Алтайдын Чолмоны

«Јакшыныҥ одузында одын артар, Јамандыйында богы артар»

19.10.2020

Јылу кӱндер там ла ыраайт. Быјыл Алтайда кыштыҥ да эзин-јыды эрте билдирип келди. Агаштарда сары јалбырактар эмди де бар, је кӱндер билдирлӱ сооп калган… Јуукта ла чечектеп јаткан, сӱӱнчилӱ ле ырысту јайды, амырап јӱрген јол-јорыктарды эзедип, Алтайыстыҥ јаражы, тергеебисте туризм керегинде база тоолу сӧс, шӱӱлте, куучындар саладыбыс.

Тӧрӧл јеристиҥ кажы ла толыгында бойыныҥ јаражы, аҥылузы бар. Улаган аймак улу бийик кырларыла, кӧк чакпынду сууларыла, чаҥкыр «кӧстӱ» кӧлдӧриле кайкадат. Јаан јолдоҥ бери эбирип, ажуны ажып келзе, баштапкы учураган кӧлдӧрдиҥ бирӱзи Кејегелӱ кӧл. «Канча чактар кайра бу кӧлдӧҥ баатыр кижиниҥ кејегезин тапкан дежер, оныҥ учун кӧлди мынайда адаган» — деп, оныҥ јарадында мӧштӧрдиҥ алдында турган чадыр айылдарда Михаил Лепетов куучындады. Олор (кӱйӱзи Адыкаев баштаган) мында амыраарыныҥ базазын бир кичинектеҥ тудуп, ары-бери ӧткӧн улусты чайладып, азырап иштейдилер.

Тышкары отурып, сӱттӱ-тусту-талканду чайдаҥ ичип, калтыр калаштаҥ амзап, бу кижиниҥ куучынын уктыбыс: «Быјыл амырап јӱрген албатыныҥ тоозы сӱрекей кӧп, јолдорыс та чыдашпай јат. Кӱчис јеткенче, олорды ашкарып иштейдис. Мынаҥ озо бӱдӱн-јарым ай коркышту јааштар болгон. Оныҥ да учун аймактыҥ јолдоры коомойтыган. Айылчылар келип, ар-бӱткенниҥ јаражын кайкайт ла ол ок ӧйдӧ јолдорыстыҥ катузына кородойт. Аймактыҥ јолдорын јазап ийзе, айылдап келер улустыҥ тоозы мында оноҥ до кӧптӧӧр болор.

Улаганныҥ ажузынаҥ бери тӱжӱп келзе, ончо ло јербойыныҥ улузыныҥ базалары турганы јакшы. Мен кӧрзӧм, мында улус јерлерин туура, башка јерлердеҥ келгендерге садып турган деген курч сурак јок. Алдынаҥ бери келип јатса, Валентинниҥ базазы, Узун кӧлдӧ — Ухановтор, Игистӱ кӧлдӧ, оны тӧмӧн Балыкту кӧлдӧ, Чӧйбӧк кӧлдӧ, Узун кӧлдӧ ончо ло јербойында јаткандар иштейт.

Келип турган улус кандый ла болуп јат. Је кӧп саба-да олор јакшы улус. Кату јолдорлу Улаган аймакка чындаптаҥ ла амыраар амадулу улус келип турган деп чотойдым. Бӱдӱн билезиле, чууда балдарыла кожо ке-лип тургандар кӧп. Мындагы амыраштыҥ учуры, Чамал ла Майма аймактардагы амырашка кӧрӧ, чик јок бийик. Нениҥ учун дезе, ол аймактарга амырап келгендерди мен «суточниктер» деп адайдым, олор пятницада келип, байрамдап-јыргайла, воскресен кӱн эҥирде јана берет. Бери келген улус дезе кату јолды ӧдӱп, ар-бӱткенде амыраарга амадайт. Олор Калининградтаҥ ала Владивостокко јетире калалардаҥ. Быјыл олорго ӱзеери Германиядаҥ Франц деген уул билезиле келип јӱрди, Италиядаҥ Анетта билезиле. Јуукта Рен-ТВ каналдаҥ «Кижиликтиҥ јажыттары» деген телеберилтенеҥ журналист кижи келип, материалдар јууп јӱрген.

Андый улусла куучындажарга солун ла јилбилӱ. Јакшы кижинеҥ јакшы санаалу јӱрериҥ, јаманы келип, јаман кылыгын кӧргӱзер, сӱрее-чӧбин чачып барар. Бир катап Москва калабыстаҥ туристтер келер деп, Новосибирсктиҥ агенти озолондыра јерлер јакыган. Келген кӱн агентле куучындажып турзам, кӧлӱктеҥ јоон, болчок уул чыкты, мойнында сабарча алтын илјирмелӱ. «90-чы јылдар ӧдӱп калган эмес пе» — деп, ичимде санандым. Оноҥ байагы уул: «Мен бери ӱч муҥ километр ӧдӱп не келгем, мен эмди агаштыҥ тӧзинде отурып јеҥилденетем бе?» — деп кизиреди. Ого каруузын мен јандырдым: «Бери кезик улус Алтайдыҥ јаражын кӧрӱп, ару кейле тынарга келет, арткандары дезе агаштыҥ алдына отурып јеҥилденер јер бедиреп келет». Илјирмелӱ уул «мен мында артпазым!» дейле, кӧлӱктӧӧн кире берди. Агент бу туристтер балыктаар, оной-мынай амыраар кӱӱндӱ, болужып ийзин деп сураарда, мен «мындый кижиле балыктаар аргам јок» деп каткырдым. Чындап, башкыјыл бис кӧлгӧ форель балык божотконыс.

Келип турган улустыҥ кылык-јаҥын кӧрӱп, тӱп-шӱӱлтелер де эдер аргам бар. Темдектезе, Алтай крайдаҥ, Кемеровский, Новосибирский областьтардаҥ айылчыларла куучындажарга јеҥил, олор тегин ле улу-стый улус. Тюменьниҥ бир бӧлӱк улузы келип, бойын јаман јанынаҥ кӧргӱскен. Ол каладаҥ база башкалары келерде, јерлештериниҥ кылыгын айткан эдим. Олор «бир катап јаман улуска туштайла, бастыразын бир аай айтпазаар» деп сураган, канча јылга бери келип, амырап, Алтайды тооп ло сӱӱп турганын айткан. Јӱре берген кийнинде палаткалары турган јерди барып кӧрзӧм, чындап та, тен јалмайла барган немедий, ару болды.

Је ол сӱрее-чӧптиҥ сурагы текши Алтайда кӱч.  Ал-дында ӧйдӧ бу ажуныҥ бажында каптар турган болгон, эмди олор јок. Бис бери каптар тургузар дезе, оны чы-гара тартарга чыдабазыс. Эм тургуза келген улуска ӧртӧп ийгедий сӱреезин биске таштазын, арткан кату таштанчыларын окылу тургузылган каптарлу јерлерге апарзын деп јакарадыс».

Улаган аймактыҥ эҥ ле јарлу ла туристтер сӱӱген јери Кату-Јарык дезем, байла, кӧп улус јӧпсинер.  Анчада ла јайгы амыралта ӧйинде Кату-Јарыктыҥ ажузында јаантайын јык толо улус болот. Ары барган кара јолды јакалай јербойыныҥ улузында бош јок — олордо ӧлӧҥ эдетен каруулу ӧй, туристтер чилеп, соотоп јӱрер арга јок. Чапкан ӧлӧҥниҥ таныш јыдын јыткарып ла ийеле, тӱрген ле кӧлӱктиҥ кӧзнӧгин јабарга келижет — кӧлӱктердиҥ кӧби, кандый бир јаан трассада немедий, тоозын-тобрак быркырап ла јат, быркырап ла јат, јол јаман да болзо, кӧлӱктер келип ле јат. Мында быјыл Кош-Агаш аймакты эпидемиялык айалгала колбой јабып ийгени база камаанын јетирген болор. Кезик кӱндерде ажуда кӧлӱктер бадышпай да турган деп, анда иштеп турган улус темдектеди.

Ажуныҥ чике бажында тепсеҥге чыгып келзеҥ, улус, торт чымалыдый, кыймыражып јат, бала-барказы чубашкан, фотого тӱжӱп, бой-бойын сакыжып, кайаныҥ кырына отура-јада јуруктар эдет. Кату-Јарыктыҥ ажузынаҥ, чындап та, сӱрекей јараш јерлер кӧрӱнет! Кайаныҥ кырына туруп, «куш болгон болзом кайдарым» деп сананарыҥ: тебинип ийеле, салкынла кожо, тыныжыҥ буулып-буулып, ӧкпӧӧрип, учар кӱӱниҥ келер. Анда-мында учар сууларга једип, тамчыларына согулып, туку тӧмӧндӧги амыраар базаларга тӱрген учушла тӱжӱп, ајыктанып ийеле, ойто ӧрӧ шуҥуп, Чолушманды тӧмӧн сала берер кӱӱниҥ келер…

Ажуныҥ ӱстинеҥ алдында турган турачактар топчы ла кире деп кӧрӱнет. Ого једерге ийиктелип барган сок јаҥыс кара кайыр јолдо тогус кире эбирӱ, удура барган кӧлӱктер эбирӱге келип, бой-бойын ӧткӱрип турат. Кӧлӱктердиҥ кӧбине јербойыныҥ јолчыларына бу јолды кажы ла кӱн грейдерле тӱртӱрип јазаарга келижет. Јаашту кӱндерде мында таштар да кодорылып, тоолонып јат. Онойып, быјыл јаан изӱ айдыҥ ортозы киреде таштар тӱжӱп, бу јол бӧктӧлгӧнин ончозы уккан, кӧргӧн болор. Ол ӧйдӧ камык кӧлӱктер кӧчкӧлӧнип тӱшкен таштардыҥ эки јанында ары да эмес, бери де эмес туруп калган болгон. Јолчылар туристтерди баш-карып, узак ӧйдиҥ туркунына тӱжерине тӱжерге, чыгарына чыгарга болушканын эске алынадылар. Ӱренишпеген тискинчилерге кӱчке ле келишкен. Чындап, јолчылардыҥ темдектегениле, тискинге ӱй улус отурып, араай, токыналу маҥтадып, боочыга карын да јакшы чыгат. А эрлери отурза, кӧлӱги анаар тебинип, бир эмеш ле јерге буксовайтап калат. Ол тушта јербойыныҥ «Беларусьту»  уулдарына иш. Алдынаҥ ӧрӧ тартканы учун ӱч муҥ салковой, ортозына јетире — бӱдӱн-јарым. Карын, таштар кӧлӱктерге табарган учуралдар болбогон. Тегин кӱнде ийделӱ јаан кӧлӱк ижин баштаза, канча ондор тоолу кичинек кӧлӱктер узун јерге, вагондор чылап, тизилиже берет.

Чолушманга тӱжӱп келзе — торт башка телекейдий: эртен тура чалын да јок, јылу, аламалар, грушалар ӧзӧт. Мында туристтерге макалу јер. Јербойыныҥ улузыныҥ амыраар базалары мында бӱткӱл јай ӧйине јык толо болот. «Јерлик» дейтен туристтер, чындап та, албатыныҥ ээжилерин билбес, тообос јерлик немелер чилеп, јаан тайга-ташка келип, тӱниле кӱӱзин јыҥырада ойнодып, кыйгы-кышкыла, саҥ башка эдип амырап турган эмтир. Алтайларга ол јарабас ла керек. Оныҥ аайы-бажына чыгып, адылып токтодор кӱӱниҥ келер. Байла, самоизоляцияда јаан калалардыҥ таш тураларында узак отурган улус јайым јерге келип, санаазын ычкынып ийетен болбой… Кандый да болзо, айылчы улус культураны тудар, јаҥжыгуларды тоор керек.

*  *  *

Јер-телекейдиҥ ончо јолдоры ачык. Алтайыска кандый улус келбей турат деер: кандый ла укту, кандый ла кӧрӱм-санаалу, јажытту, јаҥду, кылык-јаҥду. Кайда ла барза, олорды Алтайдыҥ ээлери бис уткуйдыс. Оныҥ учун туристтерди бийик кеминде уткуп та, башкарып та, токтодып та јӱрели.

Темдек эдип, Кош-Агашта уккан учуралды эске алындырып ийейин. Чуйдыҥ чӧлинде амыраар база ачып, оны јаанадып-јарандырып, ижи кӧндӱге берген алтай эрге база ла катап айылчылар келген. Ол кажы-зын ла уткуп, айыл-јуртыла, јаҥжыгуларыла таныштырат, јараар-јарабасты чокым, јарт куучындайт. Айылдыҥ чеденинде ӧзӱп турган арчын алтайлардыҥ агару ӧзӱми, оны ала-кӱне ӱспес керек деп, бу да келген улуска ол јартаган эмтир. Је эртенгизинде бир эпши колында арчын јулуп алган турды. Базаныҥ ээзи мыны кӧрӱп, ачынала, айылчыларын тургуза ла чыгала барзын деген. Ол эпшиниҥ нӧкӧрлӧри «јаманысты таштагар» деп канча кире сураган дежет. Је айылдыҥ ээзи јарабас деген болзо, тегин айтпаган эмей — айылчыларга ӧскӧ амыраар јер бедиреерге келишкен.

Чындап, кезик келип турган улусты торт ло карамдаарыҥ. Кӧксуу-Оозыныҥ тайгаларына качан да кар кӧрбӧгӧн афро-американ укту келин келип, мӧҥкӱлерде карды торт јыткарып, амтандап, јаш баладый ойногонын јербойыныҥ улузы каткырыжып куучындаган.

Ӱч-Сӱмерге јетире туристтерди аттарлу тартып турган јербойыныҥ уулы Денистиҥ куучындаганыла, ол кажы да катап туристтер апарып јадарда, бирӱзиниҥ арчымагы улай ла сол јанындӧӧн јайылып, турист аттаҥ арай јыгылбай турар болгон. Эптӱ јолго келип токтойло, Денис јаан таш табып алала, байагы туристке јууктап келерде, онызы кӧстӧрин тозырайтып ийеле, јыгылып туруп качкан. Алтай уул кайкап, ташты аттыҥ оҥ јанында арчымакка салып, теҥдештирип јадала, керектиҥ аайын билип ийди. Турист кӱлӱк Денис оны чаптыксынып, ташла јыга согорго келип јаткан деп бодогон эмтир. Ончо јартала берерде, алтай уул кӱлӱмзиренип, јол-јорыкты оноҥ ары баштап улалткан. Оныҥ кийнинде билееркеп турган туристтер токынап, јымжап, Денистиҥ сӧзин угуп јӱргендер.

Кандый да кылыктулары учураза, Денис олорло тартышпай, токыналу јартап, ээчидип јӱрет. «Улустыҥ кылыгын кырлар бойы да солып салат» — деп, ол айдат. Денистий алтай уулдар бойын тоомјылу тудунып, айылчыларга алтай улустыҥ чындык јӱзин, тӧп кӱӱнин кӧргӱзет, онойып олордыҥ албатыбыска тоомјызын кӧдӱрет.  Айса болзо, Алтайды тообогонныҥ бажына чындап та таш тийер…

Э. КУДАЧИНА белетеген

Е. Бутушевтиҥ фотојуруктары