Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Учурыла, кеениле сӧстӧри оныҥ кайкадат

06.11.2020

Ады јарлу ӱлгер чӱмдеечи, прозаик, кӧчӱреечи Сурайа Михайловна Сартакова (Кензина) 1950 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде Улаган аймактыҥ Кӧкпаш јуртында чыккан, бала тужы Балыкчы ла Улаган јурттарда ӧткӧн. Иштеги јолын Чолушманныҥ школында пионервожатый болуп баштаган. Кийнинде јылдарда Барнаулда моторостроительный заводто, «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетте, комсомольский организацияныҥ качызы, балдардыҥ садында таскадаачы, профсоюзный комитеттиҥ председатели, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизиниҥ ӱредӱчизи болуп иштеген.

Келер ӧйдиҥ бичиичизиниҥ јӱрӱмдик јолы, ченемели байлык ла јилбилӱ болгонын темдектеер керек. Чолушмандагы орто текшиӱредӱлӱ школдо Сурайа Михайловна узак ӧйдиҥ туркунына «Тастаракай» деген фольклорлык кружокты тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрген. «Тастаракайдыҥ» туружаачылары башкараачызыныҥ билгир башкартузыныҥ шылтузында кӧп тоолу јилбилӱ кӧрӱ-маргаандарда, кӧрӱлерде, фестиваль-байрамдарда једимдӱ, јеҥӱлӱ ле байгалу баштапкы јерлерге чыгып туратаны текши јарлу. Ол балдардыҥ, туружаачылардыҥ кӧп јаны јайаандык ишти талдап алган. Школдо Сурайа Сартакованыҥ шылтузында краевед музей ачылган.

Литературала, чӱмдӱ сӧслӧ ол бала тужынаҥ ала јилбиркеген. Онойып литературага јолы Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ заочный бӧлӱгине ӱренерге киргенинеҥ ала кӧнӱ башталган деп айдарга јараар (ӱредӱзин 1973 јылда божоткон). Институтта ӱренген јылдары оныҥ јайаандык бедиреништериниҥ эрчимдӱ ӧйи болгон. Онызы автордыҥ «Јаш тужымныҥ јаҥары» (1977 јыл) деп адалып, ак-јарыкка чыккан баштапкы лирикалык јуунтызы. Оныҥ кийнинде јайаандык јолы элбеп, Сурайа Сартакованыҥ, темдектезе, «Кӱнкаајы» (1981 ј.), «Улуска быйаным» (1984 ј.), «Сӱӱштиҥ боочызы» (1986 ј.), «Ырыс кӱӱнзейли» (1992 ј.), «Эрјине» (1995 ј.), «Ак Чолушпа алтайым» (1995 ј.), «Санаалар» (2000 ј.), «Јӱрӱмниҥ элестери» (2010 ј.) деген лирикалык јуунтылары ла прозалык чӱмдемелдери кепке базылып, чындык кычыраачыларына јолын тапкан.

Алтай литератураныҥ тӱӱкизинде Сурайа Михайловнаныҥ јайаандыгы аҥылу јерде турат. Оныҥ чӱмдемелдеринде кӧп јаны энениҥ, энеликтиҥ, от-очоктыҥ, билениҥ ле бала тужыныҥ сурактары турат. Онойдо ок тӧрӧл тилиниҥ, кичӱ тӧрӧлиниҥ, кижи ле ар-бӱткенниҥ колбуларыныҥ салымы, калыктыҥ бӱгӱнги ле келер ӧйи, јаш ӱйениҥ салымы ла оноҥ до ӧскӧ јӱрӱмдик учурлу сурактар бичиичиниҥ аҥылу ајарузында, чӱмдемелдеринде. Бичиичи кӧп тоолу чӱмдемелдерин тӧрӧл јерине ле бойыныҥ јерлештерине учурлап чӱмдеген. Сурайа Сартакованыҥ јайаандык ижинде болчомдорго, балдарга чӱмдеген чӱмдемелдери аҥылу, башка јерде турат. Ол чӱмдемелдер ӱредӱлӱ учурлу, тилиниҥ байлыгын, эптӱзин кайкаары артат.

Эмдиги алтай ӱлгерликте эпши улус ортодо Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Сурайа Сартакованыҥ ӱни томылгалу угулып, тереҥ учурыла, кӱӱзиле аҥылу, танылу. Чӱмдемел ижинде јеткен једимдери учун Россияныҥ Бичиичилер бирлигиниҥ турчызы  Сурайа Сартаковага Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, 2005 јылда Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи деп бийик ат-нере адалган. Ол онойдо ок «Быйанду эне» («Почитаемая мать») деген кереес темдекле, «За вклад в развитии Улаганского района» деген 2 степеньдӱ алтын медальла кайралдаткан.

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ ӧмӧлиги, анайда ок кычыраачылары Алтайдыҥ јаркынду, керсӱ, ойгор кӧгӱстӱ, кӧрӱмдӱ эпшизин, ады-јолы элбеде јарлу, ийделӱ сӧстиҥ узын Сурайа Михайловна Сартакованы чыккан кӱниле, учурлу јажыла уткуп, бек су-кадык, Чолушпа алтайыныҥ алкыш-быйаныла јайаандык ижи јаҥы тебӱле, јаҥы ийделе, тынышла ичкери ӧзӱп, јаранып јайылзын, чечектезин деп кӱӱнзейт.

Энейис барда канатту јӱредис

Мынайып ла бӱдӱн јӱрӱмин јаҥыс ла бала-барказына учурлап, олорды ла бутка тургузып, албаты-јонго кожуп салайын деп јӱрген энебис. Кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинде кару энебиске, балдарыстыҥ јалакай тайнагына, Сурайа Михайловна Кензинага (Сартакова), јетен јаш толгон. Бу јаан учурлу кӱниле колбой, сӱӱген энебиске јӱрекке батпас сӱӱжисти, кӧгӱске батпас быйанысты айдып турубыс!

Ончо балдарыныҥ адынаҥ бийик-бийик, учурлу-учурлу сӧстӧрди айдайын дезем, бойымныҥ айтканым чолтык немедий, ойто ло кайра энемниҥ сӧстӧри эбелет:

Кандый да сыйдаҥ баалу кӱӱнимди

Катап ла катап энеме айдадым.

Айтсам да, јетире айдылбай ла калар,

Агарган чаазынга катап саладым.

 

Јӱрӱмниҥ јолдыгы јӱзине чийилген,

Јӱгиниҥ уурына бели эҥчейген.

Кайран энемди, ӧрӧкӧн энемди…

Карамдап, караннаҥ ӧзӧгим ачыды.

 

Јаш тужыста јаргылу једетен

Јаҥыс тоомјылу јаргычыс – Энейис.

Јажап та калзаас, кӧксисти чечерге

Јаҥыс ла слерге меҥдеер эмейис.

Энениҥ јӱгин кемдер кӧдӱрер?

Эркелеп, чыдаткан балдары ба, кем?

Ол јӱкке кезикте сыныкса,

Оҥдоп, кӧӧркийди ӧҥдӧйтӧри кем?

Ойгор кӧгӱсте канча санаалар

От куйуунда тӱнеп тымыган.

Јӱректе кӱйген ӧктӧм јалбыжы

Јӱк собырган казанда кайнаган.

 

Јарыкка келген салымдык јолында –

Јаш балдар. Јаан балдар. Балдар ла балдар…

Ончолык айланган тереҥ кӧгӱсте

Ого јӱк бу ла болзо канайдар?..

Кайран энеести… Кӧӧркий энеести…

Бойыныҥ балдарын бу ла јаанадып салдым ба дезе, эмди ойто олордыҥ балдарыла тӱбӱжер. Бирӱзин школго ӱйдежип, ойто экинчизин уткып, јӱгӱрик бажында айылдыҥ ижин бӱдӱрижип… Токыналу отурар ӧй јок. Оныҥ да учун бис:

– «Энем эдийбей,

Энем эптейбей,

Бир сӱмени билбей,

Бир эбин таппай» –

деп бош салынып,

Болорсып, јайымжып,

Јажаганча ла Слерге иженип…

Бис эмеш оҥдобой турган сурактыҥ каруузын капшай ла Интернеттеҥ бедиреерге јадыбыс, је энем ончо ло бажында алып јӱрет. Анчада ла алтай тилле бастыра ээжилерди чокым јартап, баркалары орус тилле куучындашса ачынып, «Озо алтай тилеерди билип јӱреер, тилин ундыган јон кунурап калар, калык болуп чотолбос» – деп ӱредет.

Бисти де оогоштоҥ ло «Алды-кийнеерди сананып јӱреер, јаман сӧс айдарга меҥдебегер» – деп ӱредетен болды. Је бери кижи оны ончо кайдаҥ бӱдӱрип јӱрген деер, нени-нени ӱшкӱртип, кийнинеҥ ары ла сананып калган турар…

Анчада ла «Кыс балдар чебер јӱрӱгер, эне болотон улус слер» — деп канча ла јакаратан да, јакарат та. Ол керегинде ӱлгери де бар:

Эне кижиниҥ сӧзи једимдӱ,

Энелер, оны ундыбай јӱректер.

Каарып айткан сӧзи каргышту,

Каргап айдарга меҥдебектер.

 

Чебер бололы керекте, ӱӱрелер,

Чек бололы јӱрӱмде, кӧӧркийлер.

Келер ӱйееске килеп јӱрели,

Кереес болгондый, јӱрӱмге кӧрӧли.

 

Јандыру јогынаҥ неме болбойтон

Јарыкта оны ундыбай јӱректер.

Солынта ӱйеге кинчек конбозын,

Соҥы-кийнин сананып кӧрӧктӧр.

 

Ӧч деп неме ӧлӱмге экелер,

Ӧҥзӱрее сӧстӧр кыйынга јетирер.

Ӧйкӧгӧн керекти ичисте тудалы,

Ӧктӧмгӧ ӱзеери ӱсти урбайлы.

 

Балдарыс јӱрӱми ару болзын,

Баратан јолдоры ачык чӧйилзин.

Келетен ӱйебис каарып айтпазын,

Килинчек бистердеҥ табылып  барбазын.

 

Чебер бололы керекте, ӱӱрелер,

Чек бололы јӱрӱмде, кӧӧркийлер.

Келер ӱйееске килеп јӱрели,

Кереес болгондый, јӱрӱмге кӧрӧли.

 

Бу эмди јаанап келеле, кезикте алаҥ кайкаарым.  Энебис качан ӧй табып, ончо кире бичикти белетеп чыгарган! Кӧрзӧҥ, иште ле болотон, оноҥ ло јанза, айылда шакпыраш… Айса болзо, тӱндерле, бис уйкуда тушта, бичиген болор бо деп…

Је оноҥ ойто сананза, тӱжиле ишке арып-чылап јӱрген кижиде тӱнде кандый отурыш? Бу сурак меге табышкак ла болуп артар.

Кӧӧркий энем јиит ле тужында беш балалу јаҥыскан артып, бир байрам-јыргалдарга да јӱрбейтен, бисти ле кичееп, ӱӱре-јелелериле кожо ойын-комуттап та баспаган кижи ине. Эҥирде, уйуктаар алдында, биске чӧрчӧктӧр куучындаар.

Санаама кирет, бир калыҥ «Тысяча и одна ночь» деп бичиктеги чӧрчӧктӧрди кычырып, алтай тилге кӧчӱрип беретен. Бис тайнамла кожо энемди эбире отурып, коркушту јилбиркеп угатаныс. Эмди ле кайра кӧрӱп сананзам, ол кӱч, кату ӧйлӧрдӧ энем бажын бир де тӱжӱрбей, колын бош салбай, кату алтамдарла јӱрӱмге удура баскан кижи! Колхоз-совхоз јайрадылып, иш-тош јок то артып калган ӧйлӧринде эбин бедиреп, аш-курсактаҥ да, кеп-кийимнеҥ де бир де тутатпай, улустыҥ балдарынаҥ башказы јок ло ӧскӱрип чыкты.

Ортобыс бир-эки ле јаштаҥ бис ээчий-деечий школды божодып, студенттеп баштаарыста, тӧрт кысты бир ле уунда кайып ӱредип чыккан! Ончозына јаранар керек, кийинер керек… Керек ле керек! Је андый да болзо, бисти, беш карындашты, ӱредип чыкты. Јӱрӱмге келген адында јонго тузалу улус болзын, теп ле тегин калай базып јӱрбезин ле деп амадаган болбой:

…Кижилик јолында кижиниҥ јӱрӱми

Кереес болгонын, балам, сен оҥдо.

Кийниҥде келгенге тузаҥ једижип,

Кеен чӱмделге артыргыс ол јолдо.

Кару энебис, сӱӱген энебис! Бис ончобыс Слерди ак-јарыкка туулган кӱнигерле изӱ-изӱ уткуп, оорыбай-чылабай, эмди де узак-узак јӱрзин деп кӱӱнзейдис. Слер барда бистиҥ алтамыс та јеҥил, кӧстӧрис те чокту, јӱрӱмис ырысту, кажыбыс ла канатту!

Кару кижиге,

Кайран энеме,

Кожоҥымды учурлайдым.

Јӱрӱмниҥ ырызын,

Јӱректиҥ сӱӱжин,

Колымныҥ јылузын

Мен ого сыйлайдым.

Карлу шуурганда

Кабыра кучактап,

Эдиниҥ јылузын

Меге берген.

Соокко тоҥгон

Кичинек колымды

Колоордыҥ јылузы,

Энем, изиткен.

Ойноп јӱреле,

Оройтып келзем,

Оттогы казан

Изӱ туратан.

Арып-чылаган

Бӱрӱҥкӱйде келзем,

Араай јууктап,

Бажымды сыймайтан…

Кару кижиге,

Карган энеме

Кожоҥымды учурлайдым.

Јӱрӱмниҥ ырызын,

Јӱректиҥ сӱӱжин,

Колымныҥ јылузын

Мен ого сыйлайдым…

 

Бала-барказы

(бичимелде С. Сартакованыҥ ӱлгерлери тузаланылган).

Бӱкти К. ПИЯНТИНОВА белетеген

Е. БУТУШЕВТЫҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина