Алтайдын Чолмоны

Калыктыҥ амадузы болгон «Алтай Кабай»

19.10.2020

Эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединде ӱлӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде алтай калыктыҥ јаҥжыккан кӧгӱс-байлыгыныҥ «Алтай Кабай» деп адалган тӧс јерин тӧзӧӧри аайынча концепцияныҥ таныштырузы ӧтти.

Тӧс јердиҥ таныштырузында Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин, республикан башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Динара Култуева, АР-дыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова, эл университеттиҥ ректоры, тӧс јердиҥ концепциязыла иштеечи группаныҥ башкараачызы Валерий Бабин, эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ деканы Сурна Сарбашева, онойдо ок  ишмекчи группаныҥ специалисттери, экономисттери, таланыҥ министерстволорыныҥ, учреждениелериниҥ, каланыҥ администрациязыныҥ окылу улузы эрчимдӱ туруштылар.

Таныштыруны министр Ольга Антара-донова ачты. Ол бу тӱӱкилик ӱлекердиҥ јолы, учуры јанынаҥ јартамал этти. Ӧткӧн 2019 јылда «Ийделӱ Алтай» деген программаны тӧзӧп турар ӧйдӧ шак мындый тӧс јерди тӧзӧӧри јанынаҥ шӱӱлте болгон деп, министр айтты. Белетеништӱ иш башталып турарда, тӧс јердиҥ ады јанынаҥ башка-башка шӱӱлтелер болгон ло бис ӱлекерди алтай калыктыҥ кӧгӱс-байлыгыныҥ «Алтай Кабай» тӧс јери деп адап, кӧнӱ иштедис деген. Је оныҥ ады јанынаҥ база калыктыҥ, эл-јондыктыҥ шӱӱлтелерин угарыс, ајаруга аларыс деп угускан. Тӧс јердиҥ «Алтай Кабай» деген ады удурумга мынайда адалат.

—Ишмекчи группа тӧс јерди тӧзӧйтӧн окылу јерди билер, олор ондо болгон. Эптӱ јер, университеттиҥ ӱстинде тепсеҥ. Тепсеҥниҥ алды јаар ӧрт ӧчӱрер бӧлӱк турат. Бис культура аайынча министерстводо ӱлекердиҥ тӧс ууламјыларын аҥылап чокымдаганыс. Јайым, ачык јер ӱч бӧлӱкке бӧлӱнет: калыктыҥ чактарла јаҥдап келген чӱм-јаҥын ӧткӱретен аҥылу, байлу јери; чике ортозында агаш айыл, ичинде от-очокту, амфитеатр, кӧрӱ-выставкалардыҥ тӧс јери, ӱчинчи јерде административный ээлем, кафе болор. Тӧс јердиҥ учуры, амадузы ончо чокымдалган, кыракы шӱӱжилген. Је ондый да болзо, таныштыру, шӱӱжӱ ӧйинде айдылган кандый бир јолду ајаруларды, шӱӱлтелерди бис бойыстыҥ јаныстаҥ ајаруга аларыс.

Текши калыктыҥ канча јылдарга сакыган, амадаган тӧс јериниҥ ӱлекери ӧдӱп јаткан 2020 јылдыҥ кочкор айында РФ-тыҥ экономика аайынча министерствозында кӧрӱлген. Онойып, концепцияны белетеери јанынаҥ јӧптӧжӱ болгон. Оноҥ ары ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерге керектӱ акча-манатты, эп-арганы бедиреер амадула таланыҥ культура аайынча министерствозы эл университетле јӧптӧжӱ тургускан. Бӱгӱнги кӱнде, текшилей айдар болзо, концепция белен. Туштажулар, шӱӱжӱлер кӧп болгон. Нениҥ учун дезе мындый јер таланыҥ ичкери ӧзӱмине керектӱ — деп, О. Антарадонова чокымдап айтты.

Оноҥ ары ишмекчи группаныҥ башкараачызы Валерий Бабин таныштыруныҥ туружаачыларына «Алтай Кабай» деген концепцияныҥ учуры, оныҥ кажы ла бӧлӱги, ууламјызы јанынаҥ элбеде куучындады.

—Талдап алган јердиҥ турган аайы эптӱ, јарамыкту болгонын ӱлекердиҥ башкараачызы куучын-эрмегиниҥ бажында ла чокымдап, аҥылап темдектеди. Бастыра јанынаҥ ачык тепсеҥ Ленинниҥ оромы јаар чыгат. Мында улус јаткан туралар, тудумдар јок. Айдарда, улуска ӧрӧ чыгарга эптӱ тепкиштерди келиштире-эптештире јазаган кийнинде кӱӱнзеген улуска чыгарга јеҥил болор. Тепсеҥдеги объекттердиҥ кӧп јанын бастыра јанынаҥ кӧрӧр арга бар.  Нениҥ учун дезе бу јерди каланыҥ тӧс јери деп айдарга јараар. Тӱнде дезе тӧс јердиҥ ончо тудумдары аҥылу јарыкла (подсветка) јарыдылары ӱлекерде база темдектелген.

Тӧс јердеги тудум-объекттер бир канча бӧлӱктеҥ эмезе зонадаҥ турат. Эҥ ле баштапкы бӧлӱги байлу. Мында калыктыҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ бери јаҥдап келген чӱм-јыҥы ӧткӱрилери темдектелет. Агару, байлу јердиҥ кеми 60 метрге шыдарлаш. Байагы тепкиштер таш болзо, тайкылчаҥ болор деп ајару болгон. Айдарда, ӧскӧ кандый материалдаҥ эдери јанынаҥ шӱӱжӱ болор.

Чага байрамды, Јылгайакты эмезе билениҥ учурлу байрамдарын ӧткӱрерге јараар. Бистиҥ калада мындый јер болбогон, је эмди ол болор – деп, В. Бабин таныштыру ӧйинде айтты.

Јолысты оноҥ ары тудалы. Оноҥ ары бисти Бай Терек уткуп јат, оныҥ бийиги кайда да 5 метрге шыдар болор. «Алтай Кабай» тӧс јердиҥ сыраҥай тал-ортозында Бай Терек турар. Ол  «Маадай Кара» деген кай чӧрчӧктӧ айдылганындый болор. Бай Терек ӱч телекейди — Ӱстиги, Ортогы телекейди ле Алтыгы ороонды керелеп јат. Ол алтын-мӧҥӱн ӧҥдӧрлӧ кееркедилер. Гранит Кабай база бу ла байлу јерде болор. Онойдо ок ак агаш айыл, кеми 64 квадр. метр. Айылдыҥ ичинде от-очок, эр ле эпши јаны, бойыныҥ јаҥжыккан эдим-тудумдары болор. Мында бир уунда он до, јирме де кижи јайым отурар аргалу.

Тӧс јердиҥ концепциязыла иштеечи бӧлӱктиҥ јааны оноҥ ары, экинчи рекреационный зонага кӧчӱп, куучынын улалтты. Баштапкы тура кӧрӱ-выставкалардыҥ тӧс јери болор. Оныҥ кеми кайда да 200 квадр. метр. Бу тура алтай элдиҥ тӱлкӱ бычкак бӧрӱгиниҥ бӱдӱмине бодолду болор. Шак мындый бычкак бӧрӱк јаҥыс ла алтай албатыда бар ине.

Оноҥ ары эки тураныҥ баштапкы кадында студия, туалет болоры темдектелет. Экинчи кадында кӧрӱниҥ залы болор. Кӧзнӧктӧри јаан, ӱчтолык  бӱдӱмдӱ болоры темдектелет.

Алтай калыктыҥ база бир јаҥжыккан јаҥжыгузы калыктыҥ кӱӱлик ойноткыларыла колбулу. Чокымдап айтса, ойын-концерттердиҥ залы топшуурга бӱдӱштеш болоры «Алтай Кабайдыҥ» база аҥылу темдеги болорында алаҥзу јок. Концертный залдыҥ кеми 48 квадр. метр, мында кӧп јайаандык иш ӧткӱрилер.

«Алтай Кабай» деген тӧс јердиҥ туралары шилле арбынду кееркедилер. Куулгазын чӧрчӧккӧ бодолду шилле кееркедилген туралар тӱште кӱнниҥ чокторыла, тӱнде электроотло јылдыстар чылап чагылып кӱйер. Туу-Кайадагы эптӱ тепсеҥнеҥ  бычкак бӧрӱк, топшуур ошкош туралар, тӧс јер бӱткӱл бойы сӱреен јакшы кӧрӱлер.

Топшуурдыҥ мойнында студия звукозаписи болоры, ачык амфитеатр иштеери темдектелет, ондо 250 кижи отурар аргалу.

Валерий Бабин јайаандыктыҥ, кӧгӱс- байлыктыҥ кийнинеҥ калыктыҥ курсак-тамагыныҥ кафези јанынаҥ јартамал этти. Кафеде бир ле уунда 70 кижи отурып ашкарынар аргалу. Кафе алтай элдиҥ тепшизине бӱдӱштеш болоры темдектелет.

Валерий Геннадьевич «Алтай Кабай» деген тӧс јердиҥ концепциязыла таныштыруныҥ учкары административный тура јанынаҥ айтты.

Тӧс јердиҥ концепциязыла иштеер группага јайалталу јиит архитектор Эмилия Сарбашева кирет. Концепцияныҥ македи Эмилияныҥ јураган јуруктары-эскизтери аайынча тургузылган.

Тӧс јердиҥ концепциязыла таныштыруныҥ экономикалык јанынаҥ чоттомолдорыла, алатан кирелтелериле, чыгатан чыгымдарыла, онойдо ок ӧскӧ дӧ сурактар јанынаҥ јартамалды ишмекчи группаныҥ экономисти Раиса Адарина этти.

—Ӧрӧги тӧс јер эмезе комплекс иштеп баштаза, јаҥыс та бюджеттеҥ акча-манатла јеткилделер эмес, је онойдо ок автономный учреждение болуп, јеткилдештерди эдип, кирелтени бойына иштеп алары бажынаҥ ала чокымдалган. Алатан кирелтени чоттоор тужында эдилетен јеткилдештиҥ башка-башка бӱдӱмдери чокымдалган (театрал ойын-кӧргӱзӱлер, ойын-концерттер, кӧрӱлер, о. ӧ.). Онойдо ок јер-площадкаларды арендага табыштырары база чокымдалган. Тӧс јердеҥ 55 млн салковой кирелте алары темдектелет. Чоттомол тужында Алтай Республиканыҥ туризм аайынча рыногында баалар база ајаруга алынган — деп, Р. Адарина айтты.

Тӧс јердиҥ аргаларыла темдектелген кирелтени иштеп алар аргазы бар деп, Раиса Тановна чокымдап, башка-башка ууламјылар аайынча иштеп алатан акча-манаттыҥ кемин чокым тоолор ажыра кӧргӱсти.

Чыгымдар мында эки бӱдӱм: јайаандык ӧмӧликтердиҥ кептерин кӧктӧдӧри, јайаан ишчилердиҥ ишјалы ла оноҥ до ӧскӧзи чике чыгым болуп јат. Эксплуатационный чыгымдар база чокым кӧргӱзилди. Иштеп алатан кирелте чыгымдардыҥ јарымызын ла эксплуатациялык чыгымдардыҥ јарымызын тӧлӧп ийер аргазы бар.

Эксплуатационный чыгымдарга коммунальный чыгымдар, электројеткилдеш ле о. ӧ. кирет. Электроотты ӧткӱрери, јолды јазаары, суула јеткилдеш ле оноҥ до ӧскӧ сурактар аайынча куучын, иш окылу организацияларла, улусла ӧдӱп јатканы јанынаҥ Раиса Танова толо айтты.

«Алтай Кабай» деген тӧс јер эбире јылына иштеер. Туристтердиҥ ӧйи ӧдӧ берзе, ол јартамалду ишти таланыҥ балдары ортодо ӧткӱрер. Аймактардаҥ, јурттардаҥ балдарга каникул ӧйинде бери келер арга болор.

Концепцияла ишмекчи группа јылдыҥ учына јетире  ныкта ла кыракы иштеер амадулу. Бу ла кӱндерде ишмекчи группа, онойдо ок каруулу улус такып ойто јуулар, јарт эмес сурактардыҥ аайы-бажына чыгар аргалу. Келер шӱӱжӱде Москвадаҥ шак бу ууламјыла иштеп турган окылу специалисттер келип туружары темдектелет.

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин таныштыру ӧйинде концепция аайынча чокым сурактар берип, карууларын алды ла бойыныҥ шӱӱлтелерин айтты.

Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ он-он беш јылдыҥ туркунына амадаганы јӱрӱмде бӱдерине јууктажа берген деп айдарга јараар. Канча тӱмен калыктыҥ кабайы болгон Алтайыс тӧс јерин тудуп, јер-телекейде амыр-энчӱниҥ, најылыктыҥ, ичкери ӧзӱмниҥ бириктиреечи ийделӱ јери болор деп иженедис.

«Алтай Кабай» деген тӧс јердиҥ концепциязыныҥ таныштырузыныҥ кийнинеҥ эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ бойыныҥ кӧнӱ иштеп јаткан ӱлекериле таныштыру ӧтти. Факультеттиҥ бойыныҥ тӧс јериниҥ, эки кат агаш айылыныҥ амадузы база јаан. Мында тӱрк элдердиҥ јииттери јуулып, бой-бойлорыла, культуразыла, чӱм-јаҥыла таныжатанына јарамыкту арга болор. Телекейде гран-кыйу јок ине, кӱӱнзеген, амадаган јаанга-јашка Алтай кандый да ӧйдӧ кӱӱнзек, кӱндӱзек болгонын шак мындый тӧс јерлер кӧргӱзер, ичкери апарар ине.

К. ПИЯНТИНОВА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары