Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јуучылдыҥ нерези ундылбас качан да…

03.11.2020

Алтай Республикада «Боевое братство» деп адалган јондык биригӱ иштеп, локальный јуу-согуштарда (Афганистанда, Чечен јеринде) јуулашкан јуучыл-ветерандарды бириктирет. Бу јондык биригӱниҥ ады-чуузы тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала учурлу боло бергениниҥ шылтагы, байла, тӱӱкини тооры ла ундыбазы, Тӧрӧлин сӱӱри ле корыыры, јашӧскӱримди тӧрӧлчи кӱӱн-санаага таскадары кажы да ӧйдӧ баалу-чуулу ла учурлу сурактар болгоныныҥ ла келер де ӧйдӧ ондый болуп артарыныҥ шылтузында болор. Оноҥ, бистиҥ ороонныҥ албатыларын бир јаан тӱбек ле бир јаан Јеҥӱ бириктирет — Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ла бу јууда совет албатыныҥ Јеҥӱ алганы. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда совет солдаттыҥ нерезин эзедери јаантайын ајаруда болор ло качан да ундылбас.

2007 јылдаҥ бейин иштеп келген бу јондык ӧмӧликтиҥ баштапкы алтамдарында Афганистанда јууныҥ ветерандары                       С. Адлыков ло В. В. Александров тургулаган. 2009 јылдаҥ бейин ӧмӧликтиҥ ижин Александр Михайлович Вилисов башкарат.

Александр Вилисов Тӱндӱк Кавказта болгон јуу-согуштардыҥ ветераны, милицияныҥ полковниги. Ат-нерези, профессионализми ле  јана баспазы учун Јалтанбастыҥ ордениле эки катап, «За заслуги перед Отечеством» орденниҥ баштапкы степеньдӱ медалиле, «За отличие в охране общественного порядка» медальла кайралдаткан.

—Александр Михайлович, слердиҥ «Боевое братство» деп јондык биригӱ бойына  локальный деп адалган јуулардыҥ ветерандарын јууп, олордыҥ сурактарыла иштеп, олордыҥ јӱрӱмин оҥдолторго амадап турган деп билерис…

—Бистиҥ јондык биригӱ «Боевое братство» деп адалган ла локальный јуулардыҥ ветерандарын бириктирген текшироссиялык биригӱниҥ талалык бӧлӱги болуп јат. Биригӱниҥ турчыларыныҥ бӱгӱнги тоозы — 170 кижи. Бистиҥ амадугыс — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ла тылдыҥ ветерандарыныҥ, локальный јуулардыҥ ветерандарыныҥ ла олордыҥ билелериниҥ јӱрӱмин ајаруда тудары ла керектӱ болушты јетирери.

Биригӱниҥ турчыларыныҥ бӱгӱнги тоозы — 170 кижи

Онойдо ок биригӱ бойыныҥ амадузы деп  јашӧскӱримниҥ патриотикалык таскадузы, Тӧрӧлин сӱӱри ле оныҥ коручылдарын ӧскӱрери, јада калган солдаттардыҥ эземин орныктырары јанынаҥ сурактарды тургузат. Текши алза, бу тургузылган амадулардыҥ кажызыныҥ ла кийни јанында сӱреен јаан ла элбек иш барып јат. Кажы ла ветеранныҥ, јада калган јуучылдыҥ кийнинеҥ бӱдӱн салым, чокымдап айтса, ӱйелер салымы туруп јат деп айдарга јараар. Јылдар ӧткӧн сайын Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ла тылдыҥ ветерандарыныҥ тоозы там ла астап барып јаткан да болзо, је Тӧрӧлистиҥ кажы ла билезиниҥ тӱӱкизинде ис артыргыскан бу јууныҥ шыркалары эмдиге сыстатканча. Оныҥ да кийнинде јылдарда болгон јуулардыҥ јаҥы истери јӱректерде сыс болуп арткан.  Тӱӱки, јӱрӱм бир јерге турбай јат. Бис нени де, кемди де ундып салар учурыс јок.

Онойып, 2014 јылда бистиҥ биригӱ Эземниҥ бичигин электрон бӱдӱмге кӧчӱретен ишти баштаган. Бӱгӱнги кӱнге јетире бу иш јаан ӱлекер болуп, улалып барып јат. 5 том кемдӱ Эземниҥ бичигин алып ийзеер, ондо тергеенеҥ јууга атанган, айылына јанбаган, јылыйып калган солдаттардыҥ ады-јолдоры адалат. Кажы ла ӧбӧкӧниҥ кийни јанында јуучылдыҥ јуучыл јолы, ат-нерези, салымы турганы чын. Интернеттиҥ аргаларын тузаланып, бис бу улустыҥ салымын ойто орныктырып јадыс. Эземниҥ бичигинде бир јуучыл сурузы јок јылыйып калган деп айдылган болзо, је бастыра бар јетирӱлерди  јууп, бис бу солдат керегинде толо јетирӱлерди орныктырадыс. Бӱгӱнги кӱнде сурузы јок јылыйып калган ол эмезе карындаштык текши сӧӧксалгыштарда јаткан деп јарлалган 500 јуучылдыҥ ады-јолдоры бар.  Је качан бар јетирӱлерди бириктирзе, ӧскӧ талаларда јуучылдардыҥ эземиле иштенип турган биригӱлерле јетирӱлерле ӱлешсе, чокым керектер јарталып чыгып келер аргалу.

Бедиреништӱ јаан иш ӧткӱрилген кийнинде, јуучылдардыҥ јада калган јерлери, јуулган јерлери мынайда јарталып јат. Бис иштеген ӧйдиҥ туркунына канча кире јуучылдыҥ салымын, нерезин орныктырып, јуучыл кайралдарын тӧрӧӧн-туугандарына јетиргенис. Канча улус сурузы јок јылыйган таадазы, јааназы, аказы керегинде чындык јетирӱлерди алган. Арга бар болзо, јуучылдардыҥ сӧӧги тӧрӧл јерине јандырылган. Је кӧп саба учуралдарда јуулган јериниҥ тобрак-јери тӧрӧӧндӧрине табыштырылат. Бу ла калганчы јылдарда бистиҥ тергеениҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда сурузы јок јылыйган 16 јуучылы табылган. Документтери, тудунган-кабынган не-немези, кайралдары тӧрӧӧн-туугандарына јандырылган. Бу кандый јаан иш, ого канча кире ӧй барган…

Је турултазыныҥ учуры сӱреен јаан — солдаттар айылына «јанган» ла јуучыл нерези орныктырылган.  Биригӱниҥ ижи јаҥыскандыра эмес, текши ороонныҥ «Боевое братство» биригӱзиниҥ талалык бӧлӱктериле колбулу болордо, текши иш барып, бой-бойыска болужып, текши тӱӱкини орныктырып турганыс јаан учурлу.  Эземниҥ бичигиниҥ электрон бӱдӱминде, чаазында бичип койгонына кӧрӧ, кажы ла јуучыл керегинде толо јетирӱлерле толтырылар.  Бу сӱреен учурлу керек деп бодоп јадым.

Локальный дейтен јууларда јуулашкан ветерандардыҥ сурактары ас эмес.  Мында јадын-јӱрӱми, су-кадыгы, бар јеҥилтелериле тузаланары, ол эмезе тузаланбай  турганы ла оноҥ до ӧскӧ кӧп сурактар. Бисте јасак-јаҥдардыҥ солунталарын билери, олорло тузаланары дегени «социально-правовой јӧмӧлтӧ» деп бӧлӱкке кирет ле бу ууламјыла јаан иш барып јат. Биригӱниҥ юристи бастыра ветерандарга акча-јал албазынаҥ јетирӱлик болуш јетирет. Онойдо ок ол керектӱ ле курч сурактар аайынча видеосеминарлар ӧткӱрет. Бу видеосеминарларды бастыра улус кӧрӧр лӧ олорды тузаланар аргалу. Бистиҥ юристтиҥ ижи «Точка опоры — ваш юрист»  деп ӱлекерле быжулалган. Оныҥ јетирӱлерин инстаграмда Ilya7irunnik деп суруула табарга јараар.

Ветерандарга чокым болуш јетирерге амадап, иштиҥ ле социальный корулаштыҥ министерствозы ажыра «Красная гвоздика», «Помощь поколений» деп фондторло иштейдис. Ветерандарга эм-тусла, су-кадыкка керектӱ протез-эдимдерле болужарга амадайдыс. Анчада ла бу пандемияныҥ ӧйинде ветерандарга курсак-тамакла, айыл-јуртына, јаткан јерине чокым ишле болушканыс.

—Јашӧскӱримле, јиит ӱйеле иштеери — база јаан учурлу ууламјы…

—Јиит ӱйени Тӧрӧлин сӱӱзин, оныҥ чындык коручылдары болзын деп таскадары — ол сӱреен јаан учурлу иш. Бистиҥ биригӱниҥ туружаачылары јыл туркунына школдордо, ӱредӱлӱ заведениелерде туштажулар, акциялар, куучындар, конкурстар, тегерик столдор ӧткӱрет. Јуучыл сборлордо, походтордо балдар, јашӧскӱрим спорт, тӱӱки, јуучыл билимдердиҥ тӧзӧлгӧлӧри аайынча маргыжып, бой-бойына билгирин, чыдамалын ла таскадузын кӧргӱзет. Анчада ла кадет класстарда ишти мен сӱреен јарадып кӧрӧдим. Бу класстарда ӱренип турган балдар ороонныҥ јуучыл јолын, нерезин ле тӱӱкизин бӱткӱлинче ӱренгилеп јат. Бис кадеттерле јаантайын туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрип јадыбыс.  Онойдо ок патриотикалык тема аайынча балдардыҥ, студенттердиҥ, ӧмӧликтердиҥ алдында куучын айдып турганы база учурлу деп сананып јадым. Тӧрӧлин корыыры, оныҥ чындык коручылы болоры — ол кажы ла кижиниҥ агару кереги болор учурлу. Орооныста амыр-энчӱ јӱрӱм болзын деп амаду — бистиҥ ончобыстыҥ текши амадубыс.

—Ороондо до, телекейде де тура берген эпидемиялык айалга текши албатыныҥ јӱрӱмине, ижине јаан тутак, курч сурактар экелген…

—Албатыныҥ су-кадыгы баштапкы јерде, онызы сӧс јогынаҥ. Мен сананзам, бис бу каршулу ооруны јеҥип чыгарыс, јадын-јӱрӱмис ӱренишкен табылу кемине кайра бурылар. Чындап та, бу ӧдӱп барааткан јыл биске сӱреен кӱчке келишкен. Темдектеп койгон јаан учурлу керектер эдилбей, туруп калган. Јаан јашту улустыҥ јӱрӱми јеткерлӱ айалгада боло берерде, олорго канайда да болзо болуш јетирерге чырмайганыс, чырмайадыс. Је мен сананзам, јӱрӱм бойыныҥ кемине кайра келер, бӱдӱрген ижисти оноҥ ары апарарыс.

Тӧрӧлин корыыры, оныҥ чындык коручылы болоры — ол кажы ла кижиниҥ агару кереги

Эземди орныктырып, јылыйган солдат-јуучылдарды табып, тӧрӧл јерине јандырар иш качан да токтобогон, токтобос. Бӱгӱнги ле кӱнде биске јуучыл таада-јааналарын табып берзин, кайралдарын јандырарга болушсын, ол эмезе акту адын орныктырарга јӧмӧшсин деген сурактарла кӧп баштанулар бар. Олордыҥ кажызыла ла иштеерге сӱреен кӧп ӧй керек. Ороонныҥ бастыра архивтериле, јуучыл поисковый биригӱлерле колбу тудуп, иштеер керек. Оныҥ учун, кандый да айалгалар, тутактар  тура берзе де, је бис апарып јаткан тӧс ижисти учына јетире апарарыс. Герой-јуучылдыҥ нерези орныктырылар, ундылбас, јажын-чакка эзем болуп артар деген бистиҥ агару амадубыс кыйалтазы јогынаҥ бӱдер деп, мен иженип јадым.

—Александр Михайлович, албатыга, Тӧрӧлистиҥ ле тергеебистиҥ тӱӱкизине бӱдӱрип турган бу ижигер мынаҥ да ары ӧйлӧрдӧ једимдӱ болзын. Тӧрӧлин корыыры, сӱӱри ле тооры деген сурактар баштапкы јерде болгон ло болор. Тӱӱкиниҥ јеҥил эмес јолдыктарын кайра ачып, анчада ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда сурузы јок јылыйган јуучылдардыҥ ат-нерезин орныктырар ишти апарып јаткан слердиҥ биригӱниҥ амадузы сӱреен јаан учурлу. Бистиҥ ороондо, телекейде болгон јуулардыҥ јетире ачылбаган бӱктери эмди де кӧп. Оныҥ учун «Боевое братство» биригӱниҥ эдип турган ижин баалап, ороондо ло телекейде амыр-энчӱ болзын деп кӱӱнзейдис.

А.МАЙМАНОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина