дезе суверенитетти јарлаганыныҥ тӧс шылтактары јарталган. Анайда ок автономный областьтыҥ тургуза ӧйдӧги статузы бу јерде јаткан албатылардыҥ праволоры бастыра јанынаҥ теҥ-тай болорын јеткилдебей јат, оныҥ государственно-правовой статусын бийиктедери јанынаҥ суракты мынаҥ ары чӧйӧргӧ јарабас деп база чокымдалган. Анайып, Туулу Алтай автономный область Туулу Алтай автоном Совет Социалистический Республика (ГАССР) деп ӧскӧртӧ адалган.

РСФСР-дыҥ государственный суверенитеди керегинде 1990 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде ле автономный   областьтыҥ статузын РСФСР-дыҥ тоозында  бийиктедери  јанынаҥ 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде чыккан Декларацияларын албаты акту кӱӱниле јаратканы ла олор бой-бойын толтырганы керегинде аҥылап айдар керек. Политикалык-правовой ло јонјӱрӱмдик-экономический јанынаҥ кызалаҥду айалгаларда окылу бу документтер кӧп укту албатылар јуртаган орус государствоныҥ бирлигин корып аларга јаан болужын јетирген деп айдар керек.

1990 јылдыҥ јаҥар айында РСФСР-дыҥ албаты депутаттарыныҥ ээчий эмес сессиязы РСФСР-дыҥ Конститутциязына кубулталар кийдирип, «автономный область крайга кирип јат» деген јолдыкты јоголткон. Айдарда, 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде областной Советтиҥ албаты депутаттарыныҥ кӱч ле косколоҥду ӧйдӧ тӱӱкилик учурлу јӧп јаратканынаҥ ала туй ла 30 јыл толуп јат. Бу Декларация Туулу Алтайда јуртаган албатыныҥ государственнозын ӧскӱрерине ле Алтай Республиканы тӧзӧӧрине быжу тӧзӧлгӧлӧр берген.

Н. ЕКЕЕВА,

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ аайынча комитединиҥ председатели, тӱӱки билимдердиҥ кандидады