Алтайдын Чолмоны

Алтай — Ойрот

19.10.2020

Чингис каанныҥ туткан империязы, оныҥ ач-ӱрени јаҥ былаажып, учы-тӱби јок бой-бойлорын јиишке 14-15 чактарда јайрадылып, башка-башка каандыктарга бӧлӱнген. Чингизидтер, Чингис каанныҥ ач ӱрени «Алтын Ук», уйадай берерде, бистиҥ јерлерде ойрот укту албатылар, баш билинип, олордыҥ камаанынаҥ чыгып баштаган. Ойроттор, «ару, чын монголдорго» кӧрӧ, башка-башка укту: монгол, тӱрк, уйгур албатылардыҥ колымагы болгон. Анчада ла джунгар ойроттор, олор исламга кирбей, Чингис каанныҥ кийнинеҥ монгол телекейге кирген, монгол культурага, кезиги јада-тура монгол тилге кӧчкӧн тӱрк укту албатылардаҥ турган.

Чорос укту таајыларга баштаткан джунгар-ойроттор (олор Чингис каанныҥ угынаҥ эмес болгон, оныҥ учун олордыҥ јаандары бойын каан деп адабай, таајы-князь, принц, деп аданар болгон) чингизидтерге удура эрчимдӱ јуулашкан, монгол телекейде јаҥды бойлорыныҥ колына кӧп катап алган. Чоростор јаан, элбеде јаткан тӱрк укту албаты болгон. Орто Азияга јууктай јаткан чоростор ислам јаҥга кирген, оноҥ јаан мусульман албатылардыҥ ортозында кайылып калган. Бу јанында, Эрчиш бажында, Алтайда јаткан чоростор, монгол телекейге кирген, олор Тӧс Азияда бойыныҥ јаан тӱӱкилик изин артырган. Бистиҥ эмдиги алтай кӧп сӧӧктӧр ойроттыҥ ӧйинде чоростордыҥ отогында jаткан. Ол керегинде научный материалдарда ла албатыныҥ кеп куучындарында айдылган. Темдектезе, тодоштордыҥ угы-тӧзи, ӧбӧкӧлӧри керегинде кеп куучындарында, кожоҥдордо айдылат: «Элден тушта эр болгом, Кӧкӱйе тушта кӧп јӱргем, Батлай тушта бай болгом!» Ойрот ӧйинеҥ арткан документтердеҥ кӧрзӧ, Элден 17 чакта чорос сӧӧктӱ јаан ойрот таајы болгон, Эрчиш бажында јаткан. Батлай Эрчиш бажында јаан јайзаҥ болгон. «Ойрот ӧйинде тогус јайзаҥду болгоныс, Эрчиш бажын ээленгенис!» Ол ӧйдӧ тогус јайзаҥ ол коркышту кӧп, јӱк ле джунгар ойроттордыҥ эҥ јаан отогында — чоростордо болор аргалу. Темдектезе, телеҥиттерде 4-5 муҥ ӧрӧкӧ улуста ( 20-25 муҥ кижи) 4 јайзаҥ болгон. Эрчиш бажы Чоростордыҥ тӧс тӧрӧли, чорос эмес албаты ол ӧйдӧ ондо ээленер аргазы болбогон. Чоростор јаан албатыныҥ биригӱзи учун, ортозында канча башка сӧӧктӧр киретен.

Бистиҥ эмдиги алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри Чингис каанныҥ ӧйинде ле оныҥ кийнинде ойрот албатылардыҥ бӧлӱги болгонын, орто чактардыҥ эҥ јаан тӱӱкичи билимчизи Рашид-ад-Дин (1247-1318 ј.j.) бичиген.

Оноҥ, 300 јыл ӧткӧн кийнинеҥ, тӱӱкичи билимчи Абуль гази хан (1603-1664 ј.ј.) база ла ол керегинде jартаган.

Ол билимчилер јаан јамылу, јеткил тыҥ аргалу улус болгон. Рашид-ад-Дин каандыктыҥ баштапкы тӧс министри, экинчизи — каан. Бастыра ол ӧйдиҥ телекейинеҥ келип турган ончо керектӱ jетирӱлерди олор ӱзе јууган, јазап ла толо шиҥдеген. Олорго бастыра јаан, кӱчтӱ ороондорыныҥ билимчилери, кайучылдары, садучылары, элчилери ӱзе јакылталарын бӱдӱрип, болужып иштенген. Олордыҥ иштери эмдиги ӧйдӧ, Тӧс Азияныҥ орто чактардыҥ тӱӱкизиле, эҥ чындык, јакшы иштердиҥ тоозына кирет.

Эмдиги алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри 15-18 чактарда башка-башка ойрот биригӱлерге киргени Кыдат архивтерде бичилген. Ойроттор кыдаттарла 300 јылдаҥ ажыра кырлу јууда болгон. Оныҥ учун Кыдат империя ойроттордыҥ каандыктарын, албатызын, черӱзин, кӱчин коркушту јазап шиҥдейтен болгон.

Бистиҥ улус ойрот укту албаты болгонын, ойрот черӱде турганын монголдордыҥ 15-17 чактардаҥ арткан «Сары Тӱӱки» ле о.ӧ. документтери керелейт.

Ойроттор чингизидтерге баштаткан монголдорло, казахтарла, ол ло ок ӧйдӧ Кыдат Цин империяла кӧп катап тыҥ јуулашкан. Оныҥ учун ол албатыларда ойроттор керегинде документтер, архивтер арткан, анчада ла эҥ кӧби кыдаттарда. Кыдат Цин империя 16-17 чактарда ӱзе чингизидтерге баштаткан монголдорды јеҥип, бактыртып алган. Јӱк ле Јаан Алтайда јаткан джунгар ойроттор багынбай, тыҥ удурлажып турган. Цин империя 1756-1758 јылдарда Ойрот каандыкты ӱзе кырып јоголтордо, ойроттордыҥ улузыла кожо бар јок ӧргӧӧлӧри, кӱреелери, ондогы документтери ӱзе јоголгон.

Алтай — Ойрот каандыктыҥ чике ортозы, ӧзӧги болгон. Је бистиҥ Алтай Республика Алтайдыҥ јӱк ле (бодоштыра) бежинчи ӱлӱзи, арткан јери ӱзе башка-башка ороондордыҥ болуп калган. Ойрот каандыкты јоголтоло, кӧп саба јерлерин Кыдат Цин империя алган. Алтайдыҥ кӧп саба јери олорго кирген. Оноҥ кыдаттар уйадаарда, олордоҥ айрылган монголдордо арткан. Бир јаан бӧлӱгин, манјыларла јӧптӧжӧлӧ, казахтар јадарга алган, јада-тура олордыҥ јери болуп калган. Эмдиги ӧйдӧ Алтай тӧрт башка ороонго бӧлӱдип салган. Кыдатта, Россияда, Монголдо ло Казахстанда болуп калган, азыйда ӱзе Јаан Алтай бистиҥ ӧбӧкӧлӧристиҥ ээленген тӧрӧл јери болгон. Эмдиги бистиҥ Алтай Республика, Восточный Казахстан, Западный Монголия, Кыдатта Синьзянь Уйгурский Автономный Округ, Алтайский край, Новосибирский область — ол ӱзе Ойрот каандыктыҥ јерлери болгон.

Он бежинчи чактыҥ бажында Јаан Алтайда јаткан ойроттор тыҥ кӱч алынган. Чорос укту Тогон таајыныҥ уулы Эсен таајы кӧп монгол каандарды јеҥеле, бактырала, олорды бойыныҥ черӱзине кожуп, 1449 јылда Кыдатты јуулаган. 20 муҥ ойрот ло 50-70 муҥ монгол черӱлӱ 500 муҥ кыдат черӱни оодо соголо, кыдат императорды олјого алган. Је јаан удабай Эсен таајы дворцовый интригаларда ӧлтӱрткен, оныҥ кийнинеҥ јаан удабай, ойроттор бой-бойыла јуулажып јадала, монголдорго јеҥдиртип, јайымын јылыйткан, чингизидтердиҥ колына ойто кирген. Ол ӧйлӧр бистиҥ улустыҥ санаазында арткан сӧстӧр бар, тӧӧлӧстӧр бойын айдар: «Тогоон темир башту, Тогоон Темир каанду!» деп. Тогоон дегени — ойрот-монгол тилле казан, кӧӧш. Кӧӧш ошкош башту. Тогоон Темир деп атту эки каан болгон, бирӱзи Кыдатты ээленген монголдордыҥ калганчы кааны. Монголдор Кыдаттаҥ 1368 јылда сӱрдӱрерде, 1370 јылда Тогоон Темир божогон. Экинчизи 15 чактыҥ бажында бистиҥ јерлерде чорос укту јаан Тогон таајы болгон. Эмдиги ӧйдӧ тогоон деген сӧс бистиҥ тилде Тогочоев деп фамилия болуп арткан. Ойрот ӧйинде тогоочы, тогочой деп казанчыны айдатан.

Ол ло ӧйлӧрдӧҥ бистиҥ тилде чеген деген сӧс арткан. Чеген деп јаҥыс ла ойрот албатылар эмдиги јетире айдат, ӧскӧ тӱрк, монгол укту албатыларда айран, айрак деер. Чегенниҥ тӱӱкизи мындый болгон. 1481 јылда ойроттор Мандухай хатун деген монгол каан ӱй кижиниҥ черӱзине тыҥ јеҥдирткен. Мандухай хатун, ойроттор ойто чингизидтердиҥ алдына киргенин керелеп, ойротторго бир тоолу кезедӱ темдектер эдип јакарган: «Бу ӧйдӧҥ ала слер, ойроттор, кереге айлаар-ды ордо-дворец деп адабай, ӧргӧӧ-ставка деп адаарар. Бӧрӱгерде јалааны эки сабардаҥ узун эмес эдереер. Каанныҥ алдына байдастанып эмес, тизеленип отурарар. Этти бычакла кеспей, челдеп јиирер. Айракты чеген деп айдарар!» Ойроттор: «Этти ийт чилеп кемирбей, бычакла кезип јиирге јӧп сурайдыс!» — деген. «Је, ондый болзын!» — деп, Мандухай хатун јӧпсинген. Экинчи јакарунаҥ ӧскӧзин (эки сабардаҥ узун эмес јалаа) ойроттор эмдигенче бӱдӱрет деп, 17 чактыҥ тал-ортозында бичилген «Сары Тӱӱки» деген монгол летопись айдат. Ол джунгар ойроттордыҥ баштапкы тыҥ кӧдӱрилген ӧйлӧри болгон.

Ол болгон керектердиҥ кийнинеҥ ойроттор јӱс јылдаҥ ажыра чингизид монгол каандарга бастыртып, баштадып јӱрген. Је он алтынчы чактыҥ учында Эсен таајыныҥ угынаҥ Кара Кула таајы ойто ло уйадай берген чингизидтердиҥ колынаҥ чыккан. Ол ӱзе бастыртып, булгалып, чучурап калган ойрот албатыларды бириктирип баштаган. Кӧп јаан ойрот нойондор-бийлер биригер кӱӱндери јок болгон, кажызы ла таҥынаҥ, бойыныҥ алдында јадар, «кичинек те болзо каан болор» кӱӱндерлӱ болгон. Чингизидтер ойто ло бой-бойлорыла ӱзӱги јок јиижип, јуулажып, чучурап јадарда, эмди олор таҥынаҥ, баш билинип јӱрерис деп иженген. Је Кара Кула јаан, ичкери тереҥ кӧрӱмдӱ политик болгон. Ол јарт аайлап турган, ойроттор бирикпезе, удабай ойто ло учы-тӱби јок јиижип, јуулажып јаткан чингизидтерге баштаткан монголдордыҥ эмезе казахтардыҥ јеми боло берер деп. Кӧп јылдарга ол ойрот нойондорды кемизин сӧстӧп, кемизин кӧкӱдип, кемизин коркыдып ла јуулап, ойто ӱзе бириктирген.

Кара Кула тереҥ шӱӱлтелӱ политик болгонын мындый учурал кӧргӱзет. Телеҥиттердиҥ јааны Абак 17 чактардыҥ бажында тайшы-князь јамылу, јеткил јаан кӱчтӱ болгон. Ойрот-телеҥиттер 16-17 чактарда эмдиги Новосибирский областьтыҥ, кезиктей Красноярский крайдыҥ ла Томский областьтыҥ, ӱзе Алтайский крайдыҥ јерлерин ээленип, ондо јаткан ӱзе албатыларды бийлеп, башкарып јаткан болгон. Телеҥиттер 4-5 муҥ ӧрӧкӧ улус ондо јуртаганы ол ӧйдиҥ кыдат ла орус документтерде айдылат. Телеҥиттер, тӧӧлӧстӧр, алтайдыҥ урянхайлары, о ӧ. эмдиги кӧп алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри ойрот укту албатылар болгоны керегинде Чингис каанныҥ ӧйинеҥ јеткен документтерде бичилет. Рашид-ад-Дин бойыныҥ иштеринде темдектеген: телеҥиттер ле урянхайлар — ойроттордыҥ 20 јаан уктарыныҥ экӱзи. Телеҥиттер ойрот биригӱлерде ле ойрот черӱде болгоны 15-17 чактыҥ монгол документтеринде база айдылат.

Бистиҥ ӧбӧкӧлӧр Чингис каанныҥ ла оныҥ калдыктарыныҥ тӧзӧгӧн, ол ӧйлӧрдиҥ эҥ кӱчтӱ, тыҥ ороондорында јаткан. Ойроттор монголдорло теҥ-тай «праволорлу» болгон. Эҥ кӱчтӱ монгол телекейдиҥ калыктары болуп, јада-тура јаан ийде-кӱчтӱ боло берген. Олор монгол государстволордыҥ, черӱниҥ, культураныҥ ӱзе једимдерин алынган. Чингис кааныҥ јасактарыла јаткан, бастыра монгол военный ла административный једимдерди алынган, тузаланган. Монгол тил, тодо ӱзӱк бичик билер улус ортозында јеткил кӧп болгон. Ол ӧйдӧ эмдиги алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри эки тилдӱ болгон. Чингис каанныҥ ӧйинеҥ 13 чактаҥ ала 18-чи чактыҥ тал-ортозында Арасейге киргенче, 500 јылдыҥ туркунына, эмдиги алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри ӱзе монгол государстволорго кирген ле јаткан. Кӧп сабада карындаш ойрот албатылардыҥ биригӱлеринде јуртаган. Монгол империяда јуртаган, анчада ла империяныҥ чике ӧзӧгинде јаткан монголдорло каныла, угыла, јадын-јӱрӱмиле, культуразыла колбулу ка-лыктар, государственный монгол тилди ӱзези јакшы билетен (эмдиги ӧйдӧ Россияда орус тил ошкош). Чин-гис каанныҥ империязыныҥ кийнинеҥ ойрот албаты-лардыҥ кӧп сабазы кӧндӱре монгол тилге кӧчкӧн. Алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри 19 чактыҥ бажында монгол тилди јакшы билетенин орус јорукчылар, шиҥжӱчилер темдектеген. Оноҥ улам бистиҥ јерлерде кӧп монгол аттар мында ӱзе монголдор јатканынаҥ эмес, бистиҥ улус кӧп јылдарга монгол тилле куучындашканыныҥ камааны. Билимчи филологтордыҥ тоологоныла, эмдиги бистиҥ алтай тилде 40% шыдар монгол сӧстӧр.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ аттарын кӧрзӧ, олордо база коркушту кӧп ойрот ӧйиниҥ аттары. Бистиҥ улустыҥ фамилияларында база кӧп, ӱзе эмдиги алтай тилге кӧчӱрилбей турган азыйгы аттар, сӧстӧр, кӧп сабазы ойрот ӧйинеҥ арткан. Темдектезе, Сельбиковтор, селбикчи деп јайзаҥныҥ сӱмечи советнигин айдар болгон. Бордомоловтор, бордомол — коркушту јоон кижини эмезе тындуны айдар. Мендиндер, менди – су-кадык, бек кӱчтӱ дегени. Азый 19 чакта бистиҥ улус «Амыр менди!» деп јакшылажар болгон деп, ол ӧйдиҥ шиҥжӱчилери бичийт. Эмдиги алтай тилге кӧндӱре кӧчӱрилбей турган аттар, фамилиялар, сӧстӧр кӧп сабазы ол ӧйлӧрдӧҥ арткан.

Государственный ийделӱ монгол ороондорго кирген, кӧп мал аш азыраган, јакшы јуу јепселдӱ, Чингис кааннаҥ арткан чокым јасактарлу, тыҥ организованный ойроттор аҥ-кушла, балыкла јаткан, государственный строй јок албатылардаҥ канча катап кӱчтӱ болгон, оныҥ учун олорды јеҥил јуулап, бойлорына бактырып туратан. Оныҥ учун монгол каандар, бийлер уйадай берерде, алдынаҥ јада берген телеҥит таајылар (кӧп саба ӧскӧ ойрот таајылар ла чылап) биригер кӱӱндери чек јок болгон. Олор ӱзези бактырып алган албатыларын баштап, каланды, јӧӧжӧни јӱк бойлорына јууп, таҥынаҥ јадар кӱӱндерлӱ болгон. Кӧп ойрот таајылар бирикпеске, алдынаҥ јадарга Кара Кулага тыҥ удур-лашкан, јуулашкан. Ол тоодо тӧрбӧт, торгут укту таајыларла биригип, телеҥиттердиҥ таајызы Абак база тыҥ удурлашкан. Бир јуу-согушта Абак таајы Кара Кула каанныҥ јаан уулын, Туралды, јыдала бажына сайып божоткон. Кара Кула коркушту кородогон, ачынган, калјуурган, је ол ӧйдӧ ого удурлашкан таајыларды јеҥерге кӱчи јетпеген, ӧчин алып болбогон. Јада-тура, кызу тартыжуларда ӱзезин јеҥип, Кара Куланыҥ кӱчи коркушту тыҥый берген. Абакты бастыра улузыла катай јоголтып саларга не де эмес тыҥ ийделӱ боло берген. Jе ол ӧйдӧ Кара Кула таајы бар-јок кӱчин јууйла, «бойын ажыра алтаган», тоолу јыл ӧдӧ берерде, ачу-короны эмеш тӱжӱп калган болгон. Коркушту кату ӧч болорын билип, ӧлӱмнеҥ айрылар арга бедиреп, орустарга 1609 јылда кирерге чертин берген Абакты Кара Кула, јаан удабай, улузыла кожо тудуп алган. Је ӧчин алып, Абак-ты бала-барказыла ӧлтӱрердиҥ ордына, келип јаткан калкалардыҥ ла казахтардыҥ чагын токтодорго, ойрот-тордыҥ кӱчин уйадатпаска, кемге де тийбей, Абакты бар-јок улузыла кожо бойыныҥ улузына кожуп, артыргызып салган. (Ол ӧйлӧр, керектер керегинде Маадай-Кара чӧрчӧктӧ айдылган, ондо казыр, јуучыл Кара Кула каан керегинде айдылат). Кийнинде Абак, Кара Кула-ныҥ черӱзиле кожо, тӧрбӧттӧрди оодо согорго туруш-кан, тӧрбӧттӧрди јеҥеле, олорды Кара Кула бойыныҥ улузына база кошкон. Оноҥ до ӧскӧ кӧп керектерде турушкан. Телеҥиттер, 1756-1758 јылдарда Ойрот каандык јоголгончо, Кара Кула кааныҥ ла оныҥ калдыктарыныҥ каандыгына кирген.

Кара Кула деп оны нениҥ учун адаган деп куучынды Монгол јеринде јаткан чорос ойроттордоҥ алдында уккан эдим: «Ол ат-нерези јарлу чорос укту Тогон, Эссен каандардыҥ ач ӱренинеҥ болгон, чыгарда, ого ада-энези Гӱмечи деп ат берген. Бир катап, јиит тужында, ол кайда да ыраакта аҥдап турала, кара кула (леопард) деген казыр тындуны шыркалаган, ол тынду ого удура чураган. Олор экӱ тыҥ согушкан, ол коркушту казыр аҥ каанныҥ бастыра эди-канын, колы-будын, бажы-кӧзин азу тиштериле, курч тырмактарыла ӱзе јара тарткан, је каан тындуны јеҥген, ӧлтӱрген. Кӧдӧчилери ле нӧкӧрлӧри маҥтадып келерде, кааныҥ эди-каны, бажы-кӧзи кӧрӧр аайы јок, ӱзе кан ла шырка болгон, баш терези јарымдай калбаҥдап турган, јанында ӧлтӱрип салган кара кула јаткан. Каан оорузына чыдабай онтоп турган, оны та адазы, та таайы јара арбаган: «Кискеге тырмадала, бу не мындый онту калак, токто!» Оныҥ кийнинеҥ оны учурлап Кара Кула деп адагылаган. Бисте эмди эмеш кара кула ол лев деп јастыра оҥдомол болуп калган, чынынча: лев — арслан, тигр — бар, кара кула —  леопард.

Кара Кула каанныҥ чыккан jылын билерге кӱч, јазап бедирезе, табыла ла берер болбой, је божогоны 1634-1635 jылдарда. Кара Кула чорос укту, ойрот каандардыҥ калганчы кемнеҥ де камааны јок Ойрот каандыктыҥ — Джунгарияныҥ каандардыҥ династиязыныҥ тӧзӧӧчизи деп чотолот. Оныҥ ач-ӱрени каандык 1755-1758 jылдарда jоголгончо каандар болгон. Олор ӱзези чорос укту Кара Кула кааныҥ бала-барказынаҥ болгон.

Оныҥ уулы Эрјине Баатыр таајы 1635 јылда адазыныҥ ижин јетире бӱдӱрген, Джунгар Ойрот каандыкты ойто орныктырган. Оныҥ кийнинеҥ 1756-1758 јылдарга јетире манјы-кыдаттар Джунгар Ойрот каандыкты албатызыла кырып јоголткончо, ойроттордыҥ Джунгар каандыгы Тӧс Азияда эҥ кӱчтӱ ле тыҥ ийде болгон. Джунгар каандык айландыра јаткан ороондорло јуулажып, Орто Азияныҥ кӧп бай ороондорын бойыныҥ колына кийдирген. Джунгар каандыкта темир кайылтар, кӧӧ-куйак, ӱлдӱ-јыда, ок-тары, мылтыктар, уй-мылтыктар эдер заводтор тудулган. Тодо ӱзӱк бичик ӱренген, бичик билер улус ойрот албатыныҥ ортодо јеткил кӧп болгон. Ӱзе эмдиги алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧриниҥ 17-18 чактарда орус јаҥдарла бичишкен кӧп самаралары, документтер орус архивтерде эмдигенче бар. Олор ӱзези тодо бичикле, монгол-ойрот тилле бичилген.

Джунгар каандык бойыныҥ јес, мӧҥӱн акчазын чыгарып туратан. Орто Азиянаҥ, Хотан, Ӱч Турфан деген јаан ла бай, јылу јерлердеҥ Галдан Бошокту каан 1686 јылда котон-сарт албатылардыҥ канча да муҥ билезин ойроттыҥ тергеезиндӧн кӧчӱрген. Олор ӱзе Јаан Алтайда эптӱ јерлерде кыралар, субактар эдип, аш ӧскӱрген, ойроттор бойлоры олордоҥ каанныҥ јакарузыла аш, арба ӧскӱрип ӱренген. Оноҥ улам ӱзе ойрот албатыларда иштеҥкей, ус Сартакпай баатыр керегинде чӧрчӧктӧр эмдигенче арткан. Котондорго, сарттарга јакшы јеҥил айалгалар эдилген, бир биле јылына каанга бир таар арба калан тӧлӧӧр учурлу, артканын каанга ла улуска садар јӧптӧжӱлӱ болгон. Олор бойы кӱӱнзебезе, јуу-чакка, черӱге албас, каан олорды корулаар, кандый јаҥ јаҥдаар кӱӱндӱ, јайым, туду јогынаҥ јаҥдаар ла о.ӧ. кӧп jымжак аргалар берилген. Ойрот ӧйинде олор јаан Котон деген оток болгон. Котондордыҥ, сарттардыҥ кӧп сабазы, Ойрот каандык јемирилип турарда, ойто бойлорыныҥ јерин дӧӧн кӧчӧ берген. Эмди Западный Монголияда 15 муҥ котон албаты јуртайт, олор эмди монгол тилдӱ, буркан јаҥду, бойлорын ойрот укту, котон сӧӧктӱ деп айдыжат. Тӱӱкизин коркушту јакшы билгилеер, ол ӧйлӧрдӧҥ бисте кӧп документтер, кеп куучындар арткан деп айдыжат.

Эмдиги Алтай Республиканы, Эрчиш бажында Бухтарма, Нарын деген јаан јерлерди (эмди Кыдаттыҥ Алтайы: азыйгы бистиҥ јарлыктардыҥ алкыжына кирген Бурыл Токой, Кӧк Токой, Ак Чечек, Кӧк Чечек деген јерлер ӱзе ондо арткан), эмдиги Восточный Казахстанныҥ јерлерин 17-18 чактарда алтай урянхайлардыҥ отогы ээленип јаткан. Алтайдыҥ урянхайларын 17 чактыҥ тал-ортозында олордыҥ таајызы Самарган Иргит (Иркит) баштап, Кемчиктеҥ (эмдиги Туванаҥ) келген. Олор јаан, кӱчтӱ оток болгон, калкаларла јарашпай, Ойрот каандыка келип кирген, кӧндӱре каанга баштадатан. Кан-Караколдо, эмдиги Оҥдой, Кан-Оозы, Кӧк-Суу, Шабалин аймактарда олордыҥ кыштуузы болгон. Оҥдой аймакта Кулады јуртта Самарган деген кыр бар, ол таајыла тудуш болордоҥ айабас. Јайлап Эрчиштӧн, јаан јайым чӧлдӧрдӧн чыгатан деп, азыйгы бичиктере айдылат. Олордыҥ јаандарын, таајыларын, јайзаҥда-рын, ойроттор ортодо чоростор деп кӧрӧтӧн болгонын биске 2019 јылда Кыдат јеринеҥ келген ӧлӧт укту ой-рот шиҥжӱчи тӱӱкичилер айткан эди. «Бистиҥ ар-хивтерде Омбо јайзаҥ Бел Алтайдаҥ (эмдиги бистиҥ Алтай) чыгала, орустарга барып кирген деп айдылат, оныҥ кийнинеҥ изи јок, ол кайда барган, канайткан?» деп, олор сураган эди. Олор 1756-1758 јылдарда чактыҥ ӧйин сурагылап турган. Манјы кыдаттар ойротторды кырарда, алтай урянхайлардыҥ арткан калганы Омбо јайзаҥга баштадала Россияга кирген, кезиги Чадак јайзаҥга баштадала, манјы кыдаттарга кирген. Онойып алтай урянхайлардыҥ јаан отогы јоголгон.

Олор кӱчтӱ ӧйинде, ӱзе бойлорыныҥ улузын јууп, 1754 јылда сегис муҥ атту черӱ Табачы каанга болужып аткарганы тӱӱкиде айдылган. Алтай урянхайларды иркит сӧӧктӱ таајылар, јайзаҥдар баштаган, је олорды ойроттордыҥ ортозында чорос таајылар, јайзаҥдар деер болгонын Кыдаттаҥ келген тӱӱкӱчи ойроттор куучындаган. Олор: «Чорос укту Омбо јайзаҥ, алтайдыҥ урянхайларыныҥ јааны» деп бистиҥ документтерде ле кеп куучындарда айдылат деген эди. Эмди алтай урянхайлар бистиҥ албатыныҥ ортозында иркиттер, сойоҥдор ло олордыҥ карындаш сӧӧктӧри болот. Эмдиги алтай улустыҥ оноҥ до ӧскӧ кезик сӧӧктӧри олорго кирген. Гран ары јанында олордыҥ кезиги Кыдатта, кӧп сабазы Западный Монголияда јадат, ойрот албатыныҥ урянхай отогы деп адангылайт. Кезиктери сӧӧктӧрин билер, кезиги билбес, јӱк ле урянхай деп билгилеер, сӧӧктӧриле кӧрзӧ, бистиҥ алтай сӧӧктӧр ортозында кӧп, анчада ла иркит, сойоҥ сӧӧктӧр кӧп чыгат. Эмдиги ӧйдӧ олор ӱзези кӧндӱре монгол тилдӱ. Кӧбизи 1757-1758 јылдарда калмыктарга кӧчтӱрткен, олор эмди калмыктар болуп јат.

Бистиҥ алтай маймандардыҥ тӱӱкизинде, кеп куучындарында Ойрот каандык оодыларда, олор бу Алтайга Эрчиш бажынаҥ келген деер. Эрчиш бажы коркушту јаан, телкем јерлер, јайы-кыжы одоры кӧп, кӧп мал тударга јарамыкту. Ондо Ойрот каанныҥ ӧргӧӧзи-ставказы болгон. Бистиҥ ӧбӧкӧлӧрдиҥ јадатан, кӧчӧтӧн тӧс јерлери онойто болгон. Ол ӧйдӧ улус мал-ашка ӧлӧҥ этпей турган, јайы-кыжы мал-аш бойы азы-ранар болгон. Улустыҥ тоозы эмдигидий кӧп эмес те болзо, је јӱк ле мал-аштыҥ кӱчиле јаткан улуска јаан телкем јерлер керек болгон. Оныҥ учун бистиҥ ӧбӧкӧлӧр јаҥыс эмдиги бистиҥ Алтайда јатпай, мал-ажын айдаганча, јаантайын бойыныҥ ӱзе јерлериле — Јаан Алтайла, телкем чӧлдӧрлӧ јайлап-кыштап кӧчӱп јӱретен. Кеп                                                                                                                                          куучында Боор улузыла кожо Каракол ичине келип токтоордо, мӱргӱӱл эткен, оноҥ айткан: «Эрчиш бажында тӧрӧлис артып калган, эмди канайдар да арга јок, ол тӧрӧлисти ундып, мында јаҥы тӧрӧлдӱ болорыс!»

Эрчиш бажы Алтайда ойрот албатыларды ӱзе кырала, тирӱ арткандары бейин, бу Алтайдӧн тынын алып чыгарда, манјы кыдаттар ол јакшы јерлерди уйгурларга, казахтарга берген. Эмди олордыҥ јадар јери болуп калган.

Ойрот албатылар 15-16 чактарда буркан јаҥга кӧчип баштаган. Орто чактарда јаҥыс јаан јаҥду албатылардыҥ кӱчи, арткандарына кӧрӧ, билдирлӱ тыҥый беретен. Ол ӧйлӧрдӧ јаҥыс јаҥ јаҥыс тилдеҥ, уктаҥ тыҥ бой-бойын аайлажарга, јӧптӧжӧргӧ, ӧӧн-бӧкӧнди токтодорго болужатан. Кудай јаҥ ол ӧйлӧрдӧ кайда ла эҥ тыҥ, тӧс политичесский, идеологичесский арга-кӱч, јепсел болгон. Оныҥ ӱстине ӱзе бар јок ӱредӱ, образование кайда ла кудай јаҥла колбулу болгон. Јаан текши јаҥ јаҥдаганы, оноҥ улам кӧп улус бичик биликке ӱренгени ойрот албатыныҥ кӱчин там тыҥыткан.

Джунгар Ойрот каандык, айландыра јаткан албатыларга ла ороондорго јидиртпеске, ӱзӱги јок јуулашкан. Бастыра ороон ӱзе «jуучыл лагерь» аайлу, кажы ла ойрот эр кижи-јуучыл болор јаҥду болгон. Ойрот эр кижи јаштаҥ алала јӱк ле јуу-чакка белетенер, керектӱ ӧйдӧ јуулажар, ӧскӧ неме бачым этпес јаҥду болгон. Джунгар ойроттордыҥ ӱзе улузы эҥ тыҥ ӧйинде, 18 чактыҥ бажында ла тал-ортозында, 600 муҥнаҥ ашпайтан. Ӱзе черӱзи 60 муҥга шыдар болгон. Чек кату ӧйдӧ ӱзе албатыны кӧдӱрзе, кажы ла эр кижини черӱге апарза, 100 муҥга чыккадый деп, манјы кыдат ла орус кайучылдар тоологылайтан. Је оной качан да болбойтон, кӧп сабада ойроттор бир ле ӧйдӧ канча-канча јерде јуулажатан. Оныҥ ӱстине бойыныҥ јеринде ӧскӧ албатылардыҥ табарузынаҥ корыыр черӱ артырар керек болгон. Эҥ ле тыҥ белетензе, тыҥ албаданза, бир јерге 20-30 муҥ черӱ јууп алар аргалу болгон. Је ойрот јуучылдар бойыныҥ јаштаҥ ала тыҥ таскадузыла, бек, кӱчтӱ каандыктыҥ тыҥ јуучыл jанжыгуларынаҥ–jасактарынаҥ улам, кӧп сабада кандый ла тоозы кӧп ӧштӱни оодо соготон. Оныҥ ӱстине, ойроттордыҥ јуучыл јепсели ол ӧйдӧ эҥ тыҥ, јакшы, чыҥдый болгон. Јуучыл кӱчин тыҥыдарга Ойрот теергеде кӧп керектӱ јасактар болгон. Олордыҥ бирӱзи: кажы ла јирме ӧрӧкӧ айыл бир јылга бир темир кӧӧ-куйак белетеер учурлу, белетебеген айылдарга јаан штраф тӧлӧмирлер салынатан. Темир кӧӧ-куйак јаан баалу болгон, је јирме ӧрӧкӧ айыл јылына бир кӧӧ куйакты эдерге, бойыныҥ бир јуучылын ӱзе јепсеерге, арга-кӱчи једип туратан. Јаштаҥ ала јуу-чакка таскадынган, темир кӧӧ-куйак кийген, јакшы ӱлдӱ-јыдалу, тыҥ «темир» военный дисциплиналу, бир каанду, бир јаҥду ойрот јуучылдар ӱзе айландыра јаткан ороондорго тыҥ јеткерлӱ ийде-кӱч болгон. Канду јуу-согуштарда тоозыла канча катап кӧп казах батырлардыҥ саадактары ла јыдалары темир кӧӧ куйактарды ойо адып, согуп албайтан, агаш чокпорлор база тыҥ јеткерлӱ болбойтон. Оныҥ учун, тоозы кӧп эмес ойрот черӱ, олорды ӱсти-ӱстине, јаантайын оодо согуп, мокодып туратан. Калка монголдордыҥ јуучыл јепселдери оҥду да болзо, је олордыҥ таскадузы, јуучыл кылык-јаҥы ойроттордыйнаҥ уйан болотон. Је ойроттордыҥ эҥ тыҥ бу албатыларды јаантайын јеҥетен ийде-кӱчи мылтыктар болгон. Тӧс Азияда эҥ ба-штап эҥ тыҥ мылтыктарла, јада-тура уй-мылтыктарла јепсенген черӱ ойрот черӱ болгон. Туку 17 чактыҥ тал-ортозынаҥ ала ойроттор мылтыктарла ылгый јепсенип баштаган, 17 чактыҥ учы јаар ойроттордо ӱзе мыл-тыктарла јепсенген јаан јуучыл отрядтар болгон. Озо мылтыктарды кандый ла эп-аргала орустардаҥ ла кыдаттардаҥ садып алатан болгон. Је јеткерлӱ ойротторго мылтык, ок-тары садарга чек јарабас деп, бу ороондордо кату јасактар болгон. Је алтын-мӧҥӱнниҥ, киштердиҥ терелериниҥ кӱчиле кыдат, орус чиновниктерди, јуучыл бийлерди карындап, Орто Азияныҥ садучылары ажыра керектӱ ок-тарыны, мылтыктарды канча јӱстерле, канча канча тӧӧлӧргӧ коштоп, ойроттор экелетен. Је ол тӱҥей ле коркушту ас болгон, Ойрот каандардыҥ тӧс амадузы бойлорында мылтыктар, ок- тары эдери болгон. Ол керекти бӱдӱрерге, ойроттор орус устарды канайып ла бойын дӧӧн тартатан, јакшы ишјал, кӧп јӧӧжӧ беретен. Је орус администрация ол јеткерлӱ керектерди бар јок кӱчиле токтодотон. Ӧскӧ арга јок болордо, ойроттор орус заводторго табарып, устарды олјого алып апаратан. Коркушту јаан кӱчтер, буудактар ажыра, је ойроттыҥ тергеези бойыныҥ мылтыктарын, јада-тура уй-мылтыктарын эдип баштаган. Ол ӧйдиҥ мылтыктары, ок-саадакка кӧрӧ, коркушту узак октолотон, чек чечен эмес, эмеш ле ыраакта немеге тийдире адарга кӱч болгон. Је јуук јанынаҥ кандый ла кӧӧ-куйакты оодо адып, канча јылга таскадынган кандый ла кӱчтӱ, тыҥ баатырды ӧлтӱрер аргалу болгон. Мылтык јок эмезе черӱзинде ас мылтыкту албатыларга: казахтарга, калкаларга, Орто Азияныҥ албатыларына ол коркушту јаан јеткер болгон. Оныҥ учун ойрот черӱлер ӱзе Орто Азияны јуулап јеҥип, бактыртып алган.

Јаҥыс ла ойроттордыҥ эҥ тыҥ ла тӧс ӧштӱзи манјы кыдаттар јеткил кӧп мылтыктарлу ла кӧп уй-мылтыктарлу болгон. Је олорго до ойроттор бир де јай бербей, акара баш јогынаҥ канча јылдарга јуулажып, кӧп катап јеҥип, кезикте јеҥдиртип, карам-кайрал јогынаҥ тартыжатан. Ойротторло јуулажа-јуулажа келеле, бӱдӱн Цинский империяныҥ алтын-мӧҥӱни тӱгене беретен. Атту, јойу черӱ јепсеерге, коркушту ырак јерлердеҥ, ойротторго јетире ол черӱни ийерге камык ӧй, камык курсак, јепсел, акча-јӧӧжӧ баратан. Јӱк арайдаҥ јепсеген, белетеген, кӧп ӧйгӧ јууган ла аткарган черӱ кезикте ӱзе оодо соктыртып, кырдыртып сала-тан, тирӱ арткандары олjого кирип, Орто Азияныҥ базарларында јеҥил баала садылып туратан. Онойып, Кыдат Цин империяныҥ ойротторло јуулажып, камык алтын-мӧҥӱни кара јерге јӱре берген учуралдар кӧп болгон.

Ойротторго олорды учына јетире јеҥерге ресурстарыныҥ, эҥ ле озо улузыныҥ азына, кӱчи јаантайын јетпей калатан. Манјы кыдаттарда улузы кӧп тӧ болзо, је чын јуучылдар кӧп болбогон. Кыдаттар бойлоры јуучыл албаты эмес болгон, 17 чактыҥ бажында Кыдатты јуулап ла бийлеп алган манјылардыҥ — Амур сууныҥ јанынаҥ чыккан тунгус укту кӧчкӱн албатыныҥ тоозы база ӧткӱре ле кӧп болбогон. Оныҥ учун олор монгол, казах албатыларды ойротторго удура јаантайын тукуратан, олордыҥ кӱчиле јуулаарга албаданатан. Онойып, ӧскӧ албатыларды сӧстӧп, карындап, коркыдып, јажытту дипломатияныҥ кӱчиле ойротторды бой-бойына удура тукурып, тектеерип, јуулажарга, ыраактаҥ јаан черӱ јууп, јепсеп аткарганынаҥ канча катап јеҥил болгон. Ондый керектерге манјы-кыдаттар алтын-мӧҥӱнин, јӧӧжӧзин бир де кысканбай, ӱзӱги јогынаҥ иштенетен. Ондый иштер бӱдӱрип, манјы кыдаттардыҥ агенттери, кайучылдары элчилер, садучылар болуп кубулып, Тӧс Азияла ӱзӱги јогынаҥ јоруктайтан. Олордыҥ ондый миссиялары туку Россияда Эдил (Волга) сууныҥ јанында јаткан калмыктарга једип баратан. Кӧп сабада ондый иштердиҥ шылтузында ойроттыҥ тергеезинде бой-бойыла јаҥ былаажып, јуу-чак боло беретен. Је јаҥды кӱчтӱ, тыҥ каан колына алза, тергееде ӱзе неме токунай беретен, ойроттор ойто ло ӱзе айландыра јаткан албатыларга, бойлорыныҥ јуучыл ийде-кӱчиле, бойлорыныҥ јилбӱлерин, кӱӱн санаазын диктовать эдетен, камаанын jетиретен.

Ойрот каандыкты 1756-1758 јылдарда манјы кыдаттар кырып јоголтордо, тирӱ арткан улузы ӱзе јер сайын чачылган. Ол чактаҥ он кижинеҥ јӱк ле бир-экӱзи тирӱ чыккан деп тоологылайт, арткан албатыны ӧштӱлер ӱзе јок этире кырган. Анчада ла олор чорос ло Амыр Санаа каанныҥ хойт укту улузын коркушту истеп, чек ӱзе јок эткенче кырган. Монгол јеринде арткан чоростор ло хойттор ол ӧйдӧ ӱзе сӧӧктӧрин солып, ӧскӧ, тыҥ истетпей турган уктарга кирип, тынын алган деп, ол јердиҥ билимчилери айдат. Кӧп сабазын манјылар билип табып, ӱзе угы-тӧзиле јок эткен, је кезиктери тынын онойып аргадаган дежет. Россияга кирген чорос ло хойт укту улус база сӧӧктӧрин ӱзе солыган, эмдиги алтай албатыныҥ ичинде олор коркушту кӧп деп, билимчилер айдат. Јаҥыс орус шибеелердиҥ кийнинде јаткан телеуттардыҥ кезиги солыбаган, олорды орус шибеелер, солдаттар бӧктӧгӧн, оныҥ учун олордо чоростор эмдигенче ол ло адыла арткан. А орус шибеелердиҥ бу јанында, бистиҥ Алтайда јаткан ла тыҥ истедип турган ойроттор кӧп сабазы угын, сӧӧгин солыгылап алган. Бистиҥ улус, азыйгы ӧйдӧ јуук тӧрӧгӧндӧр, эмдиги ӧйдӧ Монгол ороондо монгол ойроттор, Кыдатта кыдаттыҥ ойротторы, Калмыкияда калмыктар, бистиҥ јерде алтайлар деп адалат.

Эмдиги ӧйдӧ бастыра телекейдиҥ тӱӱкичи билимчилери, официальный, академичесский наукада Джунгар Ойрот каандыкты «калганчы кӧчкӱн империя» деп темдектейт. Бистиҥ, эмдиги алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри, бу калганчы кӧчкӱн каандыктыҥ jӱрӱминде бажынаҥ ала учына јетире туружып, бойыныҥ чокым изин артырган. Ол ӧйлӧрдиҥ камааны бистиҥ салымы-ста бӱгӱнги кӱнге jетире энчиленип келет.

Арам КЫПЧАКОВ, Ак Буркан, Алтай Ойрот эл-јондык  биригӱлердиҥ туружаачызы