Тӱрк тилдердиҥ тӧзӧгӧзи — алтай тилис

22.10.2020

Јарлу алтай бичиичи, ӱлгерчи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде, ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде, оныҥ Михаил Васильевич Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ эжик алдында турган кереес-бюстине улус јаҥжыкканы аайынча чечектер салдылар.

Кӧдӱриҥини АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Эжер Ялбаков ачты. Кӧдӱриҥиде онойдо ок АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Динара Култуева, культура аайынча министр Ольга Антарадонова ла оноҥ до ӧскӧ улус турушты. Јуулгандарды депутаттардыҥ корпузыныҥ адынаҥ Эл Курултайдыҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева уткуды. Наталья Михайловнаныҥ шӱӱлтезиле болзо, тил ол бойыныҥ албатызыныҥ эс-санаазы, кӧгӱс байлыгы, кӧгӱс кӧрӱми. Онызы олордыҥ чӱм-јаҥыныҥ ла јаҥжыгуларыныҥ аҥылу, качан да туузылбас-тӱгенбес эрјинедий энчи-байлыгы. Олор чактар тӱбинеҥ ала ӱйедеҥ ӱйеге јылыйбай-кайылбай чебер келет.

Алтай тилдиҥ кӱни ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде калыктыҥ чындык уулы, ады-јолы јарлу бичиичи ле ӱлгерчи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде темдектелип јатканында аҥылу учур, темдек бар деп, Наталья Екеева чокымдап айтты.

Бистиҥ ӱйеге, биске Кокышевтиҥ ады-јолы нени айдат, ол кем болотон деген суракты берип, каруузын бойы ла мында јандырды: «Лазарь Кокышев — ӱлгерчи, ойгор шӱӱлтечи, эрмеги, сӧзи јымжак, чӱми јок ло кӱӱлик, ол онойдо ок драматург, прозаик, Александр Пушкинниҥ, Михаил Лермонтовтыҥ, Тарас Шевченконыҥ, Николай Тарасовтыҥ, Бернстыҥ чӱмдемелдериниҥ кӧчӱреечизи, ийделӱ сӧстиҥ узы, јурукчы ла кӱӱчи, алтай литератураныҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, «Арина» деген баштапкы алтай романныҥ авторы».

Комитеттиҥ председатели Наталья Екеева јуулгандарга бичиичиниҥ јайаан ижин јарлу орус ӱлгерчи В. Луговской бийик баалаганын эзетти. Луговскойдыҥ айтканыла, Лазарь Кокышевтиҥ јайаандык ижи јӱрӱмниҥ јарыгыла, кӧӧрӧмиле, сезимиле танылу.

Парламентарийдиҥ айтканыла, шак ла јӱрӱмниҥ тыныжында ла ийдезинде, мындый сезиминде эки учуралдыҥ бой-бойыла бек колбузы сезилет — ӱлгерчиниҥ чыккан кӱни ле Алтай тилдиҥ кӱни. Бу эки учурлу керекте кӧскӧ кӧрӱлбес, је ӧзӧклӧ, јӱрекле сезилер чындык колбу бар. Шак ла бу кӱнде бис јаҥыс та сӱӱген, оморкогон ӱлгерчини эзедип турган эмезис, је онойдо ок албатыныҥ тилине, культуразына быйанысты айдадыс.

***

Бу кӱндерде текши республикада Алтай тилдиҥ кӱнине, онойдо ок ӱлгерчи, бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнине учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилер бийик кеминде ӧдӧт. Кӱстиҥ кӱреҥинде текши албаты тилиниҥ, бичиичизиниҥ энчи-байлыгын такыптаҥ јаҥы кӧрӱмле кӧрӧт, јолду баа берет.

Эки учуралдыҥ бой-бойыла бек колбузы сезилет — ӱлгерчиниҥ чыккан кӱни ле Алтай тилдиҥ кӱни

Кӧксуу-Оозы аймакта алтай культураныҥ «Байлык Алтай» деген тӧс јери ле Кадындагы биосферный запо-ведник Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган экологиялык учурлу ла јартамалду акцияга кӱӱнзеген ончо улусты кычырат.

Кӧдӱриҥи ӧйинде алтай тилле ар-бӱткенди корыырына учурлалган кычырулардыҥ кӧрӱ-маргааны ӧдӧр. Бисти эбире курчаган ар-бӱткенди корыырына учурлалган кычырулар Алтайдыҥ ла оныҥ кереестерин корыырына учурлалар. Су-алтай тилле бичилген эҥ артык кычырулар тузаланылар.

Эколого-поэтикалык флешмобтыҥ туружаачылары Туулу Алтайдыҥ бичиичилериниҥ ле ӱлгерчилериниҥ ар-бӱткен керегинде алтай тилле чӱмделген ӱлгерлерин, чӱмдемелдерин кычырар. Бойыныҥ эске кычырганын видеого бичип, соцсетьтердеги бойыныҥ бӱктерине де саларга јараар. Јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде јарталар. Акцияныҥ туружаачылары электрон сертификаттар алар, јеҥӱчилдерге ле призерлорго дипломдор ло кереес сыйлар табыштырылар.

***

Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган «Алтайым! Сен керегинде сӧзимди эбире улуска јетирерге!» деп адалган онлайн-ойын-концерттиҥ ачылтазында турушты.

Алтай Республикада Алтай тилдиҥ кӱни ады-јолы јарлу бичиичи, ӱлгерчи Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде, ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде, 2014 јылдаҥ ала тала кеминде элбеде ӧткӱрилет. Тӧрӧл тилдиҥ, сӧстиҥ байрамы, кӧдӱриҥилери быјыл кыјык-кымырдаҥ улам онлайн-ээжиле ӧткӱрилет.

«Бис бӱгӱн аҥылу, тереҥ учурлу байрамды — Алтай тилдиҥ кӱнин ӧткӱредис. Алтай тил орус тилле коштой Алтай Республиканыҥ государственный теҥ-тай тап-эриктӱ тили болуп јат. Јылдаҥ јылга бу јакшынак байрам бийик тебӱ алынып, эл-јон ортодо јаан јилбӱде болгоны оморкодулу. Мындый байрам, кӧдӱриҥи таланыҥ эл-јонына, биске ончобыска сӱреен керектӱ» — деп, таланыҥ башчызы уткуулду сӧзинде айтты.

Ол онойдо ок Россияныҥ президенти Владимир Путинниҥ алтай тил јебрен-кумран ӧйлӧрдӧги тӱрк тилдерге кирип турганын аҥылап темдектегенин база эзетти. «Чокымдап айдар болзо, алтай тил ончо тӱрк тилдердиҥ тӧзӧгӧзи деп айдарга јараар. Биске эл-калыктардыҥ культуразын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥдарын, тилдерин шиҥдеп-шиҥжӱлеерине, ӱренерине ајаруны тыҥыдар керек» — деп, ороонныҥ јааны айткан эди.

Талада алтай тилди ӱредӱликтиҥ ончо кеминде, балдардыҥ садтарына јетире 12 муҥга шыдар балдар ӱренет. Јылдыҥ ла ак-јарыкка алтай тилле бичиктер, билим иштер, ӱредер-методикалык литература кепке базылат, ойын-кӧргӱзӱлер тургузылат. Јуук ӧйдӧ алтай тилле баштапкы мультфильм чыгар. Бийик ӧзӱмдӱ алтай цивилизацияныҥ «Алтай Кабай» деген концепциязы јӱрӱмде бӱдӱп јатканы база јарамыкту. Шак бу тӧс јер «Ийделӱ Алтай» программаныҥ база бир јаан учурлу бӧлӱги болуп јат.

«Мен алтай тилди чебер корып ла ӧзӱмниҥ јолыла кӧнӱ улалтары јанынаҥ акту кӱӱндеринеҥ ак-чек ле једимдӱ иштеп јаткандарды: билимчилерди, ӱредӱчилерди, журналисттерди, бичиичилерди, бичиктер чыгараачыларды, культураныҥ ишчилерин, онойдо ок алтай тилди јилбиркеп, оморкоп ӱренип тургандарды акту кӱӱнимнеҥ учурлу байрамла уткуйдым. Тудуулар-јарабастар бар да болзо, је байрам тӱҥей ле бийик кеминде ле элбеде ӧткӱрилер. Тизӱ кӧдӱриҥилердиҥ тоозында онлайн-кӧрӱ-маргаандар, викториналар, кӧрӱлер, ӱредӱчилердиҥ онлайн-кычырыштары, виртуальный экскурсиялар, онойдо ок јаан байрамдык ойын-концерт. Ойын-концерт таланыҥ ончо эл-јонына јараарына мен бӱдедим, иженедим» — деп, О. Хорохордин чокымдады.

Талада алтай тилди ӱредӱликтиҥ ончо кеминде, балдардыҥ садтарына јетире 12 муҥга шыдар балдар ӱренет

Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазы ӧйинде байрамдык айалгада јайаан јайалталу балдарга, јииттерге Лазарь Кокышевтиҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреаттарыныҥ дипломдоры Арина Гуляевага (Кызыл-Ӧзӧктиҥ школынаҥ), Валерия Закутинага (каланыҥ 12-чи таҥмалу школынаҥ), Анастасия Битешевага (РКЛ-даҥ), Елизавета Королевага (каланыҥ 13-чи школынаҥ), Алина Тудашевага (РКЛ-даҥ), Дарья Швецовага (Кызыл-Ӧзӧктиҥ школынаҥ), Милена Лузянинага (каланыҥ 12-чи школынаҥ) ла Софья Попыевага (Чаргыныҥ школынаҥ) табыштырылды.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин таланыҥ эл-јонын Алтай тилдиҥ кӱниле уткуп тура, кажы ла калыкка бойыныҥ тӧрӧл тилин чеберлеп, байгызып ӧскӱрериниҥ јаан учуры јанынаҥ айтты. Тӧрӧл тили ӧзӱмдӱ болзо, онызы бойыныҥ аҥылузын корып аларына, онойдо ок Россияныҥ канча тӱмен калыктарыныҥ тӱӱкизин ле культуразын тоорына, баалаарына јарамыкту јол деп чокымдады.

Онлайн-ойын-концертте республиканыҥ ады јарлу артисттери, јылдыстары Добрыня Сатин, Эмиль ле Галина Толкочековтор, Владимир Попошев, Арслан Абудов, онойдо ок уулчактардыҥ алтай студиязыныҥ барабанщиктериниҥ ӧмӧлиги ле Россияныҥ санаттарыныҥ нерелӱ ишчизи Владимир Кончевтиҥ башкарганыла АР-дыҥ Государственный оркестри тыҥытту туруштылар.

Тӧрӧл тилге учурлалган байрам ӧйинде Калыктар најылыгыныҥ туразы «Бис алтай тилле куучындайдыс!» деген акция ӧткӱрген. Солун кӧдӱриҥи ӧйинде каланыҥ јондык транспортында ла аймактардыҥ јондык јерлеринде алтай тилле бичилген ле орус тилге кӧчӱрилген эрмектерлӱ табличкалар јаҥырта јазалган.

Кече, ӱлӱрген айдыҥ 22-чи кӱнинде, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» деп республикан байзыҥ-јурт балдарга учурлалып «Соотожып ойнойлы» деген јаҥы чыккан бичиктиҥ таныштыру ролигин Калыктар најылыгыныҥ туразыныҥ интернет-ресурстары ажыра кӧргӱскен. Ӱлӱрген айдыҥ 23-чи кӱнинде «Алтай тилле кожоҥдойдым!» деген видеороликтердиҥ талалык кӧрӱ-маргааныныҥ турулталары кӧрӱлер.

Калыктыҥ эҥ јаан байлыгы — оныҥ тили. Айдарда, тӧрӧл алтай тилдиҥ учуры, аргазы, айалгазы шак мын-дый кӧдӱриҥилер ажыра лапту кӧргӱзилет. Бис, алтай албаты, ырыс-кежиктӱ, аргалу-чакту эл болуп јадыс, нениҥ учун дезе тилис бар. Тилдиҥ учурын кӧдӱрип јаткан кӧдӱриҥилерде база тереҥ учур бар деп айдар керек.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина