Алтайдын Чолмоны

Бастыра ороонло кожо

22.10.2020

Чой аймактыҥ јаҥы тӱӱкизи 1980 јылдаҥ ала башталып јат. Је бу муниципал тӧзӧлмӧниҥ јеринде улус чактар туркунына јаткан. Олор башка-башка иштер бӱдӱрип, бала-барка азырап, тӧрӧл јерин сӱӱп, иштеги ченемелиле, јӱрӱмдик ойгорыла келер ӱйелерле ӱлешкен. Бу јаҥжыгу эмди де ӱзӱлбеген. Чойдыҥ бойы дезе туку 1876 јылда тӧзӧлгӧн деп, тӱӱкиде айдылат. Чой аймак јаҥы тӱӱкизи аайынча ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде 40 јылдык юбилейин темдектеген.

19-чы чакта аймактыҥ јери саду ӧткӱретен тӧс белтирлердиҥ бирӱзи болгон.  Јышта турган аалга јерди тыш телекейле шак садуныҥ керек-јарактары колбогон. 1920 јылда совет јаҥ башталып турарда, Паспаулда, Успенскийде ле Ыныргыда революционный ла бӱдӱреечи комитеттер тӧзӧлгӧн (волостьтордыҥ бойлоры ла олордыҥ гран-кыйулары туку 1913 јылда табылган ла темдектелген, је калганчы эки волость Бийсктеги уездке кирген). 1923 јылда дезе ӱч волостьтоҥ сок јаҥыс Успенский волость тӧзӧлгӧн. 1924 јылдаҥ ала волостьтор аймактар деп адалып башталган. 15 јурт Советке бириктирилген 116 јеезеде 10718 кижи јаткан. Јаан јашту улус мал ижинде иштеп, аҥдап-куштап, адару ӧскӱргендер.

1933 јылдаҥ ала Успенский аймак Чой аймак деп ӧскӧртӧ адалып јат. Одузынчы јылдардыҥ башталганында аймактыҥ бӱгӱнги тӧс јуртында аймакисполкомныҥ, албаты јаргыныҥ туралары, су-кадыкты корыырыныҥ, агрономияныҥ, страхованиениҥ, шылу ӧткӱрериниҥ участокторы, кредит аайынча товарищество, потребительский общество,  ветеринарный пункт, почта, «Госторгтыҥ» агентствозы ла «12-чи октябрь» деп ӧмӧлик иштегендер. Анайда ок библиотека, опорный школ ло крестьян јашӧскӱримниҥ школы, партияныҥ, комсомолдыҥ, профсоюзтардыҥ комитеттери ле ӱй улустыҥ организациязы болгон. 1931 јылдаҥ ала «Кызыл мал ӧскӱреечи» деп газет чыккан.

Чой аймак бастыра ороонло кожо кулактарды јоголторы ла коллективизацияны тӧзӧӧри аайынча сӱрекей кӱч ӧйлӧрди, таҥынаҥ ээлемдердиҥ јайрадылганын, колхозтордыҥ, артельдердиҥ ле ӧскӧ дӧ ӧмӧликтердиҥ тӧзӧлгӧнин ле олордыҥ ӧрӧ ӧскӧн јеҥил эмес ченелтелерин теҥ-тай ӧткӧн. 1930-1937 јылдарда болгон репрессияныҥ «теерменине» аймактыҥ 271 кижизи алдырткан. Актуга бурулаткан улусла кожо кыйын-шыраны олордыҥ билелери, јуук улузы ла ыраак тӧрӧӧн-туугандары база кӧргӧндӧр.

Чой аймак бастыра ороонло кожо анайда ок Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга кирген. Јуу-чактыҥ ӧйинде фронтко 3076 кижи атанган. Олордыҥ ортозынаҥ 2398 јуучыл сурузы јок болуп јылыйган ла јеҥ јастанып јыгылгандар. Олордыҥ тоозында амыр-энчӱ ӧйдӧ аш ӧскӱрип, калаш быжырган, агаш јыгып белетеген, адаручылар болуп иштеген, аҥдап-куштап азыранган, балдарды таскадып ӱреткен ӱредӱчилер ле бухгалтерлер ас эмес болгон. Тӧрӧл аймагына эзен-амыр јанып келген 678 солдаттаҥ 248 кижи кенек болуп арткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ордендериле 365 јуучыл (бу тоого эзен арткан ла божогон улус база кирип јат) кайралдаткан. Медальдарла дезе — 673 кижи.

Бу муниципал тӧзӧлмӧдӧ Советский Союзтыҥ Геройлоры Семен Тартыковтыҥ ла Евгений Трофимовтыҥ эземдери јажын-чакка ундылбас. Чой аймактыҥ эл-јоныныҥ эземинде анайда ок Геройлордыҥ бийик адын адатпаган, је геройлор чылап ат-нерелӱ јуулашкан акалу-карындашту Шаринскийлердиҥ, Антюшиндердиҥ, Весниндердиҥ, Антоновтордыҥ, Абрамов-тордыҥ, Арыковтордыҥ, Гилевтордыҥ ла кӧп ӧскӧлӧриниҥ де ады-јолдоры мӧҥкӱликке артар. Јуучылдардыҥ бастыразына шыдары јеҥӱни јууктадарга јӱрӱмин берип, јаан ла кичӱ тӧрӧлин фашист-јутпаныҥ олјозынаҥ корып алгандар.

Јуу-чак — ол јаҥыс та фронт эмес. «Тылда арткан јерлештердиҥ јадын-јӱрӱми, кыйын-шыразы ла ижи-тожы шак «медальдыҥ» экинчи јанында туруп јат. Ӱй улус, јажы јаан карган-тижеҥдер ле балдар эр улус ла ай канатту аргымак аттар јогынаҥ (эрјине малдыҥ бастыразын база фронтко аткаргандар) калапту јууда тартышкан јерлештерин аш-курсакла, кийим-тудумла, ок-тарыла, мылтык-јепселле толо јеткилдеерге јер сӱргендер, аш ӱрендегендер, тӱжӱм јуунаткандар, мал-аш ӧскӱргендер, руда иштеп аларыла колбулу иштерде ат-нерелӱ турушкандар.

1941 јылда Чой аймактыҥ 33 колхозында 4778 кижи иштеген. 1945 јылда — 3132 кижи. Ол ло ӧйдӧ аш ӱрендеер  јердиҥ кеми чик јок јаанаган. 1939 јылда мындый јерлердиҥ кеми 3890 гектар болгон болзо, 1942 јылда дезе 4341 гектарга јетире ӧскӧн. Кижини јобожыткан ла арыткан кӱнӱҥ сайынгы иштиҥ ӱстине тылда арткан улус коруланарыныҥ фондын толтыргандар, танктар, самолеттор, торпедный катерлер эдип чыгарарга акча јуугандар, јуучылдарга кийим-тудум, аш-курсак ла сыйлар аткаргандар. Аймактаҥ фронтко он муҥга шыдар  посылка, ол тоодо кышкыда тоҥырып салган пельмендӱ  1200 посылка-кайырчак, бӱдӱн-јарым муҥга шыдар полушубок, муҥга шыдар пыйма, анайда ок тӧжӧк-јастык, коларткыштар ла махоркалу баштыктар аткарылган. Аймактыҥ ӱч муҥга шыдар кижизи кан табыштырып, оны госипальдарга аткарарын јеткилдегендер.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧдӧрдӧ, аймактыҥ ишкӱчиле јаткандары государствого 36 муҥ центнер аш, 29 муҥ центнер эт, 310 муҥ центнер сӱт, 480 центнер тӱк, 920 центнер кузук, 1440 центнер кургаткан маала ажы ла картошко, 748 центнер мӧт, 27 центнер кургаткан кылбыш ла таҥкыныҥ 18 центнер јалбырагын јууп табыштыргандар. Кара-Кӧпшидеги агашпромхоз 210 муҥ кубометр агаш белетеген.

Јеҥӱле кожо амыр-энчӱ јӱрӱм келген. Је уур иштер, јокту јӱрӱм, торо ӧй алдындагызы ла чылап ок улалган. Эр улус, иште тузаланатан аттар једишпеген де болзо, је похоронкалардыҥ ла суру-чап јок болуп јылыйган деген чочыдулу јетирӱлердиҥ келери токтогон. Ишкӱчиле јаткандар јуу-чактыҥ шыркаларын табынча јазып, јемирилген ле чачылган ороонын ойто орныктырган.

1956 јылдыҥ сыгын айыныҥ 28-чи кӱнинде Чой аймактыҥ јерлерин Маймага кожуп, бойын дезе јоголткондор. 1963 јылда административный бӧлӱништиҥ бастырароссиялык реформазы ӧткӧн. Туулу Алтайда аймактардыҥ ордына алты јурт район тӧзӧлгӧн. Олордыҥ тоозында Чойдогы јурт район болбогон.

Аймакты ойто јӱк ле 1980 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде орныктыргандар. Бу ӧйди оноҥ ло бери аймактыҥ тӧзӧлгӧн кӱни деп адап, эмди байрамдарды ла юбилейлик керек-јарактарды ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱниле колбоп јадылар. Коронавирустыҥ пандемиязыла колбой быјыл байрамдык керек-јарактардыҥ кезиги бӱтпей калган. Је тӧрӧл јерин сӱӱген, оныҥ једимдериле, тӱӱкизиле, культуразыла оморкогон эл-јон аймактыҥ тӧртӧн јылдыгын эпидемия токтозо, элбеде темдектеер кӱӱндӱ.

Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдары та кемге де бир јерге туруп, тоҥуп калган ӧй болуп арткан. База ӧскӧлӧрине дезе ол ичкери ӧзӱмниҥ, келерликке иженгениниҥ мактулу јылдары болуп јат. Аймактыҥ он бир промышленный предприятиези эрчимдӱ иштеген, јурт ээлемниҥ ишчилери малдыҥ тын-тоозын кӧптӧткӧндӧр, чыҥдый сӱт иштеп аларыныҥ ла арбынду  ӧлӧҥ белетеп аларыныҥ кемин бийиктеткендер. Улус јадар туралар ла производственный объекттер эрчимдӱ тудулган. Библиотекалар ла клубтар улустыҥ культурадагы ӧзӱмин элбедерин јарандыргандар.

Јаан удабай јаҥырта тӧзӧш башталган. Кӧп ээлемдер јемирилип чачылган, улустыҥ иштеер аргалары јабызаган, олор бойлорына, келер ӧйгӧ бӱдӱмјизин ле ижемјизин јылыйткан. Косколоҥду бу ӧйдӧ кезик предприятиелерди карын корулап ла чеберлеп аларга келишкен. Олор кийнинде 21-чи чакта аймакка ичкери ӧзӧрине јаан аргалар берген. Бӱгӱн Чой јурт танылбас болуп кубулган. Мында эл-јонго јадар ла иштеер јарамыкту айалгалар тӧзӧлгӧн. Муниципал тӧзӧлмӧниҥ арткан да јурттары Чойдоҥ артпайт. Уур-кӱчтер јогынаҥ кайдаҥ болотон эди. Анчада ла јаан тутак-једикпестер јолдордыҥ сурагы јанынаҥ туруп јат. Је аймактыҥ чыккан-ӧскӧн јерин сӱӱген иштеҥкей ле шыраҥкай эл-јоны бу сурактардыҥ аайына јуук ӧйдӧ једимдӱ чыгар деген ижемји бар. Олор  бойлорына, келер ӧйгӧ бӱдӱп јадылар.

П. КАБАР белетеген