Алтайдын Чолмоны

Тилди корып аларында библиотеканыҥ ла бичиктиҥ учуры

19.10.2020

Алтай тилдиҥ тӱӱкизи калыктыҥ ӧзӱмиле, тереҥ калыҥ шӱӱлте-кӧрӱмиле колбулу, кычыраачылар оны бичимелдер ажыра кӧрӧр аргалу. М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека «Алтай тилди корыыр, ӧскӱрер» деп программага тайанып, бойыныҥ ижин элбеде апарат.

Тӧрӧл тилди корыыр, ӧскӱрер деген иште Алтай Республиканыҥ культура министерствозы јаан иш ӧткӱрет: библиотекаларды, бичик чыгарып турган улусты, театрдыҥ ишчилерин башкарып ла библиотекарьларга болужын јетирип, канча проекттеристи јӧмӧп јат. Культура министерствоныҥ ижин эрчимдӱ деп кӧргӱскени – ол кепке базып чыгарган бичиктери: «Алтай калыктыҥ ук-сӧӧктӧри – ӱйелердиҥ энчизи», «Јаҥар кожоҥ», «Этикет в традиционной культуре ал-тайцев», «Огонь в традиционной культуре алтайского народа» ла о.ӧ. Онойдо ок бистиҥ республикада албаты ортодо јаҥжыгу болуп калган јаан байрамдарды ӧткӱрет: Эл-Ойын, «Јаҥар кожоҥ» деп фестиваль ла Кайчылардыҥ Курултайы.

Бистиҥ эл библиотеканыҥ ишчилери мындый ок ишти база апарат: «Тирӱ классика алтай тилле», бу конкурста бастыра республиканыҥ јажы-јааны эрчимдӱ туружат. Калганчы ӧйдӧ краеведениеле колбулу иштер јылдаҥ јылга кӧптӧп, элбеп јат, оноҥ улам библиотекалардыҥ ижи учурлу. Эл библиотекада «Бичиктиҥ музейи» ле «Кереес бичиктердиҥ фонды» бар.

Алтай тилдиҥ, литератураныҥ башталганы, ӧзӱми Туулу Алтайды шиҥдеп ачкан билимчилердиҥ јол-јорыгыла колбулу деп билимчилер темдектейт. Этнограф, миссионер В. И. Вербицкий «Алтайлар» деп јаан иш бӱдӱрген. XIX чакта Алтай эки јанынаҥ ачылат – Россия ичинде ас шиҥделген толук ла алтай калыкта бичиктер табылып башталганыла. Кереес бичиктердиҥ фондында православный литератураныҥ коллекциязы кӧп. Миссионер Макарий Глухарев алтай элди крестке тӱжӱрердеҥ озо, Кудайдыҥ сӧзин тӧрӧл тилле айдар керек деп ӱреткен. Оноҥ улам Агару сӧсти алтай тилге кӧчӱрип, јартаган. Эл библиотека 2011 јылда М. Чевалковтыҥ телеут тилле бичиген тексттерин бедиреп, Чолушман ӧзӧктӧҥ «Часослов» ло јуунты (конволют) садып алган. Онойдо ок Чамал аймактыҥ кижизинеҥ 2016 јылда база «Часословты» фондко таап экелген.

Кереес бичиктердиҥ фондында «Алтаика» деп коллекцияда (1884-1948 ј.) XIX чакта билимчилердиҥ кепке базылган шиҥжӱ иштери ла XX чактыҥ 30-50 јј. Ойротияда чыккан бичиктери бар. Улалуда кепке базылган баштапкы ӱредӱ бичиктер: «Совет — joктyгa арга» («Советы – опора бедняку», 1926), «Коллектив — joктyга арга» («Коллектив – опора бедняку», 1929), П. П. Тыдыковтыҥ «Русско-алтайский словарь» (1926) бӱгӱнги кӱнде табылбас јӧӧжӧ. Онойдо ок баштапкы авторлор балдарга ӱренер бичиктерле кожо кӧп кӧчӱрер иш бӱдӱрген: окылу документтер, јурт хозяйствого керектӱ бичиктер ле о. ӧ. Бир эки ле экземплярдаҥ арткан бичиктер бистиҥ фондто бар: С. Я. Кумандинниҥ «Кызыл jылдыс» (1928) деп јуунтызы, П. А. Чагат-Строевтиҥ «Кара-Корым» (1927) деп туујызы, А. В. Тозыяковтыҥ «Актардыҥ мекези» (1927) деп пьесазы, ла Н. А. Каланаковтыҥ «Jаҥы jӱрӱм» (1927) деп пьесазы ла о.ӧ.

Бу ла коллекцияда аҥылу јерде кайчы Н. Улагашевтиҥ чӱмдемелдери турат: «Алтай чёрчёктёр» (1939), «Бакол Балезич» (1939), «Алып-Манаш» (1940), «Алтай Буучай» (1941), «Малчы Мерген» (1945).

«Jаҥалиф» деп коллекцияда јаҥайлыпла (латинский алфавитле) бичилген бичиктер (1928-1938) бар. Букварьлардаҥ башка, бу фондто П. А. Чагат-Строевтиҥ «Кара-Корум» (1933) деп туујызы ла «Совет Ойроттыҥ ӧзӱми» (1935) деп јуунтызы бар. Билимчилер бу јуунтыларды шиҥдеп, транслитерация эдип, алтай калыктыҥ байлык тилин темдектейт.

Бистиҥ Эл библиотекада шиҥжӱӱчи В. В Сапожниковтыҥ 1912 јылда Томскто кепке базылган «Пути по Русскому Алтаю» деп эки экземпляр бичиги бар. Ол иште билимчи Г. Н. Потанин «Калык» деп очеркте алтай культураныҥ учуры керегинде мынайда темдектеген: «Чӧлдӧ јаткан алтай калык политикалык кыймыгулардаҥ башка, аҥылу јерде турганы озогызын чеберлеп аларга јарамыкту болгон. Алтай албатыда кеп-куучындар айдары јок кӧп. Олордыҥ сагыжында бӱткӱл фольклордыҥ библиотеказы бар. Алтай калыкта эки јаҥжыгу кӧрӱнет: кам ла кудай јок јаҥ, ол эмезе кайчылардыҥ јаҥжыгузы».

Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ библиотека Москваныҥ, Санкт-Петербургтыҥ ла Сибирьдиҥ тӧс библиотекаларыла колбу тудуп, Алтай керегинде бичиктерди беди-реп, таап, тӧрӧлине јандырар ишти једимдӱ апарат. Темдектезе, Эл библиотекада сыгын айда јаан кӧрӱ-выставка ачылган: «Јаан губерния: Туулу Алтай». Томсктыҥ А. С. Пушкинниҥ адыла адалган билим библиотеказында Туулу Алтай керегинде окылу документтердиҥ кӧрӱ-выставказын кычыраачыларга кӧргӱзип таныштырганыс. Кӧрӱ-выставкада билимчилердиҥ иштеринеҥ Туулу Алтай-да кандый тӱӱкилик тереҥ истер артканын (скифтердиҥ, гунндардыҥ); кандый улу империялар болгонын биледис. Јетирӱ-справочный бӱдӱмдӱ кӧп учурлу бичиктер келген, «Памятная книжка Томской губернии на 1871 г.», онойдо ок Н. М. Ядринцевтиҥ «Сибирские инородцы» (СПб, 1891) деп учурлу ижи, «Живописная Россия» (М., 1884) билим иштерде Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи, кеп-куучындары, чӧрчӧктӧри берилген. Бу ончо айдылган бичиктер кычыраачыга јилбилӱ болор.

Г. И. Гуркинниҥ 150 јылдыгына учурлай бистиҥ кычыраачыларга јаан сый – улу јурукчыныҥ 1915 јылда кепке базылган кӧрӱ-выставказыныҥ указатели. Бу указательге Г. И. Гуркинниҥ «Алтай ла Кадын» деп чӱмдемели кирген.

Аҥылап темдектегедий иш – ол Н. Яблонскийдиҥ 1903 јылда кепке базылган «Путеводитель по Алтаю» деп бичиги, ондо орус-алтай сӧзлик бар. Бу сӧзликте бӱгӱнги кӱнде калыктыҥ тилинде текши тузаланбай турган кӧп сӧстӧр учурайт, оныҥ учун билимчилерге, ӱредӱчилерге, кӧчӱреечилерге, алтай тилле јилбиркеп турган кычыраачыларга сӱрекей керектӱ иш.

Алтай тилдиҥ байлыгын, тереҥин, ээлгирин кӧп алтай бичиичилер темдектеген. Л. Кокышев «Јӱс письмо» деп јуунтызында албатым барда, алтай тилим качан да јоголбос деп иженген: «Тӧрӧл тилим – ол албатыныҥ јебрен историязы, оныҥ бӱгӱнги кӱни ле келетен ӧйи. Тӧрол тилин јаҥыс ла албатызынаҥ айрылып калган, тазылы, угы-тӧзи јок улус ундып јат.

Јок, туулардыҥ ортозында јаткан кичинек албатым тирӱде, тӧрӧл тилим качан да ӧлбӧс!».

Јыбаш Каинчин «Живу и верую» (2008 ј.) деп јуунтызыныҥ кире сӧзинде алтай калыктыҥ бичиичизиниҥ ижин баалап, тилдиҥ учурын јартап темдектеген: «Бичиичи – тилдиҥ ле культураныҥ че-берлеечизи, ончо тӱҥей болотон јолдо «јаткан полицейский»… Учы-кыйузы јок Россия ичинде Пушкинниҥ, Толстойдыҥ, Достоевскийдиҥ чӱмдемелдерин билбезе, эмдиги ӧйдиҥ бичиичилерин Астафьевти, Распутинди, Беловты билбезе, оныҥ јурукчыларын, кӱӱ чӱмдеечилерин, артисттерин оҥдоорго кӱч болор, анчада ла орус эмес кижиге Россия – ол оныҥ Тӧрӧли деп оны сӱӱп, тооп, оморкоорго, бойын россиянин деп сезерге. Бистиҥ республиканыҥ ады элдеҥ ле озо оныҥ албатызыныҥ литературазынаҥ ла аҥылу культуразыныҥ кеминеҥ камаанду».

Кандый учурлу ла чындык темдек!

Бичиктер албатыныҥ ойгор санаазын бӱгӱнги кӱнге јетире чеберлеп, чактар ажыра келген экпинин тӧкпӧй-чачпай кычыраачыга экелип, алтай тил калыктыҥ кылыгын, кӧрӱмин, чӱм-јаҥын иле кӧргӱзет.

С. ШТАНАКОВА, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ директоры