Алтайдын Чолмоны

Ӱргӱлјикке сен кайкал, калыгым тили јаркындал!

26.10.2020

Јаҥжыкканы айынча јылдыҥ ла ӱлÿрген айдыҥ 20-чи кÿнинде улу поэдис Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱни ле бу ок кӱнде Алтай тилдиҥ кÿни бийик кеминде темдектелет. Тилин карамдап, баалап jÿрген алтай кöгÿстÿ улуска бу кÿн оморкоду берип, кандый да байрам ошкош билдирген.

Бир jерге чук jуулбай да болзо, интернет колбу ажыра тöрöл тилиҥниҥ кÿрмÿÿзи угулып, ÿлгерлер кычырылып, кожоҥдор угулза кандый jакшы! Ӱзеери бистиҥ классиктердиҥ тирÿ ÿнин республикан библиотеканыҥ ишчилери угусканы база солун. Лазарь Кокышевтиҥ сöзине бичилген «Турналар» деген кожоҥло бистиҥ ака-бичиичилерис ыраак- ыраак, кайра бурылбас таладаҥ эзенин ийгендий.

Тил – ол эл-калыктыҥ энчиленип jÿрген байлу- чÿмдÿ jööжöзи, кöгÿсте алып jÿрген сÿрекей баалу эрjинези, аҥыланатан jÿзи, оморкодузы. Кажы ла калык jайаларда, олорго аҥылу кебер, тил тегиндÿ берилбеген. Jалаҥда чечектер канайып канча jÿзÿн jараш, кеен эди—башка-башка jон-албатыныҥ тили де андый ла ок аҥылу, jе кажызы ла таҥынаҥ jараш, эптÿ.

Jонныҥ ончо байлык-jööжöлöри ортодо тил аҥылу jерде туруп jат. Тил бар болзо jон бар, кайылып калза— тил jок! Калыҥжыда барбаска, jÿк ле бистиҥ бойыстыҥ тилисти алалы. Телекей кайкаткан Маадай-Кара, Алып-Манаш, Алтай-Буучай кемнеҥ табылган? Бистиҥ jонноҥ! Бистиҥ улу кайчыларыс олорды тöкпöй-чачпай биске, бÿгÿнги улуска, энчи эдип, тудунып-эдинип, чеберлеп-корып, анаҥ ары келетен ÿйеге берзин, jетирзин деп  jетирген. Ышту чадырдаҥ башка слерде не де jок деп базындырып jÿрген öйдö jоныстыҥ кöгÿстÿ баатыр эрлери нениҥ учун айдаткан, аттырткан деп? Нениҥ учун дезе бис бойыс кöстÿ-башту, бойыс тилдÿ, культуралу, тереҥ тазылду калык, бала-баркабыс оны ычкынбай тудунып, оҥдоп ло баалап jÿрзин, jеристиҥ ле оныҥ байлыктарыныҥ ээзи болзын деп тартышканы учун. Улу Гуркин де нениҥ учун аттырткан деп? Тöрöл jеристе таҥынаҥ jадалы, чактардаҥ келген jаҥ-кылыгыс бар, тудунып, темденип jÿрген jаҥжыгуларыс, jаҥдарыс бар, оны jайратпастаҥ бир чук эл-калык болуп öзöли деген санаалу, кычырулу jÿргени базынчыктаарга санангандарга jарабаган учун.

Айдарда, бистиҥ эл болуп, jон болуп ададып jÿретен, мааны чылап ычкынбай тудунып, бийик кöдÿрип jÿретен  эҥ учурлу ла баалу эрjинебис — тил! Калганчы jылдарда алтай бичиктер кöп чыгат, бичинип тургандар кöп. Ого сÿÿнбес арга jок. Jе «jе»  деген неме мында да чыгып ла келет. Бис кемге бичип турганыс? Jарт—jонго, улуска. Бичикте айткан сöзиҥ jаҥыс ла бойыҥныҥ кÿÿниҥди чыгара айдып салатан неме эмес, учында, кепке баскан соҥында, элге баратан, кем де оны кычыратан, сÿÿнетен, сананатан, оморкойтон неме. Адакыда тем де алатан. Эмди бичинип турган улус кычыраачыдаҥ кöп дезем, бир де jастыра болбос. Нениҥ учун дезе анчада ла бÿгÿн колына бичик тудунып, кычырып, библиотекаларга jÿрÿп турган улус jокко jуук.

Бойымныҥ бичинип jÿргенимди алза, jÿрÿмиме ле jурт jерде jÿргеним jаан ырыс ла сый деп бодойдым. Нениҥ учун дезе тирÿ, су-алтай тилдÿ улустыҥ ортозында jÿрÿп, куучындажып, эрмектиҥ кÿрмÿÿзин оҥдооры, аайлаары эди-каныҥа бойы ла шиҥип калган. Алтай тилле ару  куучындаарына ÿренетен, темигетен арга — ол тилдиҥ ээлериле jуук, олорло тудуш болоры.

Бÿгÿн тöрöл тилис  тыҥ ла тоомjыда jÿргени билдирбейт. Тилдиҥ ару бойыла куучынданып jÿргендер – jажы jаан ас-мас ла улус. Орто jашту дегени – арлык-берлик чоокыр тилдÿ. Jашöскÿримди айтпай да jадым. Анчада ла jонныҥ бажында, ортодо иледе jÿрген интеллигенция деген улусты алза, чöкöмjик неме. Телекӧрӱлтеде куучын-эрмек айтса, кÿчи коркушту. Чоокыр тилле сал ла jат. Байла, кÿнÿҥги ле куучыны андый учун, бойы да билбей айдып отуратаны ол болбой.

Бÿгÿнги куучыныс чын ла öлö-чоокыр. Бир келин экинчизине айдат: «Мен туку бар келейин, мыны на покага ла кöрийзеҥ, кыс?» — деп. Мыны дегени—балазы. «На покага»… Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ иштеп келген jиит ÿредÿчизиниҥ куучынынаҥ: «Бис конечно рады мында иштеерге, но смотря кайдаар направление дадут». Ол öткöн чактыҥ учы болгон  öйлöр. Бежен jылга jуук öй öдö ок берди, jе тил öҥжиирдиҥ ордына, там тескери браатканына канайып кородобос?  Бÿгÿнги кÿнде тилис айлынаҥ чыгара сÿрдÿртип ийген кижиге бодолду.

Телекӧрӱлтеде кандый бир кижиле эмезе улусла ӧткӧн куучын-эрмекти угуп отурзаҥ, кулактыҥ кыры кызып турар. Улус ла болгоны кöнÿ, jараштыра база куучындап болбос ине, jе бÿткÿл республикага эфир ажыра чыгып турган болзо, корреспондент куучын-эрмек ӧткӱретен кижини ажындыра белетеп, алтай берилтеде алтайлап ла куучынданарга албаданагар деп не айдып салбас? Су-алтай берилте су-алтай ла тилле öтсö, угарга не аайлу jакшы, эптÿ болор эди.    Бÿгÿн  интернет, телевизор, телефон бала ла ада-эне ортодо тирÿ колбуны  колыстаҥ ушта согуп, бойына тартып алган деп айдар керек. Эмезе чаптыгы калзын деп балдарысты бойыс ийде салып ийгенис. Тÿни- тÿжи «Карусельдеҥ» ле баштайла,  jилбиркедетен берилтелер толтыра — кöс jаҥыс ла алаҥдап турар. Бат, бу öйдö ада-эне санаа алынып, баланы бурыбаза, кандый да аргазын бедиреп, бу jиткек састаҥ чыгара тартпаза, бала компьютердеҥ, телефонноҥ камаанду болуп калатаны ол. Беленин карап,  карын телефонды туттурып беретенис кайда? Оноҥ калганчы öйдö балдардыҥ кöзи ÿрелип туру, база та нези де оорыйт деп кайкап салып отурадыс. Тышкары ару кейге ойноор деген неме jоголгон. Телефон тудунган соҥында балага öскö не де керек jок. Турадаҥ чыгардаҥ болгой, карын бектенеле, туйукта отурайын деер. Чыкса да колында телефонду, эбире нени де кöрбöстöҥ барадар. Бу айалгада jаш эт-канга каршузын jетиретенине ÿзеери эҥ озо ычкындырылатаны, jылыйатаны тил болгонын айтпаза да jарт.

Таныш келиндердиҥ куучынынаҥ: «Баламныҥ тили орустап чечилген не, кыс» — деп, бирÿзи айдат. Байла, бала аҥылузы учун орус сöстöрди айдып баштаза деп бодоп турганынаҥ  ба кандый.  Экинчизи jöмöжöт: «Алтай тил не керектÿ неме, баланыҥ тилин булгабаска, орустап ла куучындажып jадыс»…

Бала эс билердеҥ, керек дезе ичте jÿргенинеҥ ле бери, тÿндÿ-тÿштÿ телевизордыҥ табыжын угуп турза, тил де ээчий барбай кайда барар?  Чын, бистиҥ телекӧрӱлтеде алтай берилтелер болуп jат, ол тоодо балдарга да, jе ол сÿрекей ас, табылу угуп отурарга öйлöри база келишпес болды.

Тегин анайда бÿгÿнги jашöскÿримди кöрзöҥ, карын кöзиҥ сÿÿнер. Бийик, коо сындарлу уулдар ла кыстар. Чачтарын узун öскÿргилеп, jайгылап, öргÿлеп  алган кыс балдар не аайлу jараш! Удура келгилеп jатса, кöзиҥ сÿÿнер.

Jе коронду неме — тöрöл тилин билгилебес, керектебес. Бу ла бир ÿÿр алтай балдар jаныҥ ла öтсö, куучыны сыр ла орус. Орус та тилди, öскö дö тилди билип jÿрери эмдиги öйдиҥ некелтези. Тилдер билбезеҥ, jакшы ÿренип албазаҥ, соҥында бийик ишjалду да ишке албас… Jе качан сурак алтай jериҥ, тилиҥ керегинде тура берзе, нени эдериҥ? Калыктыҥ культуразы, jаҥдаган jаҥы, куучынданганы—ончозы тил ажыра келгенде? Тилиҥди билбезеҥ, ол ло одыҥды jаҥдаарын, jалама буулаза, ажу-артуларда, аржан сууларда нени айдып, jаҥдап jÿрериҥ?

Эмдиги балдардаҥ «Алтай Баатырлардыҥ» jÿк бир чöрчöгин кычырган бала бар ба деп суразаҥ, байла, ылтам табылбас эмезе тоолу ла болор. Кычыртсаҥ да, тили туктурулып, кажылып турар. Сöстиҥ кÿрмÿÿзи сÿре куучынданып турза чечилер, сомдолор  неме. Сöстöрин оҥдобой турза, кöнÿ кычырыш та кайдаҥ келзин.

Бÿгÿнги кÿнде тилистиҥ уйадап, керектеҥ чыгып браатканында бала ла ада-эне ортодо колбу астап ла jокко jуук болуп браатканында деп сананадым. Бистиҥ öйдö эне ле бала тудуш, бир колбуда jÿргенис. Сен тÿÿнчекте jатканыҥнаҥ ла ала тöрöл тил эт-каныҥа шиҥип, суузыныҥ кандырып, тöжиҥде уйалап алган. Эмди балазыла табылу куучындажар деген неме jок. Тöрöл дö тилле, орустап та болзо, бичик кычырбай турганыска ÿзеери балала эрмек jакару бодолду тоолу ла сöслö öдöт. «Ойгон», «ажан», «тÿргенде», «беришпе», «jок», «уйукта» деген сöстöрди ле кöбизин угуп турган баладаҥ нениҥ тилин сураар?

Бир кичинек солгом öй келишсе, балазын кожо алып jоруктап, jÿк каларда, тегин ле ар-бÿткенге де кезекке кожо алып jÿрер деген санаа jок. Ада-эне бойыныҥ алдында, бала бойыныҥ алдында… Öйинде балаҥа jуук болбозоҥ, öй бажында нени аларыҥ? Jаанайла, бутка турган кеминде  jаҥыс ла кейди кармап каларыҥ.

Эмезе «Ада- эне» деп аjару некезе, ары кедери эт, ары тур дежедис. «Акыр, балам» деген öй jеткенде, арай оройтып калганыс сезедис.

Бÿгÿн  улуста да бирлик, бой-бойына тартылар, jолугар, куучындажар  деген неме jок. Иш ле иш. Öй jетпей ле, келишпей ле браадар. Анчада ла балдарлу улуста. Калажын иштеери кайда, баланы школго апарар, ойто алар, ÿзеери кайдаар да кружокторго апарар… Андый ла сыр маҥда jÿрÿм…

Кöрÿп jÿрзеҥ, бÿгÿн ончо неме булгалып калган. Аайлабазыҥ. Ӱлгерлезе, мынайда айдар кÿÿниҥ келер.

Тöгÿн тöргö чыгыптыр. Тöп jайлаптыр — улаага. Чööдöй тÿжÿп, бар jакшы чöгÿп калтар—курлаага. Jаанын jаан деп тообос, jажын jаш деп оҥдобос öй. Коп, сайгак ла кÿйÿниш кожо алтайт кижиле. Кöзибисте туйук ыш… Кöмö басса мöри ле.

Кижиниҥ эдип турган кинчектерине Jер-Энебис те, бÿткÿл Орчылаҥ да курулып, аҥданып, jеткердиҥ ÿстине jеткер, jоболдыҥ ÿстине jобол  келип турганын керекке албай jадыс. Бир ле кÿнниҥ бир элезиле jÿрÿп турган улус бис. Jакшылыкты тайкылтсаас, jаманды jаман jединер дегени башка эбелбей jат.

Тыш килтиртле мактанып, тыҥзынып jÿрген бойысты. Улу Jÿрÿм-Теҥисте уушча да jок бойысты бодонып турган киребис jок.  Jÿс те jашка jедип албас—jÿрÿм кыска учук. Jÿдегисти сананза… Jÿретен jол туйук…

Колтыгына кийдирип, тыныс алган Алтайыста бÿгÿнги jадынысты алза, сыртынаҥ кöрзöҥ jон-албаты аргалу, jакшы jадып jат. Ийни jыртык база берген бир де кижи jок. Ич келтейин алзаҥ, алаҥзулу ла неме. Чолушпаныҥ jарлыкчызы Содонок айткандый. Бара-бара öзöги чирик jон болор. Öлöҥ чилеп öзöр, öлöҥ чилеп öлöр. Бир тÿҥей кийим кийер, бир тÿҥей курсак jиир, кызы-уулын ылгабазыҥ. Сÿкечектий сынду болор, сÿмези jок jон болор деп.

Билеркек-бийиркек, бой-бойын угужар, оҥдожор  деген неме jок. Бир jамы дейтен неме бар. Је тен чÿрче ле кижини кайып кубултып ийет болбой.

Jамы деп неме айла саҥ ла башка—jамыркак кööркий айнык кубулар. Jаба ла öскöн озогы таныштыҥ jаҥы jÿстӱ болгоны jарталар… деп тура тил керегинде куучын эдип jадала, туура jÿрергенимди сеспей де калдым. Öйкöп турган санаалар бир уунда уруларда, бичип jатпай.

Тилди ундытпаска корып, чеберлеп аларга иштенип jÿрген улус бичиичилер, газетчилер, библиотекарьлар, артисттер, алтай тилдиҥ ÿредÿчилери. Театрыста тöрöл тилле спектакльдар öдöт. Анчада ла калганчы öйдö тургузылган «Маадай- Кара» алтай тилдÿ улустыҥ менсинип, бойынсынып, оморкоп чыгар кÿÿнин ойгозып кöкÿткен. Бистиҥ алтай улус кокурчы да, чечен де. Тöрöл тилисле öткöн «Сыр каткыда» деп кокур ойынды улус катап-катап jарадып кöргöн.  Школдордо алтай тилдиҥ урокторы бар. Кöп саба орус тилге jайылып калган балдарга jÿк ле 40 минутка тилди тереҥжиде ÿредип салары тöгÿн.   Айдарда, сананатан, туружатан улус кем? Чын—ада- энелер, айылдагы улузы. Jÿкти кереги бар беди, ÿрензе ÿренгей, ÿренбезе де кем jок деп сананып, jаҥыс ла школго jайып салала отурзаас, табынча тöрöл алтай тилис jоголып, кайылып калары jарт. Алтай улус мынайда куучынданып турган эди деп jÿк интернеттеҥ ле угары артар. Jе тÿҥей ле «тамчы ташты ойор» дегендий бирлик иштезеес, бир турулта болор эмес пе?

Алтай тилимди jокту, куучынданарга эби jок деп айдышкылайт. Је мынайда айдардаҥ озо бойлоры кандый болгонын сананып кöрöт не?

Алтай тилим —чечен тил. «Айткан сöс—аткан ок» дегендий, бир ле сöслö jыга да салар, jылдыска jетире кöдÿрип те чыгар. Чололоп то айт, мактап та айт—аткан октый—jаспас.

Ээлгир тил. Кандый койу, кожоҥдый коо, сарындый öдÿ, эзиндий jеҥил. Угуп отурзаҥ, тирÿ тын-ийде урулып тургандый.

Эптÿ тил. Сöстöри ажындыра туку качаннаҥ ла белетелип калгандый. Бой-бойына тизилип, эптÿ-эптÿ улалып барадар. Ээнедий ээлгир, тыттый бек ле быжу, мöштий jымжак, угаштыра айтканы — корбологон артыш.

Тилин билбес кижи—öскÿс. Тилин jеектеген кижи—оноҥ коомой. Ол—ÿÿринеҥ астыккан куш. Айдары jок jööжöзин ычкынган jокту.

 

ТÖРÖЛ ТИЛИМ

Кажы ла калыкта—тöрöл тили,

Карусып айдылган эрмек-кÿрмÿÿзи.

Ары jанынаҥ jайаарда берилген

Алтынга толылбас ат баалу jööжöзи.

Кöчÿрип болбос сöс ойнузы.

Кöндÿре туйлаган кан кайнуузы.

Кöп jондордо аҥылу jÿзи,

Какшап кургаза—амтанду суузын.

Тудунып jÿретен jаҥ-кылыгы,

Турарга читийтен быжу ийдези.

Энчи болзын деп бычылып калган,

Эриксе, сÿÿнзе де тамырыла аккан.

Тилиҥ кайылза, сен jон болуп jок!

Тирÿ кайлыкта тöс чыду jок.

Jеектейле оны ажа алтап кöр —

 Jедикпес киреҥ ле туры, нöкöр.

Öзöк тынды кодорып салзаҥ,

Öлÿ кабыгы ла артып калар.

Öҥ-сÿрлÿ деп чотолып та турза,

Öйлö кожо кургап кадар.

Санаазы энделген кул бодолду

Салкын аайыла кейгеери базарыҥ.

Сап тудунып ала койотон

Сап-тайагыҥ jоктый турарыҥ.

Jÿс те тилди билип jÿрзеҥ,

Jÿректиҥ тöзинде аржан бодолду.

Ончо тилдердеҥ аҥылу ла кару,

От-jалардый кызу ла ару!..

Адакыда тÿҥей ле чöкöбöй мынайда айдар кÿÿним бар:

Солоҥыдый jаркын ал!

Сонуркада айдыл кал!

Качангыга сен кайкал,

Калыгым тили, jаркындал!

Сурайа САРТАКОВА, бичиичи