Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Г. И. Чорос-Гуркин ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаков — автономияныҥ тӧзӧӧчилери: текши салымы, керектери, колбулары

26.10.2020

Революциялык керектерде турушкан, алтай калыктыҥ автономиязы учун тартышкан ла кийниндеги јылдарда политикалык истежӱге кирип айдаткан, тӱрмелерде корогон кӧп улустыҥ јӱрӱми ле эткен керектери эмдиге јетире толо јарталбай артканча.
Јӱрӱминиҥ калганчы јылдарында бу јанынаҥ Даниил Иванович Табаев кӧп иштеген. «Бичийтен неме сӱрекей кӧп. Кӱчим јетпей јат…» — деп, бир туштажуда ол комыдаган. Оорып-чучураган ӧйлӧринде бойыныҥ пенсиязыныҥ акчазыла Томск, Москва ла ӧскӧ дӧ калаларга јорыктап, архивтерде иштегенин куучындап, кажы ла чаазынды кӧрӧргӧ акча тӧлӧӧр керек болгонын ол айдып туратан. Даниил Иванович корогоныла оныҥ бичимелдериниҥ салымы та кандый, билбей турум.
Јарлалып турган бу бичимелди Д. И. Табаев 2010 јылда бичиген. Алтай тилле ол чыкпаган.
Светлана Кыдыева

Бу бичимелде јондык улу эки ишчибистиҥ: Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаковтыҥ текши салымын, ижин, бой-бойлоры ортодо колбуларын билим кеминде кӧрӧр ченелте баштапкы катап эдилип јат.

Григорий Иванович Гуркинниҥ автономияныҥ тӧзӧӧчизи ле баштаачызы болгон учуры керегинде ас эмес бичилген. 1919 јылда Гуркин Монголия ла Тува јаар јӱре берерде, оныҥ баштаган керегин нӧкӧри Леонид Алексеевич Сары-Сэп Канзачаков улалткан. Бу кижи керегинде бистиҥ билерис ас. Јӱк Г. П. Самаевтиҥ  «Сары-Сэп Канзачаков  ло Ойрот автоном областьты тӧзӧӧринде оныҥ учуры» деген статьязы, анайда ок мениҥ бир кезек шӱӱлтелерим чыккан.

«Сары-Сэп Канзачаков  ХХ чактыҥ алтай интеллигенциязыныҥ јаркынду улузыныҥ бирӱзи болгон. 1922 јылда алтай калык автономия аларында оныҥ эткен ижи сӱрекей јаан да болзо, Канзачаковтыҥ јӱрӱми таныш эмес болуп артканча». Григорий Петрович Самаевтиҥ бу шӱӱлтезиле јӧпсинбес арга јок.

Текши јонноҥ болгой, Алтай Республиканыҥ тӱӱкизин шиҥдеген специалисттер де:  тӱӱкичилер, ӱредӱчилер, государствоведтер, правоведтер ле ӧскӧ дӧ шиҥжӱчилер бистиҥ автономия учун нерелӱ тартышкан бу кижиниҥ салымын ла керектерин јакшы билбес.

Г. П. Самаевтиҥ шиҥжӱ ижиниҥ јаан учурын темдектеп, ол ок ӧйдӧ Сары-Сэп Канзачаковтыҥ јон-политикалык ижи, автоном областьты тӧзӧӧрине эткен таҥынаҥ ӱлӱзи, кӧрӱм-шӱӱлтелери, кородолду салымы толо эмес кӧргӱзилгенин айдар керек. Мениҥ де бичимелим Алтайдыҥ чындык уулыныҥ эткен ижин ле са-лым-јӱрӱмин анайда ок толо эмес кӧргӱзет. Сананзам, Г. П. Самаевтиҥ ле мениҥ статьяларым — јӱк башталганы. Олорды улалтар шиҥжӱчилер болорына бӱдедим.

Леонид Алексеевич Сары-Сэп Канзачаков, Г. П.  Самаевтиҥ бичигениле,  1891 јылдыҥ кандык айыныҥ 21-чи кӱнинде Бийский уездтиҥ, эмдиги Кан-Оозы аймактыҥ Каракол (Черный Ануй) јуртында чыккан. Оныҥ энези Мария Анфиловна ӱйде ижи-тожын башкарып јӱрген, адазы Алексей Канзачаков  1886 јылда Бийскте катехизаторский училищени ӱренип божодоло, ӱредӱчи ле абыс болуп иштеген. Леонидтиҥ кожо чыккан эје-сыйындары: Капитолина, Анафиа ла Калерия. 1937 јылда оны тӱрмелеер тушта  бичикте угы «алтаец-телеут» деп темдектелген, је бастыра ӧскӧ документтерде ол алтай деп бичилет. Ӧбӧкӧзине «Сары-Сэп»  деген кожулта тегиндӱ эмес эдилген болор, ол ӧйлӧрдӧ јаҥжыкканыла, мындый кожулта кижиниҥ сӧӧгин темдектейтен, темдектезе, Чорос-Гуркин деген ӧбӧкӧдӧ —   «Чорос»  сӧӧктиҥ ады. Канзачаковтыҥ ӧбӧкӧзинде «Сары-Сэп» деген кожулта 1921 јылдаҥ бериги документтерде ле бичимелдерде учурайт. Архивтердиҥ документтеринде бу кижиниҥ ӧбӧкӧзи база башка-башка бичилген: «Конзочаков», «Канзачаков», «Канзычаков», «Конзычаков». Г. П. Самаевтиҥ шӱӱлтезиле, «Канзачаков» деген ӧбӧкӧ чын болор.

1903 јылда Леонид Канзачаков А. В. Анохинниҥ болужыла Томский духовный семинарияга ӱренерге кирип јат. Је бир јыл ӱренеле, ол ӱредӱзин таштайт. 1904 јылдыҥ сыгын айында Бийский катехизаторский училищеге ӱренерге кирип,  ондо бир ле јыл ӱренип, ӱредӱзин база тӱгеспей јат. Мыныҥ шылтактары, айса болзо, ӱредӱ эмезе ол канайда ӧткӧни јарабаганында, јӱрӱминиҥ кӱч айалгаларында ла ӧскӧ дӧ таҥынаҥ шылтактарда. Бу айалгаларды јартаары артат.

Бийсктиҥ катехизаторский училищезин таштап, 1905 јылда Сары-Сэп Канзачаков, бойыныҥ бичигениле, Кан-Оозында Мокин деген којойымда «батрак» болуп, оноҥ эмдиги Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Катанду јуртында С. Чеканцев деген којойымныҥ сарју эдер заводына сӱт јууп ла кийнинде Челухоевское јуртта миссионерлердиҥ Бачайский станында псаломщик болгон.

Је ӱренер кӱӱн јиит уулды артырбайт. Л. А. Канзачаков 18 јаштуда ӱредӱчилер белетеген Томский духовный семинарияныҥ 5-чи курсыныҥ экзамендерин бир уунда (экстерн бӱдӱмле) табыштырат. Бу училищени ӱренип божодоло,  ол  Кан-Оозы јуртка јанып, баштап миссионерлердиҥ школында ӱредӱчи, оноҥ јурттыҥ писари болуп иштейт. 1915 јылда 24 јашту Сары-Сэп Канзачаковты черӱге алып јат, ол ХI армияныҥ 5-чи Сибирский стрелковый корпузыныҥ 24-чи стрелковый  полкында «фельдфебель пулеметно-вьючной команды»  болуп, черӱчил молјузын бӱдӱрет.

1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ учында Леонид Алексеевич Алтайына, бодоштыра чыккан-ӧскӧн Каракол јуртына јанып јат. Бу ла ӧйлӧрдӧ ол Г. И. Чорос-Гуркинле таныжат ла Алтай Туулык думага инструктор болуп иштеерге кирет. Кузнецкий уездтиҥ Албаты Јууныныҥ 1917 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-23 кӱндеринде ӧткӧн јуунында ол Алтай Туулык думаныҥ инструкторы болуп турушканы протоколдо бар. Бу јуунда Л. А. Канзачаков Алтай Туулык думаныҥ Кузнецкий бӧлӱгиниҥ председателине јажытту ӱнберишле тудулат. 20 делегаттаҥ 18 кижи ол учун ӱнин берген, эки кижи «удура» болгон. Кузнецкий уездтиҥ ӧс улузы Горно-Алтайский уезд тӧзӧлгӧнин јаратканы ла ого кирерге турганы јуунныҥ протоколынаҥ ла «Товарищи-инородцы» деп адалган баштанудаҥ кӧрӱнет. 1917 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-зинчи кӱнинде ӧткӧн јуунныҥ 2-чи номерлӱ протоколында мынайда бичилген: «Албаты јууны јӧптӧп јат: Кузнецкий уездтиҥ инородецтер јаткан ла колый эл-јонду волостьторын ылтам уездтеҥ чыгарарын ла инородецтер јаткан бастыра јерлерди тӧзӧлип турган Горноалтайский уездке кожорын некеер». Баштануныҥ алдына бӧлӱктиҥ јааны Канзачаков Л. А. колын салган, ӧбӧкӧзи «Сары-Сэп» деген кожулта јок бичилген.

Ӧрӧ айдылганынаҥ кӧргӧндӧ, Г. И. Чорос-Гуркин ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаков 1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ учында — кӱчӱрген айдыҥ башталарында таныжып, Алтай Туулык думада кожо иштеп баштаган. Олордыҥ најылашканы, республиканы ла автоном об-ластьты тӧзӧӧри учун ӧмӧ-јӧмӧ ижи ле тартыжузы 1919 јылдыҥ јаҥар айына, Гуркин гран ары јаар барганына јетире, оноҥ, Григорий Иванович 1925 јылда јанып келген ӧйдӧҥ  ала 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айында адып ӧлтӱрген ӧйгӧ јетире улалган.

Фронтто јуучыл керектердиҥ туружаачызы, кийнинде партизандардыҥ отрядыныҥ штабыныҥ качызы болгон Л. А. Канзачаков  политикалык ишке ле тартыжуга белен болгоны јарт. Ол Чорос-Гуркинниҥ  баштаган ижин улалтып, 1921 јылдаҥ ала Алтайский губисполкомдо национальностьтордыҥ керектери аайынча бӧлӱктиҥ јааныныҥ ордынчызы, оноҥ бу бӧлӱктиҥ јааны болуп иштеген. Автоном область тӧзӧлӧрине ол таҥынаҥ јаан ӱлӱзин јетирген. Мыны Сибкрайисполкомго, РКП(б)-ныҥ Сибкрайбюрозына, Алтайский губисполкомго, Национальностьтордыҥ керектери аайынча Албаты Комиссариадына (НКН), РКП (б)-ныҥ Оргбюрозына  ла керек дезе И. В. Сталинге «Алтай республиканы», кийниндеги јылдарда  — «Алтай инородецтердиҥ Алтайский облазын» тӧзӧӧриниҥ сурактары ла ӧс калыктыҥ граждан јууда турушкан улузына амнистияны тузаланары керегинде аткарган бичимелдери керелейт.

Текши алза, Россия Федерацияныҥ Государстволык архивинде мен  тӧс, крайдыҥ ла губернияныҥ советский ле партийный јаҥдарына алтай албатыныҥ автономиязыныҥ сурактары аайынча оныҥ ийген 15-теҥ ажыра бичимелдерин тапкам. Леонид Алексеевичтиҥ белетеген бичимелдери ле справкалары кемиле јетире јаан, тӧзӧлгӧлӱ ле билгир болгонын темдектеер керек.

Бого ӱзеери, тургускан сурактарды кӧрӧринде ол бойы туружып,  келиштире јаҥдарга јетирӱ эдип туратан. Л. А. Канзачаковтыҥ бу ижин таҥынаҥ шиҥдеер некелте бар.

1922 јылдыҥ тулаан айыныҥ 13-чи кӱнинде Сары-Сэп Канзачаков Ойрот уездревкомныҥ председателиниҥ ордынчызына тудулат, бу ого алтайлардыҥ национальный государственнозыныҥ бӱдӱминиҥ сурактары аайынча иштеер јаан аргалар ачат. 1922 јылдыҥ тулаан-кичӱ изӱ айларында Леонид Канзачаков Национальностьтордыҥ керектери аайынча Албаты Комиссариадыныҥ Јаан коллегиязында, оноҥ Кичӱ коллегиязында, ВЦИК-тиҥ Тӧргизинде ле ӧскӧ дӧ јаҥдарда алтай калыктыҥ чыгартулу кижизи болуп, јетирӱлер эдет.

ВЦИК-тиҥ 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде чыккан «Ойрот албатыныҥ автоном облазы  керегинде» Декреттиҥ ӱлекерин Сары-Сэп Канзачаков  белетеген. Нениҥ учун бу Декрет мынайда адалып јӧптӧлгӧни эм тургуза чокым јарталгалак, не дезе ол ӧйдӧ башка-башка шӱӱлтелер, ол тоодо «Горно-Алтайский автоном область» та деп адаар шӱӱлте болгон. Мен сананзам, мыныҥ шылтагы политикалык кӧрӱм-санааларла колбулу эмезе албатыныҥ чын тӱӱкизин билбезинеҥ улам болгон. ВЦИК-тиҥ Декреди јӧптӧлгӧниле облревкомныҥ эл-јонго эткен баштанузында бу керектиҥ тӱӱкилик учуры темдектелген.

Јаҥы тӧзӧлгӧн автоном областьтыҥ элчилигин Нар-комнацта ачарга, Сары-Сэп Канзачаков кӧпти эткен. Оныҥ эткен ижи окылу темдектелип ле баалалып та турган болзо, 1922 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 22-чи кӱнинде Л. А. Канзачаков облисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы болгон јамызынаҥ јайымдалат  (бу јамыда ол тогус ла ай иштеген).

Мыныҥ шылтактары, бодогожын, облисполкомныҥ аппарадына ӧс калыктыҥ улузын ас алып турганы  јанынаҥ Л. А. Канзачаковтыҥ критиказы ла облисполкомныҥ ижиниҥ једикпестери керегинде  Чагат-Строевтиҥ «Известия» газетте чыккан статьязын јӧмӧгӧни. 1924 јылда Сары-Сэп Канзачаковты «нацио-нализмде» бурулап, партиядаҥ чыгарып јат. Ол Алтай-ский губернияныҥ јурт школдорында ӱредӱчи болуп иштейт.

1928 јылда Сары-Сэп Канзачаковты ойто партияга алып јадылар. 1929 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала ол Ойрот областьтыҥ облисполкомныҥ орготделиниҥ јааныныҥ ордынчызы болуп, оноҥ «Красная Ойротия» газетте иштейт.

1934 јылдыҥ кочкор айында Л. А. Сары-Сэп Канзачаковты «Пантюркисты» деген националистический организацияга кирип турган деп тӱрмелейдилер, оныҥ турчылары Ойротияныҥ, Хакасияныҥ ла Шорияныҥ инородецтерин бириктирип, таҥынаҥ национальный тӧзӧлмӧ (государство) тӧзӧӧргӧ јӱткиген деп буруладат. Бу Канзачаковтыҥ баштапкы арести болгон ло шылу керек кӧрӱлер ӧйдӧ ол актанып чыккан. Је 1935 јылда оны «айыл-јуртта каршулу керек эткени» деп, катап арестовать эдип јат ла јаргылайт (Г. П. Самаевтиҥ  јетирӱлериле). 1936 јылда ол јайымга чыгып јат, је бу ок јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 21-чи кӱнинде катап тӱрмеледет, бу учуралда тӱймеен белетеген «контрреволюционнный националистический организацияныҥ» ижинде турушкан деп.

1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде НКВ-дыныҥ «тройказы» Л. А. Сары-Сэп Канзачаковко эҥ бийик кезедӱ эдер  јӧп чыгарат ла ӱлӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде ол адып ӧлтӱртет.

БИСТИҤ автономияныҥ тӧзӧӧчилери болгон Г. И.  Чорос-Гуркинниҥ ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаковтыҥ бой-бойлоры ортодо колбулары керегинде айдар болзо, бу јанынаҥ јетирӱлер јок болгонын темдектеер кӱӱним бар, бой-бойыла олор бичишпеген. Ондый да болзо, архив-кӧмзӧлӧрдиҥ ле шылу керектердиҥ кезик јетирӱлерине тайанып, бу јанынаҥ бойымныҥ шӱӱлтемди айдарга ченежип кӧрӧйин. Сананзам, олор ортодо колбулар ХХ јӱсјылдыктыҥ 20-30-чы јылдардагы јаан кубулталарлу ла тӱбектерлӱ јылдарда, бу керектер олордыҥ таҥынаҥ јӱрӱмиле колбулу болгон ӧйлӧрдӧ табынча тӧзӧлгӧн. Олорды ӧйиле бӧлӱп, ширтеп кӧрӧргӧ јараар.

Баштамы (башталган) ӧйлик — Г. И. Чорос-Гуркин ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаков танышкан ла Алтай Туулык думада кожо иштеп баштаган ӧй (1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ учынаҥ — кӱчӱрген айыныҥ баштапкы јарымынаҥ ала 1919 јылдыҥ јаҥар айына, Г. И. Чорос-Гуркин Монголия јаар ырбап барганына јетире). Канзачаков фронттоҥ јанып келеле, Гуркинле таныжып јат, ол јиит кижини Алтай Туулык думада иштеерге алат. Олор мынаҥ да озо таныш болордоҥ айабас, не дезе Григорий Ивановичтиҥ јаан јурукчы болгон ады-чуузы элбеде јарлу ӧй.  1917 јылда Григорий Иванович 47 јашту болордо, Леонид Алексеевич — 26 јашту. Г. И. Чорос-Гуркин  бу јылдарда Туулу Алтайды Бийский уездтеҥ чыгарып, таҥынаҥ администрациялык тӧзӧлмӧ  тӧзӧӧри учун тартыжып турган. Бу ӧйлик буржуазно-демократический ле социалистический революциялар нациялар бойыныҥ јадын-јӱрӱмин бойы айлаар эриктӱ болгонын јарлаган јон-политикалык  айалгазы анчада ла кызу јылдарга келижип јат.

Экинчи ӧйлик 1919 јылдыҥ јаҥар айынаҥ — 1925 јылдыҥ сыгын айына јетире келижип јат деп темдектеерге јараар. Бу ӧйдӧ Г. И. Чорос-Гуркин ле Л. А. Сары-Сэп Канзачакова ӧрӧ адалган айалгалардаҥ улам бой-бойлорыла тушташпаган. 1924 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинде ВЦИК-тиҥ турчызы М.А. Строевке бичиген самаразында: «Нацев  ле Сары-Сэп Конзачаков кайда —  олор нени эдип турган?» — деп, Чорос-Гуркин сурайт. База бир самарада, ол 1924 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 5-чи кӱнинде СССР-дыҥ албаты чыгартулу кижизи Давтянга бичилген, Григорий Иванович сурап јат: «Слер билбезер бе, Москва јаар барган бистиҥ алтайлар кайда: Ойрот автоном областьтаҥ ВЦИК-тиҥ турчызы болгон Павел Строев, Сергей Борисов (ол Нацевле кожо Иркутсктаҥ барган, оноҥ озо Ургада болгон) ло ӱчинчизи Сары-Сэп Кинзычаков».

Чорос-Гуркинниҥ 1922-1925 јылдарда  бичиген самараларынаҥ ол «Алтай албатылардыҥ автоном облазы» тӧзӧлгӧнин јарадып уткыганы ла мыныла колбой Л. А. Сары-Сэп Канзачаковтыҥ ижин бийик баалап, оны тоогоны иле. 1924 јылда автоном областьты јоголтып, ойто Бийский уездке бириктирер суракты облисполкомныҥ председатели Н. Ф. Меджит-Иванов ВЦИК-тиҥ Тӧргизине баштанган «Ойрот албатылардыҥ автоном облазыныҥ айалгазы керегинде јетирӱлик ачык самарада» тургузарда, Чорос-Гуркин ле Сары-Сэп Канзачаков областьтыҥ салымы јанынаҥ тереҥ санааркап, облисполкомныҥ јӧбин јаратпай турганын угускандар. 1924 јылда Гуркин тоолу кӱнге Ойротияга келип јӱрген ле бу јорыкта Туулык Думада ла Каракорум-Алтайский окружной управада кожо иштеген нӧкӧрлӧриле тушташкан болор.

Н. Ф. Меджит-Иванов областьтыҥ экономикалык текши айалгазы керегинде айдып, коштой Сары-Сэп Канзачаковтыҥ бӱдӱрген ижин баалайт. Јетирӱ-бичикте айдылганыла, «Областьты айрыыр (Бийский уездтеҥ) ишти бӱдӱрген  Сары-Сэп Канзачаков Ойротияныҥ эҥ тыҥ ишчилериниҥ бирӱзи».

Экинчи ӧйликти «заочный ӱредӱниҥ ле јӧмӧлтӧниҥ», алтай албатыныҥ автономиялу болор амадузы ла  тартыжузы турулталу болуп, јӱрӱмде бӱткениле «кӧгӱс санаа токунаганыныҥ» ӧйлиги деп адаарга јараар. Сары-Сэп Канзачаков ол ӧйлӧрдӧ Ойротияда јаткан, Чорос-Гуркин дезе оныҥ тыштында да болгон болзо, автоном областьтыҥ салымыла тудуш,  олордыҥ колбулары ӱзӱлбеген.

Ӱчинчи ӧйлик 1923-1933 јылдарга келижип јат (Г. И. Чорос Гуркинге ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаковко истежӱ башталбаган, је олор аайынча агентурный јетирӱлерди јууп ла чогуп турган ӧй). Бу ӧйди мен Алтайды корыыры учун тартышкан ла акту бойын, ак-чек адын корып аларга јӱрген ӧйлик деп адаар эдим.

1925 јылдыҥ учында Г. И. Чорос-Гуркин Тувадаҥ тӧрӧл Алтайына бурылып, Эликманар (эмдиги Чамал) аймактыҥ Онос јуртында јуртап, сӱӱген ижин —  јуранарын улалтканын билерис. Областьтыҥ политикалык јӱрӱминде ол, талдаачы тап-эригин айрыттырган учун, турушпаган. Бу ок ӧйдӧ Сары-Сэп Канзачаков, 1924 јылдыҥ экинчи јарымында Москвадаҥ јанып келеле, Алтайский губернияныҥ башка-башка школдорында иштеген. 1928 јылда партияга ойто алган кийнинде, ол Ойрот-Турага бурылып, облисполкомныҥ тӧзӧмӧл иш аайынча бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштейт, оноҥ оны «Красная Ойротия» газетке иштеерге ийедилер.

Јуртаарга Ойротия јаар кӧчӱп келеле, Сары-Сэп Канзачаков Оносто эмезе Ойрот-Турада Гуркинле тушташкан болор. Бистиҥ автономияныҥ тӧзӧӧчилери болгон бу эки кижиниҥ најылык ла бӱдӱмјилӱ колбуларын Чорос-Гуркинниҥ Бийский округтыҥ Боровлянский школыныҥ заведующийи болгон Сары-Сэп Канзачаковко 1928 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-кы кӱнинде бичиген самаразы керелейт: «… бистиҥ областьта баштап мени соок уткыгандар, мен олорго кандый-бир чаптык эдерим  ле о. ӧ. деп коркыгандар. Баштапкы ӧйлӧрдӧ эмештеҥ истеп те турган (кӧндӱре эмес, је билдиртпей. Је нениҥ учун, ачык айтпай турган). Эмди, байла, мениҥ јурукчы болуп иштеер кӱӱниме, иштеер учурлу болгоныма бӱткен (амыр артырдылар ла иштеп јӱрер арга берип јат. Ӱзеери, килеп, јалакай ла ајарыҥкай  болодылар, меге дезе, Алтайдыҥ уулына, јурукчы кижиге, бу ла керек.  Мениҥ јӱрӱмимниҥ тӧс амадузы — искусство ине, јаштаҥ ала бастыра кӱчимди ле ајарумды бого эдип, ижимди учурлагам ла гражданин болуп јӱк мында  тузамды јетирер аргалу (тӧрӧлиме, Алтайыма, Совет республиканыҥ Союзына). Эмди иштенип јадым. Бойымныҥ чике молјуумды, искусствого иштеерин бӱдӱргеним учун сӱӱнедим». Јӱк јуук кижизиле Гуркин санаа-кӱӱниле мынайда ӱлежер аргалу. Бу самарага Канзачаков каруу берген бе, јок по — јарты јок. Олор экӱниҥ бичишкенин керелеген документтер артпаган.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле Л. А. Сары-Сэп Канзачаковтыҥ колбуларыныҥ тӧртинчи ӧйлигин, 1934-1937 јылдарды, «истежӱниҥ ле репрессиялардыҥ ӧйлиги» деп адаарга јараар. Олор аайынча 10 јылга јуук јууган оперативный јетирӱлер аайынча чокым иштерди бӱдӱрери башталган. Бу ӧйлик Григорий Ивановичти ле Леонид Алексеевичти «албатыныҥ ӧштӱзи» деп бурулап, адып ӧлтӱргениле тӱгенген.

2087 номерлӱ архивный керек аайынча јетирӱде айдылганыла, Гуркин Горно-Алтайский областька јадарга кӧчӱп келген ӧйдӧҥ, 1926 јылдаҥ ала оныҥ јӱрӱми кӱнӱҥ сайынгы шиҥжӱде болгон ( јажытту иштеген 32 ишчиниҥ јетирӱлери бар). Бу јетирӱдеҥ кӧргӧндӧ, баштап «Черный большой», оныҥ кийнинде «Пантюркисты» деп адалган агентурный керек  1924 јылдыҥ куран айында башталган.  Оныҥ турчылары Ойротияны, Хакасияны ла Туулык Шорияны бириктирип, таҥынаҥ башкарынып јадар буржуазно-национальный республика тӧзӧӧргӧ амадаган деп, бу керекте айдылат. Бого тӧзӧлгӧлӧнип, ӱч шылу керек ачылган. Баштапкызы Хакасияныҥ «националисттери»  аайынча, олорды, Японияга јӧмӧнип, тӱймеен кӧдӱрер  контрреволюционный националистический организация тӧзӧгӧн деп бурулагандар. 1934 јылдыҥ куран айыныҥ 31-чи кӱнинде Кӱнбадыш-Сибирьдиҥ краевой јаргызыныҥ шылу-јаргы коллегиязы биригӱге кирген деген 6 кижини башка-башка ӧйлӧргӧ јайымын айрыыр эдип јаргылаган.

Коштой экинчи шылу керек Ойротияныҥ национальный кыймыгузыныҥ башкараачыларына ачылган. Ол аайынча 8 кижи шылу ӧткӧн, ол тоодо Гуркин ле Канзачаков. Бу керекти база Кӱнбадыш-Сибирьдиҥ краевой јаргызы кӧрӱп,  Чорос-Гуркиннеҥ ле Сары-Сэп Канзачаковтоҥ буру таппаган ла актаган.

Је шылу јаҥдар јаргыныҥ јӧбиле јӧпсинбей, адалган улусты истеерин улаткан. 1936 јылда олор аайынча катап шылу керек ачылат, бу учуралда РСФСР-дыҥ Уголовный Кодексиниҥ 58-1, 58-2 статьялары аайынча, ӧскӧ сӧслӧ — контрреволюционный иш учун. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, Н. Ф. Меджит-Ивановтыҥ, И. С. Алагызовтыҥ, С. С. Сафроновтыҥ, П. С. Хабаровтыҥ ла М. А. Борис-Кочубеевтиҥ керектери таҥынаҥ башка керек болуп барып јат. Шылу-ширтӱ тӱгенип, ӧрӧ адалган улус УНКВД-ныҥ Кӱнбадыш-Сибирь аайынча  тройказыныҥ јӧбиле 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде адып ӧлтӱрткен. Сары-Сэп Канзачаков ӧскӧ улусла кожо башка шылу керек аайынча ӧткӧн лӧ анайда ок УНКВД-ныҥ  тройказыныҥ јӧбиле 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 14-чи кӱнинде адып ӧлтӱрткен.  Бу улустыҥ ак-чек ады 1956 јылда акталган.

Гуркинди ле Канзачаковты шылаган протоколдорды кӧргӧжин, олор контрреволюционный биригӱге киргени керегинде бурузын, кыйын-шырага чыдашпай, алынган да болзо,  је бой-бойлорын каралап бурулабаган.

Алтайдыҥ ат-нерелӱ бу эки эриниҥ јӱрӱми мынайда ӱзӱлген. Олордыҥ тӧзӧгӧн алтай албатыныҥ автономиязы дезе эмди оноҥ бийик, Россияга кирген республика статусту јӱрӱп ле ӧзӱп јат. Оны келер ӱйелерге корып аларынаҥ јаан учурлу иш јок.

Даниил ТАБАЕВ,

юридический билимдердиҥ докторы, Горно-Алтайский университеттиҥ профессоры,  РФ-тыҥ нерелӱ юристи

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина