Алтайдын Чолмоны

«Эдельвейс» — телеҥиттердиҥ ук-билелик биригӱзи

26.10.2020

2019 јылда «Эдельвейс» РФ-тыҥ Президентиниҥ јондык биригӱлердиҥ ӧзӱмине берилип турган грантыныҥ кӧрӱ-маргаанында јеҥӱчил болуп, јӧмӧлтӧ акча алган. Ол конкурста мындый ууламјыла турушкан: «Ирбистер ле кочкорлор — мӧҥкӱлердиҥ ээлери. Саржематыныҥ сындарында бу тындуларды корулап, экологиялык туризмде јербойыныҥ улузын јилбиркедип иштедери». Бу общинаныҥ јааны Санаш Сакылович Саблаков.

Ас тоолу ӧс калыктыҥ «Эдельвейс» деген ук-билелик биригӱзи (семейно-родовая община КМН) 2005 јылда тӧзӧлгӧн, мында 12 кижи иштейт. Бу Эре-Чуй ичинде телеҥиттердиҥ озо чактаҥ бери узанып, кееркедим јазалдар эдип турганын орныктырып, ого ӧзӱм берерге иштеп турган община деп айтсабыс, јастыра болбос.

Бу биригӱ 15 јылдыҥ туркунына кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарда туружып, јеҥӱчил јерлер алып, сыйларла кайралдаткан, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ быйанду бичигин алган. Ол община бойыныҥ айылчылар уткыыр јерин Чаган-Бургузы деп аҥылу, бир де јерге тӱҥей эмес, јараш ӧзӧктӧ тудуп алган. Онойдо ок бу јерде олор мал-ажын ӧскӱрип, телеҥиттердиҥ чӱм-јаҥдарын орныктырып ла оноҥ ары улалтып, байыдып, келген туристтерге јаҥдаган јаҥын, јер-алтайында малын байлаганын, јерлик аҥ-куштар, ончо неме кижиниҥ јадын-јӱрӱмиле колбулу деп кӧргӱзет. Бу турбазада ончо не-неме общинаныҥ улузыныҥ колыла эдилген. Мында таштаҥ салган мылча бар, туралар тудулган, амыраарына эптӱ јерлер эдилген. Ол тураларда тепкиштер, јазалдар тегин эмес — коркышту јараш эдип јазалган.

Бу јерге бӱткӱл Россия ичинеҥ улус келип, амыраар болгон. Коронавирустыҥ пандемиязы мынаҥ озо ӧйдӧ јок болордо, бери келип турган айылчылардыҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧгӧн. Эне-Белтир јуртта музей база бар, мында Санаш Сакылович ле оныҥ карындажы Чабар Сакылович агаштаҥ эткен јазалдарын кӧрӱге тургузадылар. Јайгыда бу јуртка база кӧп тоолу туристтер келет, олор мында јерсилкиништеҥ улам јарылган јерди база јилбиркеп кӧрӧт.

Общинаныҥ јери Сайлугемниҥ ар-бӱткендик паркына одоштой турат, оныла гран-кыйу тудат. Саржематы деп ӧзӧк Сайлугемниҥ сыныныҥ јанында. Мында јерлик кочкорлор, текелер, јуҥмалар јӱрет. Санаш Сакылович Кызыл бичикке кийдирилген бу јерлик аҥдарга тус экелип, олорго кујур јазаган. Јерлик аҥдар оныҥ мал азырап турган јериниҥ јанында ла оттоп јӱргилейт. Айылчы-турист улуста кујурга келген аҥдарды фотојурукка эптӱ согуп алар аргалар бар. Бу јерлерде, сындарда ирбис, кочкор база туштайт. Мал-аш азырап јаткан койчы-малчы улус туристтердеҥ акча иштеп алар арганы база тузаланат.

Ус кижи

С. С. Саблаковтыҥ эткен јазал-немелерин улус јилбиркеп кӧрӧт. Санаш Сакылович одус беш јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына агаш-ташла уружып, кееркедим јазалдар эткен. Ол ас ӧй эмес. Оныҥ эткен эдимдери кандый да канатту сӧстӧрдӧҥ артык болгоны бу кижиниҥ јайалтазын керелейт. Эдимдерин, чындап та, бийик санаттыҥ јазалдарыныҥ тоозына кийдирерге јараар. Пазырыктыҥ корумынаҥ чыккан, тӱӱкиге кирген агаш абрага тӱҥдештире эдип, оныҥ абраны бир де каду кадабай јазаганы ол база бир кайкамчылу, аҥылу керек болгон.

Устыҥ колдорынаҥ канча јылдардыҥ туркунына айак-казандар, кӧзнӧктӧр, эжиктер, тепкиштер, столдор, јараш кееркедим эдимдер куулгазынду  немедий белетелип чыккан. Сувенирлер, јуруктар, шкатулкалар, шахматтар, аҥ-куштардыҥ сӱрлери — келген туристтер олорды садып алып, айылдарына апарган, олор ончо Арасей ичине канча јылдарга таркаган. Ӧскӧ дӧ ороондордыҥ улузы бу кееркедип, јараш эткен эдимдерди бийик баалап, садып алып, база апарган. Банкеттер ӧдӱп турган канча залдардыҥ, ашканалардыҥ ичин Санаш Сакылович кееркедип јазабаган деер. Горно-Алтайсктагы П. В. Кучияктыҥ адыла адалган драмтеатрдыҥ таштаҥ эдилген не-немелерин база Санаш Сакылович јазаган. Ол бойыныҥ айлында мастерскойына кирзе, кӱнниҥ де, тӱнниҥ де ӧткӧнин билбей, амыры јогынаҥ иштейт. Оныҥ колдоры бойлоры ла агашты да, ташты да чӱрче ӧйгӧ аҥ-куш, чечек, ӧскӧ дӧ не-немелер эдип кубултат. Онойдо ок ол ӧй табып, мал-ажына, турлуга барып келет.

Саблаковтордыҥ айлында

Ӱлӱрген айдыҥ айас кӱнинде мен Саблаковтордыҥ айлына айылдап јӱрдим. Олор Кош-Агаш јуртта Аэропорт деп микрорайондо јуртайт. Эш-нӧкӧри Аржана Семеновна собесте иштейт — ижи каруулу. Оныҥ айтканыла, олордыҥ айлында Санаш Сакыловичтиҥ эткен јазалдары јокко јуукташ. Нениҥ учун дезе, ол эдимдерди јарашзынган улуска садып ийет, кезигин јӱрегине кару улуска сыйлап та берет.

Бу общинаныҥ ижи керегинде ол куучындап берди. Олор Чага байрам тужында айлыныҥ јанындагы аҥылу јерге чыгып, саҥ салып, јер-алтайынаҥ база суранат. Азыраган малы амыр турзын, бала-баркалары су-кадык ӧссин деп.

Оноҥ Саблаковтор грант-акчала садып алган баалу-чуулу фотоаппарадын база кӧргӱсти. Оныҥ аргазы јаан болгоныныҥ шылтузында ӱч чакырым јерде турган аҥ-кушты объективле јууктада тартып, фотого согорго јараар. Бу фотоаппаратта видео база бар. Оны кӧрзӧҥ, торт ло бойыҥныҥ кӧзиҥле кӧрӱп турган неме ошкош болот. Кујурга келген ӱӱр кочкорлорды, јуҥмаларды, оноҥ Саблаковтордыҥ чӧрчӧк ошкош турбазазын база ајыктап кӧрдим. Онойдо ок мени тыҥ јилбиркеткен неме — ол таскыл-чӧлдиҥ боро айулары. Ол айулар агаш аразында јӱрӱп турган айулардаҥ аҥыланат. Олордыҥ оборы кичинек, ӧҥи боро. Аралда јӱрер айулар кӧбизинде кат, кузук, тазыл јип турган болзо, бу айулар ичегендер казып, чычкан, ӧркӧ, тарбаган тудуп јиир эмтир.

Бир видеодо ӱч айуны видеообъективле јууктада тартырып соккон болуптыр. Эне айу эки балазыла кожо ичегенди узак ӧйгӧ касты ла касты… Оноҥ бир тарбаганды тудуп алып, јара тартып, энелӱ-балдарлу айулар ажандылар…

«Эдельвейс» общинаныҥ улузы бу ӧдӱп јаткан јылда туристтер јок то болгон болзо, малдарын азырап, јерлик аҥдарды кујурлап, ижин улалткан ла эмтир.

Телеҥиттер — экологтор

Озогы улус Јер-Эне — азыраар, Теҥери-Ада —  сугарар деп айдар болгон. Эмди Кош-Агаш аймакта кӧп саба улус јаҥыс ла садуда бар курсакты, кийимди садып алала јип, кийип, јылу айылдарында отурып, телевизорды ајыктайт. Јерин байлаарын, ого багынарын ундып салгандар. Је андый да болзо, эмдиги 21-чи чакта кийис айылдарын кӧчӱрип, бийик таскыл кырларга барып, малын јайладып турган малчылар эмди де кӧп. Олор кой-эчкизин, уй-јылкызын айдап, јайлуга, кӱзӱге, јазуга, кыштуга кӧчӱп, малын семиртет, кичеейт. Узун јайда эр улус аҥдап, балыктап, ӱй улус тазыл, јалбырак, кат јууп, эм-том, аш-курсак белетейт. Онойдо ок малдарын саап, чеген, курут белетеп, аарчызын кургадып, сарјузын эдип, тере уужап иштенгилейт. Бойлорыныҥ байлу ыйыктарына мӱргӱп, ада-ӧбӧкӧзиниҥ озо чактардаҥ бери јаҥдаган јаҥын јаҥдап, олордыҥ јолын јолдоп јӱргилейт.

Ӧс калыктыҥ кӧрӱмиле болзо, кажы ла кижиде ар-бӱткеннеҥ алып јиир ӱлӱзи бар. Ол ӱлӱнеҥ кӧп алза, ол кижини ар-бӱткен кезедер, јеткерлендирер деп айдыжар. Јер-алтайын тоноор, агаш-тажын килемји јогынаҥ кезер, јоголтор деген сагыш јербойыныҥ улузында јок. Ончо неме ээлӱ ле байлу, таш та болзо, учурлу деп айдыжат. Узак ӧйдиҥ туркунына телеҥиттер алтай ла улус, јаҥыс ла диалекти башка деп чотолгон. Је 2000 јылда эл-јонныҥ текшироссиялык тооалыжы ӧдӧрдӧ, телеҥиттер бойлорын башка калык деп чийдирген. Је андый да болзо, олор алтай ла улус болуп артып јат. Телеҥиттер Эре-Чуйда ла Башкуш ичинде јуртагылайт. Эре-Чуйдыҥ телеҥиттери ар-бӱткени кату, јайы-кыжы билдирбес, бийик ле соок јерде јаткан ӧс калык. Олордо јер-алтайына, от-очогына, азыраган малына байы бар. Малына ӧлӧҥ-азырал јеткил болуп, кыштаҥ чыгым јок чыкса, јайгыда малын семиртип алза, јер-алтайын мактап, кырлардыҥ ээлерине, ыйыктарына бажырып, мӱргӱп, суранып ла јӱргилейт.

Эдельвейс, алтайлап айтса, таҥдалай чечек — бийик кырда ӧзӧр, соокко турумкай, мӧҥӱн јылдыска тӱҥей чечек. Ол сӱӱштиҥ, чындыктыҥ, јӱрӱмге јӱткӱгениниҥ белгези…

2020 јылда «Эдельвейс» биригӱ РФ-тыҥ Президентиниҥ грантыныҥ экинчи маргааныныҥ база јеҥӱчили болды.

Туружаачылар эткен 77 угузунаҥ 18 ӱлекерди кичӱ изӱ айда Координационный комитеттиҥ јуунында јеҥӱчилдер эдип талдап алгандар. Ол тоодо телеҥиттердиҥ «Эдельвейс» ук-биле общиназыныҥ «Экологиялык калейдоскоп» деп ӱлекери јеҥӱчил деп ададып, кеми ас эмес грант-акча алды. Бу ӱлекер  аайынча Кош-Агаштагы «Ижемји» клубка кирип турган тогус јаштаҥ ала 18 јашка јеткен 85 ӧскӱс балдарды чыдадып турган эмезе эне-адазын солып турган 65 биле туружадылар. «Экологиялык калейдоскоп» деп ӱлекер ажыра 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала 2021 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнине јетире ӧйдиҥ туркунына јӱзӱн-башка иштер ӧткӱрилер. Ӱлекерде «Ижемји» клубтыҥ 65 билезинеҥ башка, специалистер, волонтерлор, СМИ-ниҥ ишчилери, АР-дыҥ «УСПН» БУ-зыныҥ специалисттери ле оноҥ до ӧскӧ улус туружар, бастыра 200 кижи. Олордыҥ эҥ баштапкы амадузы — ол ар-бӱткенди сӱрее-чӧптӧҥ арутаары.

Общинаныҥ улузы бу балдарга палаточный лагерьлер тӧзӧӧр. Бирӱзи беш кӱнге Алтын-Кӧлдиҥ јарадында болор, экинчизиниҥ туружаачылары  Саблаковтордыҥ Саржематы ӧзӧктӧги эко-базазына барып, Кызыл бичикке кирген аҥ-куштарла таныжар, анайда ок одоштой јаткан кӧлдӧрдиҥ, суулардыҥ јараттарын, агаш-ташты сӱрее-чӧптӧҥ арутаар.

Онойдо ок Сайлугемниҥ паркыныҥ айылчылар уткуп турган јерлерин кӧргӱзип, ар-бӱткениле таныштырары. Специалисттер, общинаныҥ улузы, волонтерлор балдарга бу ӧйдиҥ туркунына тренингтер, мастер-класстар, јайаандык ӱлекерлер, байрамдар, 3-5 кӱнге улалар экскурсиялар ӧткӱрер. Бу ок ӧйдӧ эне-адалар ортодо база јаан иш ӧдӧр. Ӧскӱс балдарды азырап алган эне-адалар ортодо јуук колбу тудуп, олорло кожо јайаандык иштерге таскадар. Эне-адазы ла азырап алган балазы ортодо бек колбу болоры јанынаҥ иштер база ӧдӧр. Олор балдарла кожо јерлик аҥдарды кӧрӱп, ылгап, олорды канайып чеберлеер, јерлик аҥдар јоголбозын деп, кандый болуш эдери аайынча куучындар база ӧткӱрер. Алтайдыҥ аҥ-кужы керегинде видеоклиптер база кӧргӱзилер. Онойдо ок ӧзӱмдерди канайып чеберлеерине, бойыныҥ Тӧрӧлин корып, оныҥ аҥ-кужын билип јӱрерине ӱредер.

Кыш-јас ӧйинде азырал јок тушта кӧп тындулар база короп турган, олорды тусла, азыралла јеткилдеери база бир јаан учурлу иш. Бу керектердиҥ кӧп сабазы, пандемия башталарда, текшилей ӧткӱрилбей јат, је эзенде јайгыда ончо јер-телекей оору-јоболдоҥ токыназа, бу иш улалар деп, общинаныҥ улузы иженет. Уч-турултазында јаҥар айда ончо улус јуулып, фестиваль ӧткӱрер деп амаду база бар. Экскурсияга барган ӧйлӧрдӧ балдар гербарий јууп, видео, фото согор иштер эдип чогор. Эҥ јилбилӱ альбомдор эткен, видео соккон јеҥӱчил туружаачылар Алтын-Кӧлгӧ амырап барар. Олорго кайралдар, быйанду бичиктер база табыштырылар.

Э. САНИНА