Алтайдын Чолмоны

Калыҥ тӱӱки — ичкери ӧзӱмниҥ аргазы

03.11.2020

Кычыраачыларды таланыҥ ӱредӱчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институдыныҥ ӧткӧн јолы ла бӱгӱнги кӱнде иштеп јаткан ӧмӧлиги, једимдери, бӱдӱрип јаткан ижи ле амадулары керегинде институттыҥ алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказы аайынча кафедразыныҥ јааны Жанна Амырованыҥ ла АР-дыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ баш специалисти Анжела Чендекованыҥ «Калыҥ тӱӱки — ичкери ӧзӱмниҥ аргалары» деген бичимелиле таныштырадыс.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институт 1968 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде тӧзӧлгӧн. Оныҥ баштапкы директоры Павел Лукич Казанцев, ордынчызы Мария Алексеевна Барантаева (кийнинде директор) институттыҥ ижин эрчимдӱ башкаргандар.

Тӧзӧлгӧнинеҥ ала институт ӱредӱчилердиҥ узын, билгирин бийиктедерин тӧс ајаруда тудуп, курстар, билим-практикалык конференциялар, кӱрее куучындар ӧткӱрип, областьтыҥ школдорыныҥ ӧзӱмине јаан болужын јетирген. Башкараачылардыҥ, методисттердиҥ, билимчилердиҥ, ӱредӱчилердиҥ ижи-тожы бек колбуда ӧткӧн. Бу улустыҥ албаты ӱредӱликте эрчимдӱ ижи-тожыныҥ, аайына чыккан сурактарыныҥ, элбек кӧрӱм-шӱӱлтезиниҥ тӧзӧгӧзинде калыгыныҥ салымы ла алтай тилдиҥ ӧзӱми болгон.

Институтта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ижин национальный школдордыҥ кабинеди ууламјылаган. Бу кабинеттиҥ баштапкы за-ведующийи болуп Зоя Васильевна Карамаева (1968-1972 јылдарда), кийнинде узак ӧйлӧргӧ Мария Викторовна Опонгошева (1972-1982 јылдарда), Прасковья Ивановна Куденова (1986-1996 јылдарда) иштегендер.

Ол јылдарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери једимдӱ, јозокту ижи учун «РСФСР-диҥ  школдорыныҥ нерелӱ ӱредӱчизи», «Старший учитель», «Учитель-методист» деген бийик атла адаткандар.  Олордыҥ тоозында, темдектезе, ӱредӱчилер: Ольга Ивановна Тезегеш, Николай Васильевич Тепуков, Край Адарович Бидинов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Алтай тилди ле литератураны школдо ӱредериниҥ сурактарын элбедип, бу ӱредӱчилер ченемел ижин ӱредӱ-методикалык пособиелерде бичип, кепке базып чыгарган.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта алтай национальный школдордыҥ сурактарыла башка-башка јылдарда Т. И. Анатпаева (Селекова), Е. А. Мегедекова, Ф. Т. Самыкова, А. Е. Бахтушкина, Н. В. Тепуков, Н. Б. Тайборина, Р. С. Кучинова иштегендер. Кийнинде јылдарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методисттери болуп О. Д. Тарбанаева (1996-1998  јылдарда), К. П. Чербыкова (1998-2000 јылдарда), Т. К. Шутина (2000-2010 јылдарда) иштеген. Методисттер кажы ла ӱредӱчини билип, олор ижине каруулу болорына, оны ӧйдиҥ некелтелерине тӧзӧӧрине јаан камаанын јетирген.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱ бичиктерине јаан ајару эдилип, институтта ӱредӱ бичиктер белетеп чыгарар кабинет ачылган. Мында узак јылдарга кабинеттиҥ заведующийи болуп Мария Михайловна Суразакова (1972-1984 ј.) иштеген.

Бу кабинеттиҥ ишчилери авторлорло бек колбуда иштеп, билимчилер, ӱредӱчилер биригип, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ јаҥы кӧрӱмдӱ ӱредӱ бичиктерин тургузып, кепке базарына белетегендер. Јарлу авторлор Н. Н. Суразакова, З. С. Казагачева, А. Т. Тыбыко-ва ӧйдиҥ некелтелериле теҥ алтап,  иштерин чыҥдый ла быжу бӱдӱрген. Бу јылдарда јаҥы авторлордыҥ тоозына Н. М. Киндикова, Т. М. Садалова, М. А. Демчинова, Н. Б. Тайборина, К. К. Пиянтинова, Е. А. Мегедекова  кирген.

Кӧп јылдардыҥ туркунына ӱредӱ бичиктерди кепке базып чыгарарына белетеер ишти Н. И. Когунбаева, Э. И. Каинчина ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱргендер.

90-чы јылдарда алтай тил экинчи эл-тергеелик тил болуп, окылу темдектелип, оны школдо ло ӧскӧ дӧ тӧзӧлмӧлдӧрдӧ, јӱрӱмде эрчимдӱ тузаланылары аайынча кӧп иштер ӧткӱрилген. Школдо алтай тилди ле литератураны 10-11 класстарда ӱредери ле алтай тилле, литературала ӱренчиктер 9-11 класстарда экзамендер табыштырары јӱрӱмге кийдирилген.  Баштамы школдо тӧрӧл тилле ӱредери, ого бичиктер белетеери аайынча иштер ӧткӱрилген.

Бу јаан иштерди Мира Мереевна Бурулова, ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ баш специализи болуп тура, једимдӱ апарган (1997-2017 јылдарда).

2012 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институтта  алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразы иштейт. Кафедраныҥ тӧзӧлӧринде Алтай Республика-ныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Ю. В. Антарадоновтыҥ, институттыҥ ректоры болуп иштеген В. В. Модорованыҥ ӱлӱзи сӱрекей јаан.

Бу јылдарда кафедраныҥ ижиниҥ ууламјыларыныҥ бирӱзи – ол тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ билгирин ле узын бийиктедери, тереҥжидери, ӱредӱ бичиктер ле ӱредӱ-методикалык пособиелер белетеп чыгарары ла ченелте-шиҥжӱ иштер ӧткӱрери.

Бу јаан ла учурлу ишти Екатерина Дмитриевна Чандыева билгир ле эрчимдӱ башкарган (2012-2015 јј.).

2012-2020 јылдарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизин ӱренер 250-неҥ ажыра ӱредӱ бичиктер, хрестоматиялар, программалар, ӱредӱ-методикалык бичиктер кепке базылып чыккан.

Эмдиги ӧйдӧ ӱредӱликте болуп турган јаҥыртуларла колбой, ӱредӱ бичиктердиҥ оҥдайы солынып, текши ӱредӱниҥ Федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандартына, Россияныҥ гражданининиҥ кӧгӱс-кӧрӱмин тыҥыдып ӧскӱрериниҥ ле таскамал берериниҥ концепциязына, тӧс текши ӱредӱниҥ программаларына тайанып тургузылат.

«Алтай тил», «Литературалык кычырыш», «Алтай литература» (1-4, 5-9 класстарга) ӱредӱ бичиктер ле хрестоматиялар белетелип, кепке базылган, олорго электрон бӱдӱмдӱ бичиктер тургузылган. Кажы ла ӱредӱ бичикке ӱредӱ-методикалык пособиелер, 1-4 класстарга «Алтай тилле» эки бӱдӱм иштеер тетрадьтар белетелгени – јаан једимдердиҥ бирӱзи.

1-4, 5-9 класстардыҥ «Алтай тил», «Литературалык кычырыш», «Алтай литература» ӱредӱ бичиктери керектӱ шиҥжӱлерди једимдӱ ӧдӱп, ӱредӱ-методикалык бичиктердиҥ Федерал тооломына 2016 јылда кийдирилген.

Алтай тилди билбес эмезе коомой билер балдарла ишти ӧткӱрери кафедраныҥ ижиниҥ база бир ууламјызы болуп, М. А. Барантаеваныҥ, Н. И. Когунбаеваныҥ тургускан программаларына, бичиктерине тайанып, эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле «Алтай тил – Алтай Республиканыҥ эл-тергеелик тили» (2-4 класстарга) деп ӱредӱ пособиелер тургузылган, кепке базылып чыккан. Тургуза ӧйдӧ 5-9 класстардыҥ бичик-терин  белетеери аайынча эрчимдӱ иш  ӧдӧт.

Алтай тилле, алтай литературала программалар (1-4, 5-9 класстарга) тӧс текши ӱредӱниҥ бодоштыра программаларыныҥ Федерал реестрине  2017 јылда кийдирилген.

Мындый каруулу ла јаан ишти кафедраныҥ методисттери А. С. Шокшиланова, О. С. Иркитова, С. В. Абысова бӱдӱрген.

Институтта ӱредӱчилер эмдиги ӱредӱниҥ некелтелери аайынча профессионал узын ӧскӱрип, текши ӱредӱниҥ федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандарттарыныҥ, јаҥы концепциялардыҥ сурактарыла республи-каныҥ аймактарында, ӧскӧ талаларда ӱредӱ-семинарларда, курстарда, тегерик столдордо, конференцияларда туружадылар. Анчада ла јаҥы некелтелерге келиштире урокты канайда тургузарына, ӱренчиктердиҥ таҥынаҥ бойыныҥ ӧзӱмиле, метапредметле, предметле колбулу турулталарга јединериле, оны баалаарыла јаан иш ӧткӱрерине ле оноҥ до ӧскӧ ууламјыларла иштеерине ајару эдилет.

Алтай Республиканыҥ ченемели байлык школдорында стажировкалар ӧдӧри јаҥжыгу болуп калган. Ӧскӧ школдордо ӧдӱп турган ӱредӱ ишти кӧрӱп, ӱредӱчилер јаҥы иштеер эп-аргалар ачып, билгири тереҥжийт. Курстарга келген республиканыҥ ӱредӱчилерине ченемели бийик  ӱредӱчилердиҥ, анчада ла Горно-Алтайсктыҥ 7-чи таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчилери Ю. А. Мундукинаныҥ, Г. С. Чендыеваныҥ, Е. Ю. Папыеваныҥ,  В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱредӱчилери У. Н. Текенованыҥ, Н. Г. Сулукованыҥ,  Горно-Алтайсктыҥ 9-чы таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Л. Д. Сахарованыҥ, Шабалинниҥ Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчилериниҥ ижи  јозокту деп айдар керек.

Бӱгӱнги кӱнде республикабыстыҥ школдорында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ 180 ӱредӱчизи иштейт. Олор башка-башка семинарларда туружып, ченемелиле ӱлежип, шиҥжӱ-эксперт иштерде, ӱредӱ-методикалык бичиктерди тургузарында туружадылар: З. А. Боделукова, Е. Б. Шемдышева, Н. Н. Санина, Л. Б. Сарлаева, В. Т. Азрантина, А. М. Езрина, Н. С. Баданова, В. А. Чабачакова, И. Ч. Быева, М. А. Самаева, С. Н. Ептешева, Е. В. Бадакина, А. Г. Туянина, Л. П. Баянкина, Н. Г. Сулукова, У. Н. Текенова, Р. А. Тодошева ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Алтай тилди бӱгӱнги кӱнде ӱренип турганы керегинде айтса, республиканыҥ школдорында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кабинеттери јеткилинче. Мында оргтехника, ӱредӱге керектӱ материалдар, ол тоодо, алтай тилле, литературала таблицалар, бичиичилер керегинде јетирӱлер, портреттер, таҥынаҥ кычырар бичиктер, кееркедим литература толо.

Тӧрӧл алтай тилин 132 школдо ӱредет. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына алтай тил ӱренип турган школдордыҥ тоозы 4,5% кӧптӧгӧн (127 школ болгон).

2020-2021 ӱредӱлӱ јылда 11618 ӱренчик алтай тилин  ӱренет. Олордоҥ 7404 бала тилди тӧрӧл тил этире ӱренет. 4214 бала алтай тилди «Алтай Республиканыҥ тергеелик тили» деп программа аайынча ӱренет. Ӧткӧн ӱредӱлӱ јылга кӧрӧ, алтай тилди ӱренерге кӱӱнзеген балдардыҥ тоозы 3% кӧптӧгӧн (2019-2020 ӱредӱлӱ јылда 11260 ӱренчик болгон).

Школдордо алтай тил ле литературала, албатыныҥ чӱм-јаҥыла колбулу кружоктор, класста эмес занятиелер, факультативтер иштейт. Текши тоозы 143, јӱрӱп турган балдардыҥ тоозы – 1943.  Бого  ӱзеери спорт, јайаан, шиҥжӱ ууламјыларлу секциялар школдордо база бар.

Јаҥыс ла алтай тилди ӱренип турган балдардыҥ тоозы кӧптӧп турган эмес, мынаҥ башка тӧрӧл тилди ӧскӱрерине, јилбиркедерине ууламјылалган кӧрӱ-маргаандар, конкурстар база тебӱ алынып кӧптӧгӧн. Јакшы јаҥжыгу болуп, 2009 јылдаҥ бери республика кеминде «Тийиҥеш» деп олимпиада бӱдӱмдӱ маргаан ӧдӧт, ондо јылдыҥ ла 500-ке јуук балдар туружат. Бу маргаан 2016 јылдаҥ бери интернет-ойын болуп калган. Тест бӱдӱмдӱ јакылталар тилле, литературала, культурала, кеендикле колбулу. 5-10 класстыҥ ӱренчиктери конкурста эрчимдӱ туружадылар. «Тийиҥешти» В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гим-назияныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери ӧткӱредилер.

Анайда ок республика кеминде јиит ӱлгерчилердиҥ «Амаду» деп кӧрӱзи ӧткӱрилет. Ондо 60 кире ӱренчик бойы чӱмдеген ӱлгерлериле кӧрӧӧчилерди ле туружаачыларды јылдыҥ ла таныштырадылар. База алтай литератураныҥ классиктериниҥ чӱмдемелдерин эске кычырып билер узыла маргыжадылар. М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада канчанчы јыл «Тирӱ классика» алтай тилле» деп конкурс ӧткӱрилет. 90-ноҥ ажыра ӱренчик алтай ла орус литератураныҥ, карындаштык, телекейлик литератураныҥ классиктериниҥ алтай тилге кӧчӱрилген чӱмдемелдерин эске кычырадылар. Ӱзеери ойноп то кӧргӱзедилер. Бу кычырышта анайда ок јииттер ле јаан улус бойыныҥ номинациязында база туружадылар.

Мынаҥ башка јылдыҥ ла ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде, Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде, Алтай тилдиҥ кӱни П. В. Кучияктыҥ адыла адалга эл театрда кӧдӱриҥилӱ ӧткӱрилет. Бого учурлай республиканыҥ ӱредӱлик бастыра учреждениелеринде јастыра јок диктант бичиириниҥ, чӱмдемелди эҥ јакшы эске ай-дарыныҥ, кычырган чӱмдемелдер аайынча јуруктар јураарыныҥ ла о.ӧ. конкурстар ӧткӱрилет. Мындый кӧдӱриҥилер ӧзӱп јаткан јаш ӱйениҥ кӧгӱс-санаазын бийиктедеринде, тӧрӧл алтай тилин тооп, сӱӱп, оныла јилбиркеп ле оморкоп јӱреринде бир де алаҥзу јок.

Ӱренчиктерле ӱлекер, шиҥжӱ, јайаан иш база кӧнӱ ӧткӱрилет. Балдардыҥ турулталары аймак, республикан, федерал кеминде кӧрӱ-маргаандарда, кычырыштарда кӧргӱзилет. Олордыҥ тоозында В. Вернадскийдиҥ адыла адалган кычырыштар, Плакастыҥ кычырыштары, јайалталардыҥ ла кеендик ачылталардыҥ Леонардоныҥ адыла адалган фестивали ла о.ӧ.

Олор тала кеминде једимдӱ туружып, бойлорыныҥ иштериле Москваныҥ шиҥжӱ аудиториязын таныштырат. Ондо јеҥӱлӱ туружып, бистиҥ балдар Якутскта калыктар ортодогы ӧткӱрилген кычырыштарда турушкан, база Артекке барып, ӱлекер-шиҥжӱ иштерин улалткан.

Алтай тилле, литературала олимпиадаларда балдар јылдыҥ ла једимдӱ туружадылар. Республикада јеҥӱ алган ӱренчиктер эки јыл улай Абаканда талалар ортодо ӧткӧн олимпиадада турушкандар. Алтай тилдиҥ айалгазы ла ӧзӱми керегинде эссе бичигилеп, ӱренчиктерис 2018 јылда Казань калада албатылар ортодо ӧткӧн фестивальда база једимдӱ турушкан.

Кажы ла јыл алтай тил ле литературала билгирди ченеер иштер (РПР), мониторингтер ӧткӱрилет. 9, 11 классты божодып јаткан выпускниктер ӱредӱлӱ курс аайынча аттестациялу иштер бичийт. 9 класстыҥ кий-нинде «Тӧрӧл алтай тил» деп программала ӱренгендер изложение бичиир, алтай тилди «Алтай Республиканыҥ тергеелик тили» деп программала ӱренгендер диктант бичиир аргалу, ол эмезе алтай литературала экзамен табыштырарга кӱӱнзеп, чӱмдемел иш бичиир-ге јараар. Школды божодып јаткан ӱренчиктер алтай литератураны талдап, база чӱмдемел иш бичиир аргалу.

Алтай тилле, литературала экзамен талдап табыштырган балдарга ӱредӱчилер белетеер колледжтиҥ алтай бӧлӱгине ӱредӱге кирер тушта аҥылу ајару эдилет. Горно-Алтайсктыҥ эл университединиҥ алтаистика ла тюркология факультедине ӱредӱге киргенде, бу балдардыҥ турулталарына ӱзеери 3 балл кожулат. Педколледжти ле университетти божоткон балдар детсадтарда ла школдордо једимдӱ ле турулталу иштеер аргалу.

Текши кӧрзӧ, алтай тилди ле литератураны ӱредерге бастыра айалгалар тӧзӧлгӧн. Кажы ла јыл ӧткӱрилип турган мониторингтер республиканыҥ школдорындагы айалгаларды ла аргаларды шиҥдеп, оноҥ ары бӱдӱре-тен ишти ууламјылайт. Алтай тилди ле литератураны школдордо ӱредери аайынча сӱрекей јаан ла турулталу иш ӧткӱрилген деп айдар керек. Оогош балдардыҥ садында алтай тилди ӱредери, алтай тилди «Алтай Республиканыҥ тергеелик тили» деп программала 1-кы класстаҥ ала ӱренери аайынча, 5-9 класстарга бу ла программала ӱренер бичиктер тургузары јанынан мынаҥ ары јаан иш ӧткӱрилер.