Алтайдын Чолмоны

Улалу – Ойрот-Тура – Горно-Алтайск сӧстӧргӧ шиҥилген тӱӱкибис

03.11.2020

Алтай Республиканыҥ тӧс калазы ӧткӧн бир чак ӧйгӧ адын ӱч катап солыган. Оны Горно-Алтайскка кирер јолдыҥ сол јанындагы кырда «Улалу—Ойрот-Тура—Горно-Алтайск» деп сӧстӧр керелейт.

Тергеебистиҥ тӧс калазыныҥ тӱӱкизин шиҥдеген Алексей Эдоковтыҥ бичигениле, 1910 јылда јуртка кирер јолдо «Улалу јурт, Бийский уездке кирген, 3 церкве, 2 школ, 500 айыл-јурт, эл-јоныныҥ тоозы 3127 кижи» деген бичик болгон.

Ороондо башталган революциялык керектер Алтайда, ол тоодо Улалу јуртта јаткан албаты-јонныҥ јӱрӱмине јаан кубулталар экелген. Онойдо, 1917 јылдыҥ јаан изӱ айында Бийск калада Алтайдыҥ ӧс калыктар јуртаган волостьторыныҥ чыгартулу улузыныҥ съезди ӧдӱп јат. Ондо Томский губернияныҥ Бийский ле Кузнецкий уездтериниҥ чыгартулу 60 кижизи туружат. Съезд Алтайдыҥ ӧс калыгы јуртаган јерлерди Бийский уездтеҥ айрып, бойы башкарынып јадар таҥынаҥ тергее («земский единица») тӧзӧӧр јӧп јара-дат. Ол окылу јӧптӧлгӧнчӧ, оныҥ башкартузы — Алтай Туулык дума тудулат, иштеер јери Бийск калада болоры темдектелет.

Бир бӧлӱк улус уездтиҥ тӧс калазын Чамалда, кезиги Улалуда, база бир кезиги Оҥдойдо тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтелерин айдып јат

Бийсктиҥ земский јууны мыныла јӧпсинбесте, 1918 јылдыҥ тулаан айында Улалуда инородческий ле крестьян депутаттардыҥ Горно-Алтайский краевой съезди јуулат. Ол Алтайдыҥ туулык талазын Алтайский ле Томский губерниялардаҥ чыгарып, Каракорум-Алтайский округ тӧзӧӧр јӧп јарадат. Јаҥы округтыҥ тӧс јери удурумга  Улалу болор, кийнинде јаҥы столицазын – Каракорум городты – Кадын сууныҥ оҥ јарадында эмдиги Манжерок ло Майма јурттардыҥ ортозында (Соузга јурт турганы киреде) 6993,9 га јерде тудары темдектелет. Бу эки съезд ортодогы ӧйдӧ Бийский уездтеҥ чыгып, таҥынаҥ башкарынып јадар тер-гее тӧзӧӧри аайынча тартыжулар, аайлашпастар, башка-башка кеминде ӧткӧн јуундар ла јол-јорыктар кӧп болгон. Темдектезе, 1917 јылдыҥ кӱзинде Туулык Думаныҥ јааны Г. И. Гуркин ле качызы П. К. Семенов Туулу Алтайдыҥ ӧс лӧ орус эл-јон јуртаган волостьторын Бийский уездтеҥ чыгарып, Горно-Алтайский уезд тӧзӧӧр суракла Петроград барып јӱргени керегинде документ эмдиги ӧйгӧ јеткен. Ондо јаҥы уездтиҥ тӧс јери Чамалда болоры керегинде айдылат («От уезда к республике. Сборник архивных документов». Горно-Алтайск, 2001).

Съезд  тергееде ӱзеери 13 интернат ла 5 школ, Улалуда ла Оҥдойдо гимназиялар, кычырыштыҥ тураларын (изба-читальня) ла библиотекаларды ачарын, бойыныҥ газедин ле о. ӧ. иштерди бӱдӱрерин јӧптӧйт.

1918 јылда ороондо башталган граждан јуу темдектелген кӧп иштерди бускан, Каракорум ла Бийсктиҥ Соведи ортодо аайлашпастар там кызыган. Онойдо, эмдиги Березовка ла Быстрянка (ол ӧйдӧ Тарханское) јурттар бойыныҥ кӱӱниле Каракорум-Алтайский округка киргенин угускан болгон. Бийсктиҥ совдепи мыныла јӧпсинбей, эл-јонныҥ бажын мылтык-јепселдиҥ болужыла «бурыырга» кызылчерӱчилдер ийген. Каракорумныҥ башкартузы бойыныҥ јанынаҥ Залесский деген офицерге баштаткан отряд аткарган. Бу учуралды Туулу Алтайда канду чак башталарынаҥ баштапкы белге-темдектериниҥ бирӱзи деп айдарга јараар.

Туулу Алтайда ӧткӧн граждан јууда ӧс калыктыҥ кӧп улузы совет јаҥды јаратпай, мылтык-јепселдӱ ого удурлашканын шиҥжӱчилер темдектейт. Бодогондо, мыныҥ тазылы бойында автономиялу болор тартыжулардаҥ башталган. Ороондо болуп турган революциялык керектерди ол ӧйлӧрдӧ бичикчи, башту да улус јазап оҥдобой турарда, оныҥ сыраҥай јаказында јаткан, эл-јоныныҥ кӧдӱрези бичик билбес улустаҥ нени алар. Алтайский губернияныҥ ла Бийский уездтиҥ јаҥдары Туулу Алтай автономиялу јадарына бажынаҥ ала удура болгон. Кийнинде, граждан јуу ӧйинде, Каракорумныҥ башкартузына кирген ле совет јаҥга удура болгон офицерлер бу айалганы билгир тузаланып, большевиктер алтайларга автономия бербес, бис дезе слер учун турадыс деп бӱдӱмјилеген. Олор тӧзӧгӧн Туземный Алтай дивизионго кӧп алтай улус киргениниҥ ле кызылдарла  тартышканыныҥ тӧс шылтагы мында деп сананадым. Бу јуу-чак канча јерлештеристиҥ тынын апарган. Туулу Алтайда ӧткӧн граждан јуу эмдиги ӧйлӧргӧ јетире тӱӱкибистиҥ јазап шиҥделбеген ӧйи болуп артканча. Оныҥ бажында бу јууныҥ кӧп геройлоры да, булгакту ӧйди тузаланып, бойыныҥ јилбӱлерин кичееген тонокчылдар да керегинде айры-тейри куучындар кӧп.

Улалуга ойто бурылза, 1919 јылдыҥ јаҥар айында Кызыл Черӱ оны јайымдап, јаан удабай, 1920 јылдыҥ кочкор айында, мында коммунисттердиҥ баштапкы партийный ячейказы тӧзӧлӧт. Ого Гордиенко, Меджит ле Толмачев деген улус кирет. Совет јаҥ турганыла Каракорум-Алтайский округ јоголтылып, Туулу Алтай катап Бийский уездтиҥ тергеезине кийдирилет. Алтайский губернияныҥ ревкомыныҥ 1920 јылдыҥ кандык айыныҥ 13-чи кӱнинде чыккан јӧбиле Каракорумский уезд Горно-Алтайский уезд деп кубулта адалат ла тӧс јери удурумга Шабалин болоры јарлалат. Бу ок јылдыҥ јайында Горно-Алтайский ревкомныҥ иштеер тӧс јери Алтайское јуртка кӧчӱрилет. Бу ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайский уездти район до эдер ченежӱлер болгон. Је мыны јаратпаган удурлажу јетирӱлер ороонныҥ тӧс јаҥдарына јеткен ле Туулу Алтайдыҥ статузыныҥ аайына чыгарга аҥылу камыс тӧзӧлгӧн. Камыстыҥ ижиниҥ турулталарыла Сибревком Горно-Алтайский уезд тӧзӧӧрин јӧптӧгӧн. Уездтиҥ башкартузында иштеер, ол тоодо албаты ӱредӱзин, су-кадыкты, јурт ээлемди ле о. ӧ ишти башкаргадый специалисттер Алтайское јуртта јок болгон. Бого кӧрӧ, Улалуда айалга чик јок артык, ӱредӱлӱ улус кӧп болгоны учун уездтиҥ тӧс јери бого кӧчӱрилген.

1917 јылдаҥ ала 1920-зинчи јылдардыҥ башталарына јетире ӧйгӧ Туулу Алтайда башкартуныҥ тӧс јерин кайда тӧзӧӧри јанынаҥ айдылган шӱӱлтелер де, чыгарган јӧптӧр дӧ солун. Онойдо, тӧзӧлип јаткан Горно-Алтайский уездтиҥ тӧс јери кайда болоры керегинде сурак блааш-тартышту ла оны волостьтордыҥ чыгартулу улузыла јуунда јаба шӱӱжер некелте турганы керегинде Алтай Туулык думаныҥ 1918 јылдыҥ чаган айыныҥ 13-чи кӱнинде Алтын-Кӧлдӧги земский башкартуга ийген самаразында айдылат. Бир бӧлӱк улус уездтиҥ тӧс калазын Чамалда, кезиги Улалуда, база бир кезиги Оҥдойдо тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтелерин айдып јат, Чаргычакты да (Майма) уездтиҥ городы эдер кӱӱндӱ улус бар деп, бу самарада бичилет. Оныҥ алдына колын Туулык думаныҥ председатели Г. Гуркин, турчызы В. К. Манеев, качызы П. И. Вильдгрубе салган.

1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧниле оныҥ тӧс калазы ӧзӱминде јаҥы тебӱ алынган. Ол ӧйлӧрдиҥ культуралык јӱрӱминде болгон солундарды кӧрзӧ:

Рабфакта алтай кожоҥныҥ эҥири ӧткӧн. Композитор ло шиҥжӱчи А. В. Анохин «Хан Алтай» ла «Эрлик» деген кӱӱлик јаҥы чӱмдемелдериле улусты таныштырган, келген улус кӧп болгон (1923 јыл).

Улалуда «Куда» деп адалган баштапкы пьеса тургузылган. Јурукчы Николай Чевалковтыҥ јуруктарыныҥ баштапкы кӧрӱзи ӧткӧн (1924 јыл).

Ленинградтыҥ (Санкт-Петербург) Орус музейиниҥ профессор С. И. Руденкого баштаткан, А. Н. Глухов ло М. П. Грязнов турушкан экспедициязы ӧс калыктыҥ јадын јӱрӱмин ле этнографиязын, анайда ок Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизин шиҥдеерге келген.

«Сибревком» деген самолеттыҥ агитучужы ӧткӧн. «Бийсктеҥ Улалуга јетире бис 40 лӧ минутка једип кел-генис. Атту бу јолды бӱткӱл кӱнге ӧдӧр эдис…» — деп, облисполкомныҥ председатели И. С. Алагызов бу учушла колбой ӧткӧн митингте айткан.

Кино кӧргӱзер јазалдар областьла јорыктап баштаган. 1924 јылга јетире мындый сок јаҥыс јазал Улалуда болгон (1925 јыл).

Улалуда 60 кижи ӱренер тӧрт јылдык ӱредӱлӱ пед-техникумныҥ туразы тудулган. Бийск–Улалу деп телефон колбу эдилген. Н. И. Чевалковтыҥ белетеген ӱлекериле Ленинниҥ туразын тудары башталган. А. В. Тон-Жон деген автордыҥ «Бий эжиги бийик» деген пьесазы алтай тилле тургузылган. Тӧс рольдорды ондо Бубенков, Кочеев, Тайборин, Энчинов, Сарин ойногон (1926 јыл).

Ойротияныҥ айылдаштары – Туулык Шория, Хакасия, Тува – балдарын Улалуга, Сорбоннага ийгендий, ӱренерге аткарадылар

1927 јылда Улалуга музей бурылып, јаантайын иштеген јерлӱ боло берген. 1918 јылда Алтай Туулык дума Сибирьдиҥ тӱӱкичизи Гуляевтеҥ казынты кереестердеҥ, таштардаҥ ла Алтайда табылган ӧскӧ дӧ солун эдимдердеҥ турган коллекцияны садып алган. Ого анайда ок 2000 кире бичиктердеҥ, журналдардаҥ ла газеттердеҥ турган библиотека кирген, кӧп сабазы Туулу Алтайла колбулу бичимелдер. Туулык дума бу коллекцияны келер музейдиҥ тӧзӧлгӧзи деп кӧргӧн, је граждан јуу бу ишти буудактаган. Музей баштап Шабалинде, оноҥ Алтайское јуртта ла калганчы ӧйлӧрдӧ ӱй улустыҥ Никольский монастыринде кору јок јаткан болгон.

Никольский монастырьдыҥ турган јери Кызыл-Ӧзӧк деп адалган.

1928 јылда Туулу Алтайга јарлу совет журналист Зинаида Рихтер келип, бу јол-јорыгы керегинде мынайда бичиген:

«Ойротияда городтор јок. Областьтыҥ столицазы – јаан, ӱлјӱ балкажы чейилген кирлӱ Улалу јурт. Је культурный јерлердеҥ келзеҥ, Улалу мынайда кӧрӱнер, Туулу Алтайдыҥ арка-јыжынаҥ Улалуга бурылып келзеҥ, ончо немени чек ӧскӧ, кӧчкӱн-ойроттыҥ кӧзиле кӧрӱп баштайдыҥ. Кырларда алтайлардыҥ јаткан  айылдарыла, јадын-јӱрӱмиле тӱҥейлезе, Улалу – айдары јок јараш тӧс кала.

Ойротияныҥ айылдаштары – Туулык Шория, Хакасия, Тува – балдарын Улалуга, Сорбоннага ийгендий, ӱренерге аткарадылар. Улалуда тува ӱренчиктердиҥ интернады бар. Улалуныҥ тӧзӧлгӧни удай берген типографиязы бойыныҥ айылдаштарын да јеткилдеерге ченежет…

Улалуга келген кижиниҥ кӧзине элдеҥ озо јаҥы тудулган туралар илинет. Јемшик, јорыкчыныҥ сурагын бӱдӱрип болбой, адын эки кат јаҥы тура јаар бурыйт. Улалуда, Крестьянинниҥ туразынаҥ ӧскӧ, токтоор јер јок болгоны база чын… Мында анайда ок јабынтызы Мавзолейге јӱзӱндеш эдип эткен клуб-театр, 9 јылдык школ, облисполкомныҥ ла обкомныҥ эки кат туралары тудулган. Улалуныҥ тӧс јери уездиҥ тӧс калазы болгон бӱдӱмин алынат.

А. В. Тон-Жон деген автордыҥ «Бий эжиги бийик» деген пьесазында тӧс рольдорды Бубенков, Кочеев, Тайборин, Энчинов, Сарин ойногон

…Улалуда педагогический техникум тӧзӧлӧт лӧ качан бирде оноҥ јаҥы ӱредӱчилер чыгар. Ойротияда ӱредӱчиниҥ ижиндий јилбилӱ ле быйанду јер база јок болбой. Ойрот балдар јеҥил ӱренет ле сӱрекей јайалталу. Кийнинде Ойротиядаҥ јайалталу јурукчылар, музыканттар, поэттер чыгарында алаҥзу јок…

Калага ченемелдӱ эмчи-окулист иштеерге келген, областьта трахома оорула тартыжар иш ого молјолгон. Анайда ок эмчи-гинеколог ло хирург иштеерге келген…

Областьтыҥ учреждениелерин иштеер јерле јеткилдеерге Советтердиҥ туразын тудары јарадылган, оныҥ тудар баазы 250 муҥ салковой.

Эмиграциядаҥ јуукта јаҥы јанып келген јарлу јурукчы  Г. И. Чорос-Гуркин Улалуда јуруктардыҥ галереязын тӧзӧӧр суракла облисполкомго баштанган. Облисполком мындый галереяны областьтыҥ музейинде тӧзӧӧрин јараткан…».

Автоном областьтыҥ тӧс калазы болгон Улалуны Ойрот-Тура деп кубулта адаарын ВЦИК 1932 јылда, область тӧзӧлгӧниниҥ 10 јылдыгын темдектегениле колбой јӧптӧгӧн.

1947 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 8-чи кӱнинде ВКП(б)-ныҥ Ойротский обкомыныҥ бюрозы Ойрот автоном областьтыҥ адын Горно-Алтайский автоном область, оныҥ тӧс калазы Ойрот-Тураны Горно-Алтайск,  Ойрот-Туринский јурт аймакты – Майма аймак деп кубулта адаары јанынаҥ суракла ВКП(б)-ныҥ Алтайский крайкомына ла крайисполкомго, анайда ок ВКП(б)-ниҥ Тӧс Комитедине баштанат. РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ 1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан Јарлыгы областьтыҥ ла аймактыҥ адын кубулта адаарын јӧптӧйт.

Республикабыстыҥ тӧс калазыныҥ бир чак ӧйгӧ ку-булта адалып келген Улалу, Ойрот-Тура, Горно-Алтайск деген аттарын, оныла колбулу болгон тӱӱкилик кезик керектерди Улу Октябрьдыҥ революциязыныҥ ээчий јылдыгы јууктап келгениле колбой эзеттим. Совет ӧйинде эҥ јаан учурлу болгон бу байрам эмди темдектелбей јат. Је алтай калыктыҥ бойы автономиялу болоры учун тартыжузы шак ол революциялык ӧйлӧрдӧ башталып, ӧткӧн чактыҥ учында тергеебис «республика» деген бийик статусту болорына экелген. Улалу. Ойрот-Тура. Горно-Алтайск. Кулак угарга темигип калган тегин ле сӧстӧр. Је сананзаҥ, тӱӱкибистиҥ кандый ныкта ла јаркынду ӧйлигин бу сӧстӧр бойында апарат.

Светлана Кыдыева