Алтайдын Чолмоны

Кӧрзӱндегидий тӱбектер Апшыйактуда да болгон

26.10.2020

Кычыраачыларды Н. Ялатовтыҥ 1997 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 17-чи кӱнинде «1997 јыл – јӧпсинериниҥ ле јӧптӧштирериниҥ јылы» деген рубрикала јарлалган «Кӧрзӱндегидий тӱбектер Апшыйактуда да болгон» деп адалган бичимелиле таныштырадыс.

Мен керекти бичиирдеҥ озо тӱймеен-чакту граждан јуудаҥ озо Апшыйакту јурт керегинде эмеш кыскарта бичип ийейин. Апшыйакту Себи бажында Јал-Мӧҥкӱ деп тайганыҥ колтыгында кайылбас таш мӧҥкӱлӱ Бака Таш деп тайгадаҥ тӱшкен. Бу ӧрӧ айдылган тайганыҥ сынынаҥ Ӱстӱги Кара-Суу ла Алтыгы Кара-Суу деп агын сууларлу эки ӧзӧк тӱшкен. Оноҥ тӱшкен агын суулу јаан элбек ӧзӧктиҥ ады Сыгырар. Оноҥ тӧмӧн Чаптыйак деп ӧзӧк тӱшкен. Бу ӧрӧги айдылган ӧзӧктӧрдиҥ суулары Јодор деп ӧзӧктиҥ сууларына кожулып, Апшыйактуныҥ јуртына јетире кӧп чибилерлӱ аралды ӧткӱре агып келген.

Оноҥ тӧмӧн Каспа јаар ажатан боочылу сыннаҥ эки Толгойок деп ӧзӧктӧрдиҥ суулары биригеле, јаан агын суу Кадынга барып бириккен.

Алтай албаты орус каандыкка баккан кийнинде, орус кӧчкӱндер Алтайдыҥ маала ажын, арба-буудай ӧскӱргедий элбек јалаҥдарлу јерлерин талдап, ээлене бергилеген. Элдеҥ озо орус јаржактар кӧчӱп, оноҥ ары оноҥ кӧптӧп, јаан деремнелер тӧзӧгилеген.

Бу ӧрӧ айдылган ӧзӧктӧр не тоололгон дезе, ол ӧйдӧги јербойыныҥ улузын кӧчӱп келгендер канайып базынганын јартап ийерге. Ол ӧйдӧ орус јаржактарда кӧп тармачылар бар болгонын алтайлар билген. Оноҥ дезе алтайлар ӧрӧ айдылган ӧзӧктӧр сайын качып кӧчкӱлеген дежет. Бир андый јурт Апшыйактуныҥ ла Каспаныҥ ортозында Тыт Кескен деп јерде болгон. Бу элбек јалаҥдарлу јерди јаржактар мензинип алгандар. Озогы каргандардыҥ куучыныла болзо, Апшыйактуныҥ ичинде кӧп ӧрӧкӧлӧр јуртаган. Башка-башка сӧӧктӧрлӱ ӧрӧкӧлӧр болгон. Кара майман сӧӧктӱ Ак-Билек деп кижиниҥ Тодош деп уулы јуртаган, оныҥ уулы Анайак, Анайактыҥ уулдары Јалат ла Јаја. Јалаттыҥ уулы Сыраҥ. Јајада беш уул болгон: јааны Мамай, оноҥ Бадыйка, ӱчинчи уулы Торјын, тӧртинчи уулы Кыдый, оогош уулы Павыл. Апшыйактуда онойдо ок Јужай, Јутук, Брастай деп јарлык, Баата, Кертеш ле кара майман сӧӧктӱ оноҥ до ӧскӧ уйалар болгон. Тоҥжоондордоҥ Самайок уйазы болгон. Оноҥ до ӧскӧ ӧрӧкӧлӧр болгон.

Мениҥ адамныҥ адазы Јалатов Сыраҥ мынайда куучындаганы сагыжыма кирет. «Јалаттыҥ карындажы Јајаныҥ беш уулы сӱрекей шулмус, тегин ӧй ӧткӱрбес уулдар болгон. Ӧлӧҥди тура чылап обоолоп, айылдыҥ јабынтызы ошкош эдип содойто, јутка алдырбас эттирте бажап койгылаар. Бойлорына ӧлӧҥди эдип койгон кийнинеҥ орустарга јалданып, ӧлӧҥ эдижер. «Билелӱ кижи байыыр, ӧмӧлӱ јон ӧҥжиир» деген кеп сӧс чын ине. Ол ӧйлӧрдӧ Јајаныҥ уулы кара майман сӧӧктӱ Бадыйка јарлу бай  кижи болгон. Эки эмеендӱ, алтын-мӧҥӱн тудунган, камык мал-ашту, јалчыларлу бай болгон дежет. Ол Мамай деп агазы божоордо, оныҥ  јӧӧжӧзин, малын алып, оноҥ тыҥ байый берген. Бир карындажы Торјын база алтын-мӧҥӱндӱ орто кеминде бай болгон, оноҥ кичӱзи Кыдый деп карындажы кирезинде аргалу, кӧзӧрчи кижи болуптыр. Оны кӧзӧрлӧ ойноп байыган дежет. Бу уулдардыҥ эҥ кичӱзи – Сарымай Шабалинде оруска ӱренип барарда, ого Павыл деп ат адаптыр.

Кыдыйдыҥ салымы мындый болгон. Ол адазы Јајай, адазыныҥ аказы Јалат, кожо чыккан аказы Мамай божоордо, јаҥыс ла кӧзӧр ойноорына кӧчӧ берген. Шабалинге барып, орустарла кӧзӧр ойноп, кӧп акчалу јанып турган. Анайып, бир кӱн Кыдый ойто ло Шабалин јаар кӧзӧр ойноп јӱре берген, мал-ажын Сорпой деп уулы кӧрӱп турган. 6-7 кӱнге Кыдый јок, келбей турган, оноҥ кӧрӧр болзо, ол кӧп акча ойноп аларда, каршучылдар оны ӧлтӱреле, акчазын алып алган эмтир. Ӧлтӱрген улусты кийнинде јаргылаган дежет. Је оны чокым кем де билбес.

Бадыйка ла Торјын анайып ла аргалу-чакту јаткылаган. Бадыйка чала керик кижи болгон, је карындажы Торјын куучынчы, акчага-эшке карам эмес болгон дежет. Сарымай (Павыл) таадазыныҥ ӧбӧкӧзин бичиткен, Анатов деп. Ол Улалуда Бараев деп кижиде ӱренген, оныҥ уулы Бараев Капитонло кожо  ӱредӱчиниҥ ӱредӱзин божодоло, Бараевтиҥ кызын алала, ӱредӱчи болуп иштеп барган эмтир. Анатов Павыл эки кызын 2 капка сугуп алала, Улагандӧӧн таҥ атту барган деп, Александра Павловна 1950 јылда куучындаган эди. Бу карындаштар керегинде не мынайда чокымдаган дезе, олордыҥ јӱрӱми актуга ла бир ле кӱнде кызыл партизандардыҥ огынаҥ ӱзӱлип калган.

Бадыйканыҥ баштапкы эмеени чапты сӧӧктӱ Таай деп кижи бала табып болбогон. Айдарда, ол экинчи эмеен эдип Боду деп кысты алган. Той-јыргал эдип, амыр-энчӱ јада ла берерде, Арасей ичинде тӱймеен, чак башталган. Кызылдар, актар, бандиттер, партизандар ӧрӧ-тӧмӧн чубажар, кижи аайлабас ӧйлӧр. Ол тушта Бадыйка мал-ажын да кичеебей барган, онызын актар ба, партизандар ба ончо сойып јигилеп койгылаган, эмеендериниҥ киш јакалу тондорын апаргылаган. Бадыйка јаҥыс ла алтын-мӧҥӱнин сугуп салган. Бу ӧйдӧ Улаганда ӱредӱчи болуп иштеп турган карындажы Павыл эмеениле, ӱч балазыла кожо атту јангылап келген. Олор ӱч карындаш биригип, актарга да, кызылдарга да бирикпей, бойыныҥ алдына качып јӱргендер. Оноҥ јуу-чак эмеш токынап, партизандар јеҥип, бандиттерди бедиреп турган ӧй. Шабалинда ЧОН-ныҥ јааны Василий Плетнев тайга-таштарда јажынып, качып јӱрген улус јанзын,  олорго не де болбос, Шабалинге келип, кызыл бӧстӧҥ алала, бӧрӱктерине тагып алзын, бойыныҥ кӱӱниле Совет јаҥга кирген улуска кем де тийбес деп јарлаган.

Мындый јакшы јарды уккан карындаштар мылтык-бычак тудунбай, кинчек этпеген улуска килемји болор деп јӧптӧжип, Шабалинге једер дешкендер. Шабалинниҥ боочызын ажып келгилеерде, удура ал-камык черӱ келип јаткан. Олор качар да эмес, јажынар да эмес туруп калгандар. Командир олорды: «Слер не улустар?» — деп сураарда, олор ады-јолын, ӧбӧкӧзин айдып бергендер. Павыл «мен алтай албатыныҥ ӱредӱчизи, Улаган аймакта иштегем, эмди бу тӱймеен, чак ӧйлӧрдӧ Апшыйактуга јанып келдим, бис тыныска ла јӱрген улус» деп јартаган. Акалары база онойдо ок јартап: «Бис Шабалинде В. Плетневтоҥ кызыл бӧс аларга барып јадыс» – деп актангандар. Байагы партизандардыҥ ортозынаҥ кандый да бир алтай кижиниҥ ӱни угулган. Ол Бадыйка ла Торјын байлар, карындажы ӱредӱчи де болзо, база бай укту деп айткан. Мыны уккан командир ӱч карындашты тургуза ла атсын деп јакарган. Бадыйканы, Торјынды ла Павылды туура апарала, аткылап койгондор. Бадыйканыҥ јакшы адын командир  минген, Торјынныҥ ла Павылдыҥ аттарын болушчылары минип баргылаган. Бу партизандар Ильинканыҥ, Барагаштыҥ ла Апшыйактуныҥ јаржактары болгон. Олордыҥ тоозында Б. Мундусов ло Маны Мундусов деп алтайлар болгон.

Бу черӱ Кызыл Ташты тӧмӧн тӱжерде, Сорлу Айры деп ӧзӧктиҥ оозында кырлу мылтыкту аҥдап бараткан тогус сӧӧктӱ Тогусов Катпа деп кижи туштаган. Катпа партизандардаҥ коркып алаатыйла, качар аргазын таппай, туруп калган. Оны партизандар айдап алып, Кара Јарыктагы јуртка экелген. Мында олордыҥ командири Митишка Коптелов деп орус кижи болгон, алтай тилди јакшы билер. Оныҥ болушчызы Чолтуманов Калаш деп алтай кижи. М. Коптелов Сыр-јелектеги јаан черӱге бойыныҥ отрядыла келип кожулган. Черӱниҥ јааны Коптеловтоҥ «Бу мылтыкту кижини билериҥ бе?» деп сураган. Оны тургуза ла адар керек деерде, мынайда айдыптыр: «Сени мылтыкла атсам ла јыгыла бер, оноҥ јалмажыҥа тепсем, кыймыктанбай ла јат. Качан черӱ атана берзе, ол тушта турарыҥ». Онойдо этпес арга јок болгон, јаҥыскандыра кижиниҥ адаанын алып болбозы јарт. Оныҥ учун анайып Митишка Коптелов Катпаныҥ тынын корып алган. Ол келеле, командирге мынайда айдыптыр: «Ӧштӱмди тудуп бергенигерге јаан быйан, бойым ӧлтӱрип, ӧчимди аладым». Бу ӧйдӧ партизандар Бадыйканыҥ эмеенин кыйнап, соккылап турган. Ӧбӧӧниниҥ алтынын некегилеп турган болтыр. Солдаттар ӱй кижини аайы-бажы јок эдип согуп браадарда, Митишка айдыптыр: «Бис, партизандар, ӱй улусла јуулажатаныс па? Токтогор. Ӱй кижи ӧгӧӧни алтынды кайда сукканын кайдаҥ билзин. Слерге  Бадыйканы ла Торјынды ӧлтӱрбей, олорды айылына экелеле, мекелеп, тӧгӱндеп, акчаларын айрып алар керек болгон. Токтогор, алтын кийнинде, токынай берген тушта табыла бербей» – деген.

Оноҥ командирдиҥ јакарузыла черӱ бӧлӱктерге бӧлӱнип,  Каспа јаар ууланып атангылаган. Качан черӱ боочыны ажып, кӧрӱнбей барарда, тӧҥниҥ ӱстинде јаткан Тогусов Катпа тӱжӱп келеле, «Је, карын, орус та болзо, нӧкӧрим тынымды аргадады, амыр јӱрзин» деп бажырган дежет. Бу куучынды партизандарла кожо болгон Мундусов Бопо јуу-чак токтоп, токынай берген кийнинеҥ куучындаган дежет. Мундусов Ману ла Мундусов Б. ол Бадыйка, Торјын, Павыл деп ӱч карындашты ӧлӱмнеҥ айрып алар аргазы јок болгон. Ӧлтӱрбес деп адаанын алза, сен байларга болужып туруҥ деп, бойлорын адып салар эди. М. Коптелов дезе орус кижи, оноҥ, је јабыс та болзо, командир. Ол бойыныҥ сӱмезиле кӧп улустыҥ тынын корып алган деп уккам.

Чаптынов Чоктубайдыҥ куучынынаҥ

Бу ӧрӧкӧн гражданский јуу-чак, тӱймеен тужында Беш ичинде јаткан. Мындый куучын айткан эди. Беш ичинде партизандардыҥ отряды тӧзӧлӧрдӧ, Чаптынов Сорош, Бактушкин Байрам,  Чаптынов Чоктубай партизанга киргилеген эмтир. Олордыҥ тӧс кереги Тӧжлӧйди тудатаны болгон. Ол ӧйдӧ бистиҥ алтайлар нени де оҥдобос, бичиктеҥ болгой, орус тил де билбес, кой ошкош улус болгон. Коркынчактары база коркышту. Бу партизандар бир катап Чарыш Бажында кобы-јиктерде 40 кире эр улусты тудуп алгылаган. Кӧӧркийлерде бир мылтык та јок, јӱк ле тынын корып качып јӱрген улус болтыр. Ончозы јойу, бандиттердеҥ качып, эмди партизандарга учураптыр. Отрядка бандиттерле јуулажар керек, оныҥ учун бу улусты Кан-Оозындагы штабка јетирзин деп, Кӧксуу-Оозыныҥ берданка мылтыкту кижизин аткарып ийтир. Ого улустыҥ ортозына кийдире јортпо, штабка јетир деп јакару болгон. Улус та мойношпой, чук бараткандар. Отряд дезе бандиттерле јуулажып, олорды тудуп албаган. Корогон отрядын јеткилдеп алала,  оноҥ ары бандиттерди сӱрӱжер деп, Кан-Оозындагы штабка баргылаган. Барган болзо, ол бир неме тӧртӧн кижини Кан-Оозына јетирбей, ончозын јолой бирдеҥ аткылап койгоны јарталган. «Улусты штабка нениҥ учун јетирбегеҥ?» деп суракка, ол орус мынайда айдыптыр: «Улус јер-башка јӱгӱрерде, атла једижип болбой, аткылап салгам». Кийнинде чынын угар болзо, ол ӧнӧтийин олорды јолой бирдеҥ-бирдеҥ адып салган. Ол тӧртӧн кижи бир солдатты куру колло до арадаган болзо, кӱлӱйле, кача берер эди. Мыны угала, ыйлап ийген эдим. Алтай улус кандый бортык, кандый јалтанчак, актуга ла ӧлтӱрткилеген. Оны не деер. Бу болгон керек керегинде озо баштап тодош сӧӧктӱ Матин Јанјык деп кижидеҥ 1948 јыл киреде уккам. Ол тушта бӱтпеген эдим. Бир кижи тӧртӧн кижини канай адып койгон. Је 1950 јылда Чаптынов Чоктубай ӧрӧкӧн бу учуралды куучындаарда, бӱткем. Ол тушта «Путь Ленина» колхозтыҥ председатели Советский Союзтыҥ Геройы Сергей Финиктович  Налимов: «Эти неграмотные, несмелые. Я не верю, что сорок человек не смогли справиться с одним» – деп тӱкӱрип айтканы ундылбайт.

Катандуныҥ тӱбеги

1972 јылда Кош-Агаш аймакта Бургузун деп аржанда јӱреле укканым мындый.

База ла граждан јуу. Актардыҥ ла кызылдардыҥ ортозында аайы-бажы билдирбес чугаан. Олордыҥ ӧзӧгинде алтай карган-тижеҥдер, ӱй улус, јаш балдар кырылган.

Балдарды мылтыкла да атпай, бычактарын канга уймабаска, чеденниҥ толуктарына кыстагылап ӧлтӱргилеген. Мойнынаҥ кыстагылап койгон балдар ӱн јогынаҥ, колы-буды тырлаҥдажып ӧлгӧндӧр.

База бир учуралда бойым турушкам

1957 јылда ӱлӱрген айда бис, Каспадаҥ Иркитов Кайчы, Майманов Коля, Апшыйактудаҥ Майманов Айруш ла мен, Улус-Чаргыдаҥ Машлаев Василий ле бир Иван деп орус Јаан-Чаргыныҥ   бажынаҥ Кубаштап Беш ичи тӧмӧн Јаш-Турага јетире 2500 тын кой айдап барганыс. Мен куртоправ болуп баргам. Кадын кечире кӱрге једип барзаас, очередь јаан. Бис койды сууныҥ  јарадына кондырып турганыс. Анайып экинчи тӱнде от јарыдып  салган  кеме суула јӱзӱп клеетти  – кой    уурдап амтажып калган немелер. Бис табыштанып, удура мылтыкла бир катап коркыда аттыс, олор балыктап турган улус болуп, кыйгырыжып туруп кайра јӱре бердилер.  Бу учуралдаҥ улам бисле кожо јӱрген Иван деп орус Василий Машлаевле кериже берди. Иван: «Мен сени Кадындӧӧн ийде салып ийзем, балыктарга јем болуп сала берериҥ» – дийт. В Машлаев: «Сен Кӧк-Кайаныҥ јаржагы, гражданский јууда јаржактар алтайларды канай кырганын тоолоп то болбос. Сениҥ адаҥ Афанас Абрамович партизан болуп, Бӧкӧнӧк деп кижини тудала, бойына орозын кастырала, межик јокко тындуга кӧмгӧнин уккан эдиҥ бе?» – деерде, ол Иван согужарга јӱткиген. Бис оны ол тушта арадап токтотконыс. Мен бу сӧсти угуп, ачынала айттым: «Сен јаҥыскан, бис беш кижи – ӧмӧлӱ. Кӱлӱйле Кадынга чачып ийерис, божогоныҥ ол». Иван оноҥ ары туйлабай, ӱшкӱреле, отура берген.

Чын, граждан јуу тушта регулярный Кызыл Черӱ келбеген болзо, јаржактар алтайларды чек јок эдип кырып койор эди. Ондый да болзо, ол јуу-чакта 60 процент алтайлар  кырылганы тӧгӱн эмес.