Алтайдын Чолмоны

Ыраак талаларга иштеп барары — ӧйдиҥ ӧҥзӱре ӧҥи

26.10.2020

2010-чы јылдардыҥ бажында гастарбайтер деген сӧс биске солун угулып, гастарбайтерлер деп Алтайга иштеп келген улусты адап туратаныс. Бир ӧйдӧ Орто Азияныҥ албатылары тергеебиске кандый кӧп ырбап келген эди. Оноҥ 2010-чы јылдардыҥ тал-ортозында мигранттардыҥ сурагы кату тургузылып, окылу эмес келген улусты кату каруузына тургузары тыҥый берерде, иштеп келген улустыҥ тоозы билдирлӱ астай берген.

Је ол ло ок ӧйдӧ бойыстыҥ алтай улузыс ыраак јерлерге, ороонныҥ ӧскӧ талаларына иштеп барары кӧптӧгӧн. Эмди  «бойыс та гастарбайтерлер болуп калдыс» деп кокырлажып баштадыс. Бӱгӱнги кӱнде Ыраак Кӱнчыгыштӧӧн (Сахалин, Камчатка, Владивосток), Јака Тӱндӱктӧӧн (Ямал, Чукотка, Таймыр) вахтала иштеп барары кӱнӱҥги ӱренишкен керектий болуп калды.  Байла, ӧйдиҥ база бир аҥылу темдеги бу болбой. Эмди кажы ла биледе вахтала иштеп барып келген, ол эмезе иштеп турган улузы бар. Алтайлар эмди јаан калалардыҥ аэропортторында кӧп туштажат ла кем кайда учуп бар јатканыла ӱлежет. Ороонныҥ телкемдерин алтай кижи мынайда иштеери аайынча бийлеп баштаганы теп-тегин керек болуп калды. Ӱредӱчилер, эмчилер, оноҥ до ӧскӧ специалисттер ӧскӧ јерлердӧӧн иштеерге јӱргилеп барып турганы курч сурак деп кӧп угулган. Је мындый специалисттерле кожо тегин ишмекчи иштерде иштеерге амадап барган улустыҥ тоозы оноҥ кӧп. „Сагышту улус ла кӱч“ ӧскӧ јерлердиҥ арга-чыдалын, јадын-јӱрӱмин оҥдолторго барып јат деп канча да кире айтса, је улустыҥ социальный дейтен айалгазы курч болгонынаҥ улам бу кыймыгу токтобос болор. Улус кредиттерин тӧлӧӧргӧ, јадар туразын тударга, билезин азыраарга, балдарын ӱредерге, тӧлӱлердеҥ чыгарга ыраак талалардӧӧн иштеп барарын талдап јадылар. Бир јыл, эки јыл, ол эмезе оноҥ до ас ӧй… иштеп ийзе, оноҥ айалга оҥдоло бербей деп. Је эмди кӧрӱп турзаас, кезик улус биле-билезиле иштеп јӱргилей берет. Бир-эки јыл дегени он до јылга јетире чӧйиле берер аргалу. Арга јоктоҥ улам алтай кижи бӱдӱн телкейдиҥ ончо ло улузы ок чылап акча-манат иштеп алар эп-аргазын бедиреп јат. Оноҥ улам ороонныҥ ыраак јерлерине барып, иштеп, јадарга келижет.

Таймыр — Јака Тӱндӱктиҥ кату ла солун талазы

Таймыр — теҥистиҥ Јака Тӱндӱктей турган эҥ ле ыраак талазы. Ак карга бӱркеткен учы-куйызы јок ак телкемдер, корон соок кыш, тӱни-тӱжи токтобос шуургандар, тураларды бӱркеп ийер карлу кӱрттер, кӱс-кышта алты айга улалган полярный дейтен тӱн, онойдо ок кыска јаста ла јайда алты айга јуукташ полярный тӱш…. Бу ончозы Таймыр керегинде.

Таймыр ненецтердиҥ, энцтердиҥ, эвенктердиҥ, нгасандардыҥ, долгандардыҥ тӧрӧли. Бу ӧс албатылардыҥ тоозы сӱреен ас. Эҥ ле кӧби ненецтер — ӱч муҥнаҥ ажыра кижи. Эҥ ле ас болгоны — энцтер, 300 кижи. Ӧс албатылар кӧп јарымдай Тундрада јылыйган поселок-јерлерде јуртайдылар. Бала-барказы Норильск, Дудинка, Кайеркан, Талнах деген калаларда ӱренгилейт, иштейт. 2007 јылда Долгано-ненецкий автономный округ болгон Таймырды Красноярский крайга кожуп койгондор. Эмди автономный округ Красноярский крайдыҥ Дудинка деп кичинек тӧс калалу муниципал аймагы деп чотолот.

Дудинканы Таймырдыҥ јӱрӱм берген тамыры деп адап тургандары база чын. Ыраак Тӱндӱкте јуртаган албатылардыҥ јӱрӱми, теҥисле колбузы чике бу Дудинкада турган портло колбулу. Енисей суу тоҥголокто, јӱрӱмге керектӱ бастыра товарлар, курсак-тамак порт ажыра экелилет. Бу ла порт ажыра поселоктордо јаткан ӧс албатыларга курсак-тамак, арткан да товар јетирилет. Оноҥ ӧскӧ јол јок. Кейдеги транспорт самолеттор — јайы-кыжы учуп јат. Поселокторго јетире транспорт — вертолеттор.

Тӱндӱктиҥ албатыларыныҥ јӱрӱми сӱреен кӱч эмтир. Корон соок кыш, кыска јай. Кезик кичинек поселоктордо эмчиликтер де, школдор до јок. Је ӧс албатылар тӧрӧли болгон талазын бир де таштап барбайдылар. Меге ыраак Тундрада турган оок поселок-јурттарда ӧс албатылар канайда јадып турганын кӧрӧргӧ келишкен. Тӱндӱктиҥ јаан јашту улузы кала јерлердӧӧн барбай, тӧрӧл јеринде ле учы-куйызына јетире јадып турганын кӧрӧлӧ, кижиниҥ тӧрӧли кандый јаан учурлу деп база катап оҥдогон эдим.  Је нефть, газ, баалу металлдар табылган ӧйдиҥ кийнинде, Јака Тӱндӱктиҥ јерлеринде бу баалу-чуулу ресурстарды „казып-бийлеп“ турган  компаниялар чике бийлер болуп калган деп канайда темдектебес. Газпром, Роснефть, Норникель ле олордыҥ бӧлӱктери эмди Таймырдыҥ јерлеринде ээлер. Јербойыныҥ ас тоолу албатыларыныҥ јаҥжыккан аайынча эткен ижи — аҥ ӧскӱриш ле балык тудуш — јаба базылып турганы керегинде база угарга келишкен.

Скважиналарда ӧс албатылардыҥ иштеп турган улузы ас, текшилей алза ончозы јуугы  вахтала иштеп келген улус. Эр улус рудниктерде иштейт, эпши улус —кухняларда, гостиница-общежитиелерде, складтарда.  Иштеп турган улустыҥ угы-тӧзин кӧрзӧ, орустар, башкирлер, татарлар, украиндер, хохолдор кӧп. Онойдо ок Орто Азияныҥ да улузы (кыргызстар, таджиктер) бар болгоны кӧрӱнди. Онјылдыктарла иштеп койгон улус кӧп эмтир. Келген јӱзӱн-башка укту улус кӧп болгонынаҥ улам ӧс албатылардыҥ тоозы кӧптӧбӧй, ассимиляция болуп, кайылып бараткан деп айдышканы чын ошкош. Кайлык балдар кӧп болгонынаҥ, бӱдӱн кайлык ӱйелер чыдап калган эмтир. Арт-учында ончозы јуугы орус ӧбӧкӧлӧрлӱ, аттарлу албаты болуп калган.  Кажызы кандый уктузын оҥдоорго до кӱч…

Јака Тӱндӱктиҥ талаларында иштеерге талдап алып турганы јарлу болгоны удап калган. Мында ай-кӱнниҥ айалгазы сӱреен кату да болзо, је улусты бийик ишјал, јеҥилтелер бары, ишјалга ӱзеери „полярный“ дейтен кожулталар бар болгоны, пенсия-амыралтага эрте чыгатаны јилбиркедет. Тӱндӱкте иштеп турган алтай улустыҥ тоозы база кӧп. Бир-эки ле вахтага иштеп келгендерле кожо школдордо, эмчилик-терде, балдардыҥ садтарында, охрана-коруда, силовой структураларда иштеп тургандар база ас эмес. Алтай улус бойы-бойыла нак болгонын кӧрӧргӧ оморкодулу болды. Дудинка деп калада јадып-иштеп турган алтайлар алтай албатыныҥ јайаандыгыныҥ ла культуразыныҥ тӧс јерин тӧзӧп алганы солун. Бу тӧс јерде балдар алтай тилди, чӱм-јаҥдарды ӱренип турганы тӧзӧлгӧн. Айдарда, ӧскӧ албатыларла кожо теҥ-тай јадып, иштеп, јерлештерис Алтайдыҥ ла алтай албатыныҥ адын јакшы јанынаҥ чыгарып-кӧдӱрип турганы кӧрӱмјилӱ.

Норильск, Талнах, Кайеркан деп калаларда јадып-иштеп турган алтай улус Дудинкада јуулыжып, текши „билелик“ дейтен сурактарды шӱӱжип јадылар. Иш-тош, јадын-јӱрӱм, акча-манат аайынча сурактарла бойы-бойына болужып турганын кӧргӧм. Ыраак јерде јӱрген јерлеш улус бойы-бойы ортодо мынайда јӱргени недеҥ де баалу эмей.

Вахтада иштеерге чыдамал ла кӱч керек

„Вахта. Тӱндӱк. 50-80-100 муҥ ишјал“ деп јарлар Интернеттиҥ телкеминде толтыра. Тургуза ла телефондорын бичип, колбу тудуп, јолго јазанары арай ла меҥдештӱ тӱп-шӱӱлте деп айдар керек. Текшилей де алза, јаан ишјал ижендирген кажы ла јардыҥ кийнинде чын айалга кандый болгонын билерге кӱч. Анчада ла агентстволор јарларды берип, кезикте улусты мекелегилеп койот. Је кезикте јакшы да ишти табып алып турган учуралдар бар. Куучын Таймыр керегинде болордо, мында Газпром, Норникель, Роснефть керегинде айдар керек. Бу јаан компанияларга ишке кирерге кӧп тоолу оок агентстволор ажыра иш барат. Айдарда, кажы ла оок агентство бойыныҥ ӱлӱзин „иштеп алып“ турганы иш бедиреп турган кижиниҥ карманынаҥ чыгат. Оноҥ иш бедиреп турган кижи јолдыҥ, јадар јери учун, ажанганы учун акча кайдаҥ барарын, медкомиссияны канайда ӧдӧри деген јаан учурлу сурактарга карууларды айылдаҥ чыккалакта ла аайлап койор керек. Оноҥ ӧскӧ ыраак Тӱндӱкке једип барала, јол, ажаныш, јатканы, медшиҥжӱ ӧткӧни учун бойы тӧлӧйтӧни јарталза, акча иштеп келгениниҥ учуры да јылыйып калардаҥ айабас.

Бар-јок керектӱ некелтелерди ӧдӱп койоло, вахтала иштеп баштап койгон кижиге мындый иштиҥ јакшызы-јаманы јарталар. Кӱнӱҥ ле эртен туранаҥ ала эҥир киргенче амыраар кӱндер јоктоҥ иш. Келишсе — тӱнде иш. Айылдаҥ, бала-баркадаҥ, эш-нӧкӧрдӧҥ ыраак јӱрӱм. Бир айдыҥ кийнинде бир ай — „межвахта“. Ары-бери јорыктаары акча-манат јанынаҥ чыгымду болзо, бир ай ыраакта тегин отурары, ол эмезе јадарга токтогон јерде јаҥы иш табары.  (Бодоп отурбай, база иштеер керек). Су-кадыктыҥ тура беретен сурактары. (Кату кӱн-айлу айалгада амыр јок иштегени бойыныҥ салтарын кыйалтазы јогынаҥ јетирер). Арт-учында, тӧрӧлине, айылы-јуртынга кунугыш кайда. Кезик улус ыраакта јакшы јӱрет, иштейт. Айылындӧӧн тартылбайт та. Је кезиги јаныксап, бир-эки ле айдаҥ јангылап келет. Оноҥ јаан сурак су-кадык јанынаҥ тура берер аргалу. Бойын канча ла кире су-кадык, бӧкӧ, чыдамалду деп чотогон улус, амыраш јок ишке чылап, оорып, Тӱндӱктиҥ кату айалгаларында су-кадыгын јылыйтат. Ондый учуралдар база кӧп. Је текши алза, ишјалдыҥ кеми удура турган „јылыйтуларды“ толтырып турган деп чотогон кижи Јака Тӱндӱктеги вахта-ижин чыдажып ийер.  Ондый улус барала, бир-эки јылдаҥ ажыра, ол эмезе оноҥ до кӧп ӧйгӧ иштеп јӱредилер. Кажы ла кижиниҥ санаазы, амадузы, јӱрӱми башка. Бир чийӱле кажызын да кемјип болбос деп айдыжып турганы чын.

Ол ло ок ӧйдӧ иштеп койгон улустыҥ айдып турган текши шӱӱлтелери база баа. Олор мындый:

бастыра акчаны иштеп болбозыҥ, тӧрӧлиҥнеҥ ыраакта јӱрерге кӱч, су-кадыкты јандырар арга јок, эҥ баалузы — су-кадык, билеҥ бастыра акчадаҥ баалу, ондый акчаны Алтайыста да иштеп алар арга бар, ӧскӧ тала тӧрӧлиҥ болбос, ӧскӧ укту улус ортодо јӱрери кӱӱнге тийген ле о.ӧ.

Мындый шӱӱлтелер бар болордо, байла, олордо база бойыныҥ чындыгы бар. Арт-учында темдектегедийи, кажы ла кижи бойыныҥ, билезиниҥ алдында турган сурактарды бӱдӱрерге амадап јат. Оныҥ учун акча иштеп алар, јӱрӱминиҥ айалгазын оҥдолторго эп-аргаларын бедиреер деген турган курч сурактар бир катап вахтага иштеп барып келзе, чокым карууларга экелер. Ыраак талаларга Тӱндӱкке, Кӱнчыгышка барза артык па, ол эмезе тӧрӧл јеринде јӱрӱп, иштезе артык па…

Бу пандемияла кожо айалга там ла катуланып, чочыдулу боло берерде, кӧп улус айылы-јуртына, тӧрӧлине јанып келген. Је ол ок ӧйдӧ нени де ајаруга албай, ыраада иштеп баргандардыҥ тоозы база астабайт. Айдарда, јӱрӱм улалып барып јат деп айдарга јараар.

А.МАЙМАНОВА