Алтайдын Чолмоны

Алтай ла орус тилдер — Алтай Республиканыҥ государстволык тилдери

19.10.2020

Россия Федерацияныҥ 1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12-чи кӱнинеҥ ала ийдезин алынган Конституциязы мындый сӧстӧрдӧҥ башталат: «Бис, Россия Федерацияныҥ башка-башка укту калыктары, бойыстыҥ јерибисте бир салымла бириктирилгенибис…». Тӧс јасактыҥ баштапкы ла бу јолдыктарында Россияныҥ телкемдеринде канча тилдерле куучындап турган јӱстер тоолу калыктар јадып турганы керелелген.

Россияныҥ калыктары бой-бойыла орус тилле куучындажып јат, ол бӱткӱл Россия Федерация ичинде государстволык статусту. Россияга кирип турган рес-публикалар бойында государстволык тилдиҥ статузын тургузар аргалу.

Алтай Республикада «Тилдер керегинде» Јасак 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинеҥ ала ийдезин алынган, ол Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы тудуузыныҥ 6-чы сессиязыла јӧптӧлгӧн. Јасактыҥ тизимдери јаҥыс катап эмес тӱзедилген, федерал ла республикан јасакберимде кубулталарга келиштирилген. Тургуза ӧйдӧ бу јасак «Алтай Республикада јадып турган калыктардыҥ тилдери керегинде» деп адалып јат.

Эмдиги ӧйдиҥ бу јасагы 7 бажалыктаҥ ла олордыҥ ичинде тизимдердеҥ турат. Оныҥ преамбулазында Алтай Республикада тилдер оныҥ кӧп тоолу калыктарыныҥ эҥ учурлу энчизи болуп турган ла государство олорды корып турган деп айдылат. Республикада кандый да болзо укту граждандарда бойыныҥ тилин ӧскӱрер тап-эрик бар.

АР-дыҥ тилдер керегинде јасакберими РФ-тыҥ Конституциязыныҥ ээжилерине, федерал јасактарга ла РФ-тыҥ башка да нормативный тап-эриктик акттарына тӧзӧлгӧлӧнӧт лӧ АР-дыҥ Конституциязынаҥ, бу јасактаҥ ла Алтай Республиканыҥ ого келиштире јӧптӧлип турган башка да нормативный тап-эриктик акттарынаҥ турат.

«Алтай Республикада јадып турган калыктардыҥ тилдери керегинде» јасак аайынча Алтай Республикада алтай ла орус тилдер государстволык тилдер болуп јат. Орус тил калыктар ортодо куучындажар тӧс эп-арга болуп јат. Казах тил оныла куучындап тургандар чук јадып турган јерлерде окылу бӧлӱктерде куучында тузаланылат.

Алтай Республикада јасакберим аайынча куучындажар, јондык иштеер, таскадар ла ӱредер тилди јайым талдап алар арга бар.

«Тилдер керегинде» јасактыҥ кӧп тизимдери јаҥыс катап эмес ойтодоҥ кӧрӱлген, толтырылган эмезе јоголтылган деп темдектеер керек. Онойып, I-кы бажалыктыҥ 3-чи статьязынаҥ Алтай Республиканыҥ быжулаштары керегинде пункттар јоголтылган: 1) кажы ла калыктыҥ тил аайынча суверенитеди оныҥ улузыныҥ тоозынаҥ камааны јок ло кажы ла кижиниҥ тил аайынча суверенитеди; 2) кандый тил билери камааны јогынаҥ кижиниҥ тӧс политикалык, экономикалык, јонјӱрӱмдик ле культуралык тап-эриктерин бӱдӱрери. Тилди билери эмезе билбези гражданинниҥ тил аайынча тап-эриктерин кирелендирерине тӧзӧлгӧ болбос; 3) АР-дыҥ ла РФ-тыҥ гражданининиҥ ӱредеринде ле таскадарында тилди талдаары аайынча тап-эригин јеткилдеер; 4) ончо тилдердиҥ экономикалык, јонјӱрӱмдик ле юридический корулажын јеткилдеери; 5) тилдер керегинде јасакберимди бусканы учун юридический ле физический лицолорды каруузына теҥ кеминде тургузары.

Бу пункттардыҥ ордына I-кы бажалыктыҥ 3-чи статьязы Алтай Республикада государстволык тилдерди ле чук јаткан калыктардыҥ башка тилдерин корыыры аайынча ӱзеери иш-керектер кийдирери керегинде пунктла толтырылган болгон.

Је, темдектезе, 3-чи статьяныҥ алтай-орус ла орус-алтай эки тилле, кӧп тилдерле куучындаарын ӧскӱрери ле граждандарды башка тилдер ӱренери аайынча јӧмӧӧри јанынаҥ пункты 1993 јылдаҥ ала кубулбаган.

Алтай Республикада эки тилле,  кӧп тилдерле куучындаары, чындап та, башка-башка бӱдӱмдӱ, оныҥ ӧзӱминиҥ бойыныҥ јолы бар, ол солынып турат.

Теҥ кеминде эки тилле куучындаары чӱрче ле табылбас ине, ол араайынаҥ келип турган неме. Ол рациональный ла эмоциональный керексиништердеҥ улам табылат. Алтай тилди рациональный билери иш бӧлӱкте керектӱ болор аргалу. Онойып калыктар ортодо куучынныҥ иш культуразы тудулат. Алтай аудиторияны ӱредип турган школдордыҥ ӱредӱчилери ле вузтардыҥ преподавательдери алтай тилди билери база рациональный билериниҥ темдеги болуп јат. Ӱредип турган улузыныҥ тилин билери ӱредӱликке камаанын јетирер аргалу.

Орус укту калык алтай тилди билерге кӱӱнзегени коштой јадып турган калыктыҥ тилин ле культуразын билип аларга, оныла јилбиркеп, јакшы сананып турганын керелейт.

Экијандай эки тил билериниҥ ӧзӱми — јонјӱрӱмдик учурлу, албатылар ла тилдер ортодо колбуларды эптештирери аайынча сурак. Бистиҥ шӱӱлтебисле, бӱгӱнги кӱнде Алтай Республикада орус-алтай эки тил билерин элбедериниҥ тӧс ууламјызы ол — јартамалду иш, моральный ла материальный јанынаҥ јилбиркедиш, онойдо ок бойыныҥ кӱӱниле ӱренери.

Алтай Республикада кӧп тилдер билери керегинде айдып тура, Кош-Агаш аймакта национально-национальный (экијандай) эки тилди билери: алтай-казах ла казах-алтай — барын темдектеер керек. Эки компоненттӱ бу эки тилди билери кӧп сабада ӱредӱлик бӧлӱкте кошмок школдордо болот. Је национально-национальный эки тилди билери, темдектезе, алтай-казах тилдерди билери билелик, јадын-јӱрӱмдик бӧлӱкте болот. Ого ӱзеери алтайлар ла казахтар бой-бойы ортодо орус тилле база куучындажат.

Кӧп тил билери онойдо ок Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктары ортодо элбеп калган. Чалканду, куманды, туба уктулар бойыныҥ тилин, алтай ла орус тилдерди билер. Онойдо ок кӧп тилдерди олордыҥ јанында јадып турган алтай улус билер.

Алтай тилдиҥ диалекттериниҥ ӧзӱми керегинде сурак јасакка кийдирилзин деп, «Тилдер керегинде» јасактыҥ 3-чи статьязына кубулталар ла кожулталар кийдирилген. Онойып, «республикада тилдердиҥ ӧзӱми аайынча билим тӧзӧлгӧлӱ государстволык программа ӧткӱрери» дегениниҥ ордына «алтай тилдиҥ диалекттерин ӱренеринде, литературалык тилдиҥ ӧзӱминде билим тӧзӧлгӧлӱ политика ӧткӱрери» деп чокымдалган.

Государстволык тилдердиҥ ӧзӱмине ле функцияларын элбедерге јаан камаанын тилдерди корыыр, ӱре-нер ле олордыҥ ӧзӱми аайынча государстволык программалар јетирет. Бу программалар бисте 2-деҥ ала 9 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына Алтай Республиканыҥ башкарузыла белетелген, јӧптӧлгӧн лӧ бӱткен. Олор чыдап јаткан ӱйени тӧрӧл тилиле ӱзӱк јоктоҥ ӱредерин ле таскадарын јеткилдейт, алтай тилле литература чыгарарында болужат, алтай тилди СМИ-лерде тузаланар айалгалар тӧзӧйт, специалисттер белетееринде болужын јетирет, билим шиҥжӱлерди элбедет, тилдиҥ курч сурактары, культура, фольклор бӧлӱктерде прикладной ло методикалык иштерди элбедет.

Онойып, темдектезе, «Алтай тилди корыыры ла оныҥ ӧзӱми» деген 1-кы республикан адылу программа 9 јылга темдектелеген (1994-2003 јј.), кийнинде оныҥ ӧйи кыскартылып башталган, оны ээчиде 4 јылга программа јӧптӧлгӧн (2001-2008 јј.), оныҥ кийнинде программалардыҥ ӧйи 2 јылга јетире кыскартылган (2009-2011 јј. ла 2012-2014 јј.). Јылдыҥ ла программаныҥ ӧйи кыскартылып турган да болзо, оныҥ ижи-тожы, ӧзӧги кажы ла катаптаҥ там ла чокым ла тӧзӧлгӧлӱ болуп барып јат.

Мынаҥ ӧрӧ айдылганыла, Алтай Республикада тилдердиҥ курч сурагы государстволык башкартуда эки тил билериле чечилген. Је бу ээжи јӱрӱмде бӱтпеген. Государстволык јаҥныҥ ла башкартуныҥ органдарын-да тилдерди тузаланары тилдиҥ анчада ла курч сурагы болуп јат. «Эки государстволык тилдиҥ (алтай ла орус) теҥ-тай болгонында албаты-јон государстволык органдарга, тӧзӧлмӧлӧргӧ, учреждениелерге ле предприятиелерге бу тилдерле баштанар  аргалу. Граждандардыҥ баштануларына, угузуларына, самараларына ла кородогонына карууны олор бичилген тилле јандырар керек». Је 2012 јылда бу баштанарында тилди талдаары керегинде статья јасактаҥ ийдезин јылыйтканы учун јоголтылган. Оныла колбой, нениҥ учун деген сурак чыгат. Толо кеминде бӱдӱп калган учун ийдезин јылыйткан ба эмезе канайып?

Јасактыҥ 9-чы статьязыла болзо, јасакберим ле бӱдӱреечи органдардыҥ бийик органдары бойыныҥ ижин эки тилле ӧткӱрер керек. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ сессияларында, Тӧргизиниҥ, комитеттердиҥ ле ишмекчи группалардыҥ јуундарында Алтай Республиканыҥ депутаттары ла кычырылган башка да улус государстволык тилдердиҥ кажызыла да куучындаар аргалу. Олордыҥ куучыны кӧчӱрилер керек.

Је јӱрӱмде дезе «Алтай Республикада јадып турган калыктардыҥ тилдери керегинде» јасактыҥ 9-чы статьязы бир де бӱтпей турганына јуук. Кӧп лӧ саба учуралдарда јаҥыс ла бир — орус тил тузаланылып јат.

Тегин граждандар бойыныҥ государстволык кажы ла органдарга, тӧзӧлмӧлӧргӧ алтай тилле баштангадый тап-эригин база бӱдӱрип болбос, нениҥ учун дезе 7-чи статья юридический ийдезин јылыйтып салган деп чотолот.

Јасактардыҥ ла башка да тап-эриктик акттардыҥ тексттери государстволык тилдерле чыгат, окылу ла юридический јанынаҥ теҥ ийделӱ.

«Тилдер керегинде» јасактыҥ 11-чи статьязын јӱрӱмде бӱдӱрерге,  Алтай Республиканыҥ башкарузында алтай тилле тап-эриктик терминдер белетеери аайынча терминологиялык кӱрее тӧзӧлгӧн. Иштеген ӧйдиҥ туркунына бу комиссия Эл Курултайдыҥ башкартузына ла кийнинде ойто ло АР-дыҥ башкарузыныҥ башкартузына берилген. 2016 јылдаҥ ала Терминологиялык кӱреени Эл Курултай башкарат. Кӱреениҥ турчыларын Алтай Республиканыҥ башкарузы јӧптӧйт лӧ ол председательдеҥ, качынаҥ ла кӱреениҥ 15-ке јетире турчыларынаҥ турат.

Онойдо ок алтай тилди, Алтай Республикада государстволык тилди корыыр ла оныҥ ӧзӱмин јеткилдеер амадула 2015 јылда АР-дыҥ башчызында, башкарузыныҥ председателинде Алтай тилдиҥ соведи тӧзӧлгӧн.

Бу совет јартамалдар эдер ле јуундажар орган болуп јат, ол онойдо ок Алтай Республиканыҥ государстволык јаҥыныҥ, јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарыныҥ, јондык тӧзӧлмӧлӧрдиҥ, культураныҥ ла санаттыҥ тӧзӧлмӧлӧриниҥ, билим, ӱредӱлик ле башка да бӧлӱктердиҥ алтай тилдиҥ ӧзӱмиле колбулу ижин башкарар амадулу тӧзӧлгӧн.

Алтай тилди государстволык јаҥныҥ органдарында ла башкартуда государстволык символиканыҥ, кайралдардыҥ тексттеринде, бийик ат, темдек берген тексттерде ле талдаштар, референдумдар ӧйинде тузаланары јасак кеминде темдектелген.

«Алтай Республикада јадып турган калыктардыҥ тилдери керегинде» јасактыҥ 16-чы «Окылу делопроизводстводо тилдерди тузаланары» деген статьязы кеминде АР-да государстволык органдарда, тӧзӧлмӧлӧрдӧ, предприятиелерде ле учреждениелерде окылу делопроизводство государстволык тилдерле эдилер учурлу. Документтердиҥ тексттери (бланктардыҥ, печатьтардыҥ, штамптардыҥ, штемпельдердиҥ) ле олордыҥ адын бичиген вывескалар государстволык тилдерле тургузылган ээжилер ле Терминологиялык кӱрееле јӧптӧлгӧни аайынча болор керек.

Је ол ло вывескалар эдетен деген тегин иш кӧп саба учуралдарда эдилбей эмезе јастыраларлу эдилип јат.

Чындап, документтердиҥ тексттери ле вывескалар Терминологиялык кӱрееле эмес, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ алтай тилле билим-шиҥжӱлик группазыныҥ ишчилериле јӧптӧлип турганын темдектеер керек. Алтай Республикадагы јаргыда ончого јуук јаргыпроизводство ло делопроизводство, тап-эрик корыыр органдарда делопроизводство, нотариустарда делопроизводство РФ-тыҥ јасакберими аайынча орус тилле апарылат (IV б., 17 ст.).

Јаргыда ончо иш-керектер орус тилле ӧткӱрилип јат, каа-јаа ла учуралдарда, качан јаргыда туружып јаткандар орус тилди билбес, јаҥыс алтай тилди билер тушта ого кӧчӱреечи керек болуп јат. Јаргы органдарда профессионал кӧчӱреечилердиҥ штады јок. Оныҥ учун керектӱ тушта кӧчӱреечилер тууразынаҥ кычырылат. Бу айалга јаргыныҥ ижин тутадат.

Бу ончо темдектер тилди государстволык эдерге јӱк ле јасакберим акт чыгарары ас болгонын кӧргӱзет. Тилди толо кеминде государстволык эдерге јаан иш ӧткӱрер керек. Бу иштер кеминде государстволык тилди государстволык јаҥныҥ ла башкартуныҥ органдарыныҥ, ӱредӱлик, јондык ла башка да тӧзӧлмӧлӧрдиҥ делопроизводствозына кийдирер, производстволык бӧлӱкте документацияны государстволык тилдерле апарар, нормативный акттарды ла деловой документацияны государстволык тилдерге кӧчӱрер керек. Бу некелтелерди бӱдӱрерге кӧп иштер бӱдӱрер, акча-манат чыгарар, ӧй лӧ улустыҥ ийдезин салар ла онойдо ок тӧзӧмӧл јаан иштер тӧзӧӧр керек.

АР-да тил аайынча политика бойыныҥ амадузына јетпеген де болзо, эм тургуза бир канча једимдер тӱҥей ле бар деп темдектеер керек.

Эмдиги ӧйдӧ тилдер ол јаҥыс ла куучындажар эп-арга эмес, је онойдо ок ол јоголып калгадый, таҥынаҥ культуралык байлык деп, чокым ла бек оҥдомол бар. Бу јанынаҥ Россия тил ле культуралык кеминде сӱрекей бай ороон болуп јат, Европаныҥ бир де орооны оныла тӱҥейлежер аргазы јок. Ол ок ӧйдӧ тилдер теҥ-тай бескелӱ болоры ачык сурак болуп артып јат. Тилдерди корыырына федерал ла тергеелик кеминде јаан ајару эдилет. Тил керегинде јасактарды мынаҥ да ары јарандырар, онойдо ок тилдиҥ федерал ла тергеелик политикаларын эптештирер суракка ајару эдер керек.

Н. ТЫДЫКОВА, АР-дыҥ «Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды» БНУ-зыныҥ баш билим ишчизи