Алтайдын Чолмоны

Акама айткан сӧс

03.11.2020

Край Адарович Бидинов — Россияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, ӱредӱ ижиниҥ ветераны, «Отличник народного просвещения» деп кӱндӱлӱ темдекле кайралдаткан, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ не-релӱ ишчизи, Россияныҥ Бичиичилер ле Журналисттер биригӱлериниҥ турчызы, кӧп бичиктердиҥ ле алтай методикалык бичиктердиҥ авторы, бистиҥ тергеебисте эҥ баштапкы музей тӧзӧгӧн улустыҥ бирӱзи.

Бу мындый јаан једимдерге акам бойыныҥ ла турумкайыла, шыраҥкайыла, не-немеге јилбиркегиле, ич-кӧгӱзиниҥ байлыгыла ӱредӱге кӱӱни бардыҥ шыл-тузында јаан јолдорды, уур-кӱчтерди ӧдӱп јеткен. Край Адарович ары јанынаҥ ойгор санаалу, јайалталу бичиичи. Јаштаҥ ала оны кем де колынаҥ јединип, јаан эжиктер ачып баспаган. Ол бойыныҥ јолын бойы ла шыралай-боролой тапкан ак-чек кижи болор.

Акамныҥ ӧткӧн јолы

Бис экӱ чаны улус болорыс, мениҥ энем ле Край Адаровичтиҥ энези кожо чыккан эјелӱ-сыйындулар. Акам кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде 1940 јылда Кӧкӧрӱ јуртта чыккан. Акамныҥ бир јажы толголокто, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Адазы Бидинов Адар Кейтинович јууда Карелияда 1942 јылда јеҥ јастанып јыгылган.  Јуу ӧйинде бистиҥ таайыбысты, Торјы Темдековты, компартия Молотовтыҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели эдип аткаргандар. Таайым Кӧкӱрӱнеҥ эки сыйны Анисьяны ла Јыламашты, бистиҥ энелеристи, бу тӱреҥи кӱч ӧйдӧ таштабай, кожо кӧчӱрип экелген.

Акамныҥ бала тужы Телеҥит-Сортогой јуртта ӧткӧн, ол тушта «Молотов», «Чапаев» деп колхозтор болгон. Телеҥит-Сортогойдыҥ, Чаган-Узунныҥ, оноҥ Туулу Алтай автоном областьтыҥ национальный школында ӱренген.

Акам 1965 јылда ГАГПИ-ни божодоло, Кӧкӧрӱниҥ школына иштеп келген. Бу ла јылда акам Улаган аймактыҥ Саратан јуртынаҥ тӧӧлӧс сӧӧктӱ Надежда Акатьевна Петпенековала айыл-јурт тӧзӧгӧн. Онойып, акам ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес ижинде 40 јыл иштеген. Теленгит-Сортогойдо, Кӧкӧрӱниҥ школдорында ӱредӱчи,  директор болгон. Кош-Агаш аймактыҥ районозында иштеп тура, ӱредӱчилердиҥ областной методикалык тӧс јериле бек колбу тудуп, бистиҥ ӱредӱчилерге јаан тузазын јетирген. Калганчы јылдарда узак ӧйгӧ музейдиҥ директоры болгон. Кӧп јылдарга алтай тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ РМО-зын башкарган. Эмди амыралтада да болзо, бичинип, ары-бери кычыртуларга барып, радиодо, телекӧрӱлтеде куучын айдып, омок-седеҥ отуры.

Край Адарович поэт, этнограф, археолог, тӱӱкичи, музей тӧзӧӧчи, бичиичи, шиҥдеечи, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методикалык бичиктериниҥ авторы. Мен ого ӱзеери база кӧп лӧ ат кожор эдим. Акамды мен «ходячая энциклопедия» деп те айтсам, јастыра болбос. Бу јӱрӱминде акам јаҥыс бойын качан да сананбаган, ол бойыныҥ кӧксинде бар-јок ончо байлыгын албатыла ӱлешкен. Кӧкси ойлу, сӧзи чечен, тили байлык. Чӱм-јаҥыс мындый эди, ӧткӧн јолыс, салымыс мынайда келген эди деп јакып, чаазынга бичиген, кӧп бичиктер чыгарган. Край Адарович анчада ла чыккан-ӧскӧн Эре-Чуйдыҥ тӱӱкизин, Кӧкӧрӱ јуртыныҥ XX чактыҥ башталганынаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире ӧткӧн јолдорын тереҥ ле чокым билер.

Край Адаровичтиҥ ӧткӧн јайаандык  јолын алар болзо, ол «Алкалган ырыс очогы» деп бичик чыгарган, «Эрјинелӱ  Эре-Чуй» деп бичиктиҥ соавторы, «Алтай ла орус тилди тӱҥдештире ӱредери» деген методикалык иштиҥ авторы. Аймактыҥ тӱӱкизи керегинде орус тилле «Прошлое и настоящее Чуйской земли» деп бичик бичиген. Республиканыҥ школдорына керектӱ эмди тура чыккалак методикалык пособиелер бичиген, 6-7 класстыҥ «Алтай тил» деп бичигин тургузышкан. «Эре-Чуйдыҥ телеҥиттери: угы-тукумы, чӱм-јаҥы» деген бичик удабас ак-јарыкка база чыгар.

Край Адаровичтиҥ чӱмдеген ӱлгерлерин, бичимелдерин кӧп авторлор мактап, бойыныҥ шӱӱлтелерин бичиген эди. Олордыҥ тоозында Б. Я. Бедюров, В. К. Майхиев, А. Самунов, Л. Б. Кудачинова ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Аҥчы Самунов мынайда бичиген эди: «Край Адаровичтиҥ поэзиялык чӱмдемелдери аҥылу, кемге де тӱҥей эмес, тили бай, шӱӱлтелери тереҥ…».

Бу айдылган шӱӱлтеге тайанып, акамныҥ ӧткӧн јӱрӱми керегинде айдып койгон јолдыктарыла таныштырып ийейин:

Ӧлӱм ле јӱрӱмниҥ

Кырында да болгом.

Ӧскӱс-јабыстыҥ

Јолында да болгом.

Сынган канадыла

Јылгыжаган куштый

Јӱткиген кӱч шыраныҥ

Колында да болгом.

Кӧс јетпес кӧп јолдор

Јойу ӧдӱлген.

Ыйлазаҥ јаш јетпес

Уур јӱрӱм јӱрӱлген.

Бу ла ӱлгерин кӧргӧндӧ, акамныҥ јӱрӱминде ӧткӧн кӱч ӧйлӧри јарталат. Озо ло баштап акамныҥ су-кадыгы 70 јылдарда уйадай берерде, уур операцияны Бийск калада этиртип, эзен-амыр арткан эди. Оноҥ Горно-Алтайск—Кош-Агаш ортодо автобустар јоруктап турар ӧйдӧ, Чаргыны ӧдӱп јада автобус аварияга учурап, кӧп улус эмчиликке кирген, ӧлӱм де болгон. Је акамга Кудай-јайаан болушкан, оны улус аҥданган автобустыҥ кӧлӧсӧзиниҥ алдынаҥ чыгарып, аргадап алган.

80 јылдарда Кӧкӧрӱниҥ школында директор болуп иштеп турган ӧйдӧ, школ тоҥбозын деп албаданып јӱреле, бензин адылып, акам јаан ӧрткӧ алдырткан, ол шырканыҥ орды эмди де бар. Мынайып, акамныҥ јӱрӱминде болгон согулталарды јеҥгени, байла, балдарыныҥ ырызы тартып, Эре-Чуйдыҥ курчу-куйагы једип, эзен арткан.

Край Адаровичтиҥ «Энеге быйан», «Кӧкӧрӱ» деген ӱлгерлери Роман Саланхановтыҥ кӱӱзине салынган, бу јараш кожоҥдорды «Чуй» ӧмӧликтиҥ артисттери, Кӧкӧрӱде ветерандардыҥ «Байлыгым» деп ӧмӧлиги ле текши албаты кожоҥдойт. Бичилген оноҥ до ӧскӧ ӱлгерлеринде бойыныҥ јаш тужын, ӧскӧн јерин јарт, чокым айдып койгон: «Кийис айыл», «Тыттугем», «Чуйым» ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Кӧкӧрӱ јуртта музей тӧзӧлгӧнинеҥ бери 50 јыл ажа берди. Бу музей эмди тергеебистиҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ филиалы болуп јат. Бу музейдиҥ тӧзӧӧчизи деп Край Адаровичти јолду адайт. Оныҥ ӧрӧ ӧҥжип тӧзӧлӧринде Кӧкӧрӱ јурттыҥ эл-јоны текши турушкан. Ол бу кире ӧйгӧ кандый ла јол ӧткӧн. Эмди бу музей Эре-Чуйдыҥ эл калыгыныҥ јондык байлыгы ла кереези болуп калды. Ого јаҥыс ла сӱӱнеер ле оморкоор керек.

Мен ол школдо ӱренип турарымда, бу краеведческий уголок тӧзӧлип турган ӧй болгон. Ол тушта Новосибирсктеҥ билимчилер (М. Тощакова) келип, акамда токтоп туратан. Бис олорло кожо јоруктап јӱретенис, олор биске мешке экелип, бисти бу амтамду курсакла таныштырып туратан. Ол тушта акам андый билим-шиҥдештиҥ иижиле јилбиркеп турганын јартаганыс.

Мен бодозом, Край Адарович археологияла, этнографияла, тӱӱкиле ол ло ӱредӱни божодордоҥ бери јилбиркеп баштаган.

Музейдиҥ бу кире ӧткӧн јолы јарамыкту ла тузалу. Ого келип турган албаты јаҥыс ла јербойыныҥ улузы эмес, онойдо ок бастыра јер-телекейдеҥ: билимчилер, аспиранттар, студенттер, билим ишчилер, докторлор келип, Край Адаровичтиҥ билгирин тузалангылап, кандый ачылталар этпеген, кандый диссертациялар бичибеген деп айдар. Оны музейдиҥ бойында «Книга отзывов» деп журнал керелейт, ондо Китай, Германия, Япония, Австралия, Монголия ла оноҥ до ӧскӧ ороондордоҥ келген улустыҥ јылу сӧстӧри бичилген. Музейдиҥ ижи бийик баалаган кайралдарла темдектелген: РФ-тыҥ башкарузыныҥ аҥылу темдеги «За патриоти-ческое воспитание молодежи», культураныҥ республикан министерствозыныҥ 100 муҥ салковойло темдектелген «Лучшее учреждение года» деп аҥылу кайрал. Край Адарович 2015 јылда «За достижение в области культуры и искусства» деп номинацияныҥ лауреады болуп, 50 муҥ салковой сыйла кайралдаткан эди.

Эмди бу музейди акамныҥ кызы Алена Краевна билгир башкарат. Край Адарович чӱм-јаҥга, албатыныҥ угы-тукумын шиҥдеерине сӱрекей тыҥ ајару эдет. Ол керегинде кӧп бичимелдер бичиген: «Калыҥ чактар тӱбинеҥ, калыгым јуртаган Кӧкӧрӱ», «Кӧк ӧргӧӧ» (Кӧкӧрӱ деп ат недеҥ улам табылган), «Кӧжӧӧ-Агаш дегени не?» ле оноҥ до ӧскӧлӧри.

Јааны јок јурт болбос, тазылы јок агаш болбос

Край Адарович кыпчак сӧӧктӱ Адар Бидинов деп кижиниҥ уулы болор, акамныҥ адазы Улу јууга барып, јеҥ јастанган, сӧӧги Карелияда јуулган деп табыш бу јуук ӧйлӧрдӧ келген.

Акамныҥ энези Анисья Бидинова сагал сӧӧктӱ кижи, эки уул азыраган. Акамныҥ карындажы Туктубай Адарович Улаган аймактыҥ Саратан јуртында јадыры. Анисья эјем Чапаев колхозто јажына мал кабырып, кой, сарлык кӱдӱп шыралап, энемле экӱ бу јети баланы кожо ло јӱрӱп, азыражып, бисти эр кемине јетирген. Акамныҥ база бир карындажы Кӧчкӱнбей Адарович Ефимов Улаган јуртта  јуртайт.

Эне-аданыҥ ырызы

балдарында

Край Адарович акам ла Надежда Акатьевна јеҥем 40 јылга ажыра јуртап, беш бала азырап чыдаткан јаан јурт ла тоомјылу улус болор.

Јеҥемниҥ бистеҥ ыраап калганынаҥ бери удай берди. Је ондый да болзо, јеҥемниҥ ады качан да ундылбас, ол Агару, ол Улу, бистиҥ јӱрегибисте јажына артар!

Акамныҥ ла јеҥемниҥ азыраган балдарыныҥ кажызы ла бойыныҥ јолын таап, албатыга тузалу иш бӱдӱрип, ӱредӱлӱ, иштӱ-тошту, билелӱ, бала-баркалу, јаанак-тайнак, таадак та болуп калгандары бар. Јон ортодо тоомјылу, ырысту-кежиктӱ јӱргилейт. Акамныҥ балдарына јайалта азыраган адазынаҥ тӱшкен немедий, бичинер, ӱредӱчилер, билим ишчилер болуп калды.

Эркелей Краевна Орусулова, Улаган аймакта Саратан јуртта ӱредӱчи, школдыҥ директоры болуп иштейт. Эмилчи Краевна Санина «Чуйские зори»,  «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттердиҥ корреспонденти, Алтай Республиканыҥ нерелӱ журналисти, Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы. Эркин Краевич Бидинов узак ӧйгӧ музейде иштеген. База ӱлгерлер бичиир, спорт сӱӱчи, јиит тушта сӱреен эптӱ бијелеп, Кӧкӧрӱниҥ художественный самодеятельнозыныҥ эҥ эрчимдӱ туружаачызы болгон. Эркинниҥ ӱлгерлери улай ла «Алтайдыҥ Чолмоны», «Эре-Чуйдыҥ таҥдагы» газеттерде јарлалат. Эркин Бидиновтыҥ бичиген «Эр улустыҥ јӱрӱми» деп ӱлгерин Кара Майманов кожоҥго салып, алтай албаты ортодо сӱӱген кожоҥы болуп калды.

Алена Краевна ГАГПИ-ни јеҥӱлӱ божодып, музейди эмдиги ӧйдӧ билгир башкарып, алтай тилге, тӱӱкиге сӱреен јайалталу билим иштер бичип, газеттерде јарлайт.

Аина Бидинова Новосибирскте тилдер шиҥдеер университетти божоткон. Ол филология билимдердиҥ кандидады.

Мен акам Край Адаровичке ле јеҥеме мени азырап, эр кемине јетирген учун јаан быйанымды айдадым. Иш-тош билбес, оны-мыны оҥдобос бойымды ару-чекке, јӱрӱмде «тыҥ» болорына ӱредип койгонына оморкоп, олорды тооп, јабыс бажырадым.

Бу эки кижиниҥ кодында ӧспӧгӧм болзом, кандый јолло баргайым не деп сананып јӱредим. Бу улустыҥ шылтузында ӱренип, кижи болуп, ак-јарыктыҥ алдында бойымды Ырысту кижи деп бодоп јӱредим. Акамныҥ  юбилейлик јажына учурлаган уткуул сӧзим-ди айдып салайын.

Јайаан берген јаркынду јӱрӱмеер,

Јаш ӱйеге тем болзын.

Укаалу сӧстӧрӧӧр учурын јылыйтпай,

Ээчий ӱйеге экпинин јетирзин!

Су-кадык јӱрӱгер, узак јаш јажагар!

Раиса Текова,

Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, РФ-тыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы