Тӧрӧл тилге учурлалган байрамдык керек-јарактар

16.10.2020

Тоолу кӱннеҥ Алтай тилдиҥ кӱни деп окылу байрамыс јетинчи катап ӧткӱрилер. Ого учурлай тергееде болуп турган керек-јарактар кажы ла јыл там јаранат ла јилбилӱ болот. Эпидемиялык тегин эмес айалгалу бу да јылда республиканыҥ каруулу тӧзӧлмӧлӧри јерлештериске солун программа белетеген. Бу бичимелде тӧрӧл тилистиҥ байрамына учурлай ӧдӱп јаткан керек-јарактарла, конкурстарла таныштырадыс, олордыҥ кӧп сабазы ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнине јетире улалар ла турулталары база ол кӱн јарталар.

Ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде «Алтай поэттерди кычырадыс» деген ӱлгерлик флешмоб башталып калды. Ондо ончо кӱӱнзеген улус туружар аргалу. Бӱгӱнги кӱнде флешмобтыҥ тӧзӧӧчилерине 90-наҥ ажыра видеоролик келип калган. Соҥдоп калган улус алтай поэттердиҥ ӱлгерлерин эмезе олордыҥ башка тилге кӧчӱргенин кычырып, видеого согуп, роликти јондык сетьтерге #АлтайПоэзия хэштегтӱ эмди де салар аргалу.

Ондый ок кӧрӱ јаҥыс алтай тилле кожоҥдогоныныҥ видеороликтери аайынча («Мен алтай тилле кожоҥдойдым») база башталып калды. Конкурстыҥ ээжизиле кандый бир јарлу кожоҥды алтай тилге кӧчӱрип кожоҥдойло, «ВКонтакте», «Instagram» јондык сетьтерге #ДеньАлтайскогоЯзыка2020, #ДДН04 деген хэштегтӱ эмезе ddn04ra@mail.ru деген электрон суруга салар керек (туружаачыныҥ ады-јолын, јаткан јерин, сурузын, телефонын темдектеп). Бу конкурс ӱлӱрген айдыҥ 23-чи кӱнине јетире ӧдӧр, ондо эмди де туружар арга бар.

Ӱлӱрген айдыҥ 1-20 кӱндеринде «Тӧрӧл тил ле албатыныҥ культуразы — улу байлык» деген ачык лекторий тӧзӧлӧт. Эм тургуза ондо јети лекция бар ла олор бичилип јат, ол тоодо: Б. Я. Бедюровтыҥ «Алтай албатыныҥ тӱӱкизи, тили ле культуразы», Н. В. Екеевтиҥ «Алтай калыктыҥ этнотӱӱкизиниҥ сурактары», Н. М. Киндикованыҥ «Алтай литератураныҥ ӱйеленгени», Н. Н. Тыдыкованыҥ «Алтай тил ле оныҥ диалекттери», Н. О. Тадышеваныҥ «Алтай калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥы, байлу агару јерлер» деген учурлу лекциялары, В. Я Кыдыеваныҥ экспонаттарла таныштырган, кыймыгулу јилбилӱ «Алтай этнографияныҥ залыла таныштыру» лекциязы болор, И. И. Белековтыҥ — тилдиҥ ле албатыныҥ сурагына учурлалган лекциязы. Ончо лекциялар видеого согулган кийнинде, ӱлӱрген айдыҥ 21-чи кӱнинеҥ ала кажы ла кӱн сайттар ажыра бирдеҥ кӧргӱзилер («Эл Алтай» ГТРК ажыра, ӱредӱлик министерствоныҥ сайтында). Келер ӧйдӧ бу лекциялар јайым тузаланышка салылар, ссылкалары јарлалар.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозы онойдо ок «Алтай тилдиҥ кыбыныҥ эҥ ар-тык дизайны» деген кӧрӱ-маргыжу ӧткӱрип јат, ол ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнине јетире ӧдӧр. Тургуза ӧйдӧ бу кӧрӱге текши республиканыҥ алтай тилле ӱредӱчилеринеҥ 15 угузу келген. Јеҥӱ алган кыпка оргтехникадаҥ баалу ла керектӱ сыйлар табыштырылар (ноутбук, принтер, сканер ле о. ӧ.). Кӧрӱ-маргыжу госпрограмманыҥ «Алтай Республикада алтай тилди корыыры ла оныҥ ӧзӱми» деген подпрограммазы кеминде ӧткӱрилип јат.

Бу ла ок программала «Ӱренчиктерди ле јашӧскӱримди граждан-тӧрӧлчи болорына таскадарыныҥ тӧзӧлгӧзи этнокультуралык тӧс јер» деген конкурс ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнине јетире ӧдӱп јат. Тургуза ӧйдӧ школдордоҥ 12 угузу келип калган. Мында база јакшынак, тузалу сыйлар болор (ноутбук, принтер, интерактив доско).

Кӧп керек-јарактар видеоконференцколбу ажыра ӧдӧр. Темдектезе, Ӱзеери ӱредӱниҥ республикан тӧс јери мындый аайыла С. С. Суразаковтыҥ, С. С. Каташтыҥ, Н. Н. Суразакованыҥ јайаандыгына учурлалган викторина-куучындар, ӱредӱ-чилердиҥ онлайн-кычырыштарын ӧткӱ-рер, кӧрӱлер, виртуальный таныштыру-экскурсиялар ӧдӧр.

Текши республиканыҥ ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧри, муниципал тӧзӧлмӧлӧри Алтай тилдиҥ кӱнине учурлай јербойыныҥ керек-јарактарын ӧткӱрет, тергеелик ке-рек-јарактарда јӧмӧжип туружып јат. Онойып, Горно-Алтайсктыҥ педагогический колледжи ӱренеечилерине алтай тилле «Мен алтай тилди, тӱӱкини ле культураны эҥ артык билеечи» деп адалган диктант ӧткӱрер. Онойдо ок бу диктантты кӱӱнзеген ончо улус бичип, бойын ченеп кӧрӧр аргалу, оныҥ ссылказы ачык тузаланышка сайттарга салылар.

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназия алтай тилле, литературала интеллектуал «Тийиҥеш» деген тергеелик конкурстыҥ экинчи бӧлӱгин ӧткӱрер. Баштапкы бӧлӱкти ӧдӱп чыккан он алты бала ZOOM платформа ажыра бойыныҥ ӱлекерлериле таныштырар. Онойдо ок ондо «Бис алтай тилле куучындайдыс» деген видеороликтердиҥ тергеелик маргыжузы ӧдӱп јат. Бӱгӱнги кӱнде бу маргыжуда туружарга 20-деҥ кӧп видеороликтер аткарылган. Ондо балдар алтай тилле бойыныҥ ӱлгерлерин, эсселерин ле башка да чӱмдемелдерин кычырат.

Ӱлӱрген айдыҥ 20-22 кӱндеринде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды «Гуманитар билимниҥ эмдиги ӧйдӧ ӧзӱминиҥ ууламјылары» деген бастырароссиялык билим-практикалык конференциязын тӧзӧп ӧткӱрер. Бу јаан керек-јарак институттыҥ баштапкы директоры С. С. Суразаковтыҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына учурлалат. Ондо Элиста, Новосибирск, Бишкек, Абакан, Якутск, Кызыл калалардаҥ, Карачаево-Черкесиядаҥ шиҥжӱчилер туружар.

Ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институт дистанцион аайыла јиит поэттердиҥ «Амаду» деген конкурсын јарлап салган. Ол эки ууламјыда ӧдӧр. Бирӱзинде балдар бойыныҥ чӱмдегенин кычырып маргыжар, экинчизинде С. С. Суразаковтыҥ ла Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чӱмдемелдери кычырылар. Онойдо ок институттыҥ ишчилери педагогторго «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деген фестивальды улалтып јат. Ӱлӱрген айдыҥ 22-чи кӱнинде ада-энелерге јартамалдар алатан ачык площадка иштеер. Кӱӱнзеген улус методисттерге телефон согуп, алтай тилди ӱренери аайынча сурактар берер аргалу.

Алтай тилле бичиктердиҥ авторлоры јаҥы бичиктер чыгарары аайынча концепцияны шӱӱжер туштажу ӧткӱрер. Алтай тилди јаҥырта, јаҥы технологиялар тузаланып ӱредери аайынча кӱрее-куучын ӧдӧр.

Кӱчӱрген айда ороонныҥ тӧс калазы Москвада Тӧрӧл тилдиҥ, ол тоодо орус тилдиҥ, ӱредӱчилериниҥ бастырароссиялык мастер-клазы ӧдӧр керек. Ондо тергеебистеҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ јеҥӱчил болуп чыккан ӱредӱчизи Айсура Кимовна Теркишева туружар.

Ого ӱзеери М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ишчилери онлайн-викториналар, виртуальный кӧрӱлер ӧткӱрер. П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театр бойыныҥ сайтында байрамдык кӱнде кӧрӧӧчилерине алтай тилле «Туба» деген спектакльды кӧргӱзер. Онойдо ок театрда ӱредӱликле, билим министерстволо ӧмӧ-јӧмӧ алтай чӱмдемелдерди ӱнделтип, диск чыгарар иштер тӱгенип јат. Бежинчи класстыҥ болчомдоры школдогы программада алтай чӱмдемелдерди актерлордыҥ ӱнделткениле угар аргалу болор. Бу јарамыкту ӱлекер мынаҥ да ары элбеп, кӧп чӱмдемелдерди ӱнделтер амадулу.

Ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде билим-шиҥжӱлик институттыҥ баштапкы директоры, филологиялык билимдердиҥ докторы, профессор С. С. Суразаковтыҥ кереес доскозына, алтай литератураныҥ классиги Л. В. Кокышевтиҥ кереезине ле Н. Н. Суразакованыҥ кереес доскозына чечектер салылар. Бу керек-јарактарда јӱк ле ишчилер бойы, ӱренчиктер туш туружаачылар јогынаҥ туружар.

Байрамдык кӱнниҥ тӧс керек-јарагы эл театрда ӧдӧр. Кӧрӧӧчилер оны телеберилтеде 17 саат эҥирде онлайн-трансляциядаҥ эмезе театрдыҥ тыштында јаан экраннаҥ кӧрӧр аргалу болор. Ол ло эҥирде Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧринде 2020 јылда бийик једимдерге јеткен јайалталу балдарга ла јииттерге Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ адыла адалган ай сайын берилип турар акча-сыйларды ойноп алгандар јарлалар. Оныҥ кийнинде телеберилтеде Алтай тилдиҥ кӱнине учурлай концерт кӧргӱзилер.

Алтай тилистиҥ кӱнине учурлай бу солун керек-јарактарда туружып, байрамыска јӧмӧжӧли.

Ак мӧҥкӱлер бар тушта

Алтай јерим јоголбос.

Алтай тилим бар тушта

Алтай калык јоголбос.

Э. КУДАЧИНА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина