Алтайдын Чолмоны

Президенттиҥ гранттары: кем, канайда тузаланат?

10.11.2020

Гранттар бойыныҥ башка-башка бӱдӱмиле бӱгӱн текши телекей ичин олјолоп салган. Кемге де ол азыранар эп-сӱме, кемге де јонјӱрӱмдик једикпести чечетен јакшынак арга.

Андый да болзо, берилип турган гранттардыҥ тӧс учуры – јӧмӧлтӧ, оныҥ башка-башка ууламјыларыла. Арасейде президенттиҥ гранттары јаан суруда. Чыгарылып турган акчаныҥ кеми база јылдаҥ јылга кӧптӧйт. 2018 јылда 3 миллиард салковой болордо, 2020 јылда 10 миллиардка чыгып калган. Оныла коштой НКО-лор Арасей ичинде база кезем кӧптӧгӧн. Јӱк ле ол јылдыҥ турулталарыла 140 муҥнаҥ ажыра коммерциялык эмес јондык биригӱлер тӧзӧлгӧн.

Бистиҥ тергееде олордыҥ тоозы 600-ке шыку деп, «АЧ» газеттиҥ мынаҥ озо номерлеринде  јарлалган. Је олордыҥ бир канчазы ла президенттиҥ грантын алгандар, быјылгы јылды алза, олор 30-ка јуук. Онызы сӱреен јакшы. Текши Арасей ичинеҥ кичинек тергеениҥ јондык биригӱлери мындый јаан проекттерге туружып, акча-манат алганы – ол јаан једим.

Је мыныла коштой, бир канча биригӱлер гранттыҥ чике молјуларын бӱдӱрбей, ол эмезе оройтып турганы «бир эмеш ачымчылу»: президенттиҥ гранттарын береечилерине де, јондык биригӱниҥ бойына да. Бӱгӱнги куучын «бир эмеш ачымчылу» дегенине учурлалар.

С. Кухтуековтыҥ ӱлекери једикпестерлӱ бӱткен.  Окылу чаазындарды оройтып аткарган, берилген акчаны кымакайлап тузаланары ла ӱлекерди једимдӱ бӱдӱрерин бузуп салган

Чын, грантты алары јеҥил иш эмес. Оны чын бичиири, амадузын чокымдаары, ондогы отурган камыска јарт «тилле» бичиири – сӱреен кӱч иш. Је андый да болзо, јондык биригӱлер грантты ала согот. Грант алынган кийнинде, берилген акча-манатла ӱлекер-проектти јӱрӱмде бӱдӱрер иш кайнап баштайт. Удура ла оныҥ окылу-чаазындарын ӧйинде табыштырары – некелте. Оны јастыралар јок табыштырары база  бир јаан иш. Мында јондык биригӱлердиҥ јастырар, оройтыыр аргазы јок, ондый тап-эрик олорго берилбеген: акчаны алган болзоҥ – кере чаазындарын ӧйинде табыштыр. Божогоны ла  ол. Је биригӱлердиҥ бир канчазы акча-манат колго кирген кийнинде ӧрӧги адалган молјуларды ундып койот, ол эмезе колго «тирӱ» акча алып, санааларын ычкынат. Анайып, оройтыш башталат, ол эмезе Москва јаар јастыраларлу, тоҥ болбосто, кӧпчидип койгон документтер аткарылат. Шак бу ла ӧйдӧ «бир эмеш ачымчылу» деген шылтак јондык биригӱлерди  тамактап баштайт. Ого бис бӱгӱн база катап бурыларыс.

Бу ла јуукта 2018 јылда президенттиҥ гранттарын алган јондык биригӱлердиҥ ижин шиҥдеер иш тӱгенди. Турултазы чала эреҥистӱ. Акча-манатты чын-тӧгӱниле алган јондык биригӱлердиҥ тоозында ижи коомой, ол эмезе чаазындары оройтып табыштырылган деген тӱзедӱлер јеткилинче. Бистиҥ Алтай Республикада мындый ок биригӱлер база бары јарталды. 2018 јылда  26 јондык биригӱ президенттиҥ грантын алган. Олордыҥ ӱчӱзиниҥ ижин гранттардыҥ камызы коомой темдекле бескелеген.

Бир канча биригӱлер гранттыҥ чике молјуларын бӱдӱрбей, ол эмезе оройтып турганы «бир эмеш ачымчылу»

Баштапкызында, «Балдардыҥ јери» («Земля детей») деген коммерциялык эмес фонд кӧскӧ илинди. Нениҥ учун дезе ол  фондтыҥ тӧзӧӧчизи болуп  бойыныҥ саҥ башка кылык-јаҥыла аҥыланган Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады Сергей Кухтуеков. С. Кух-туековтыҥ фондына президенттиҥ грантынаҥ 476 750 салковой салынган эмтир. Проекттиҥ тӧс амадузы – ада-энези јок арткан балдарды, ӧскӱс арткандарды, кенек балдарды ла улусты спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериле, јартап айтса, чанала јыҥылаарына ӱредери болуптыр.

Јӧптӧлгӧни аайынча С. Кухтуеков бойыныҥ ӱлекерин 2019 јылдыҥ  сыгын айында божодор учурлу керек болгон. Ӱзеери бу ӱлекерге фонд бойыныҥ адынаҥ 162 муҥ салковойды салатан болгон. Ӱлекердиҥ јартамалында бӱгӱнги кӱнде кенек балдардыҥ, ол тоодо толо эмес билелердиҥ тоозы бичилген. Олордыҥ јонјӱрӱмдик айалгазы кӱч учун фонд олорго јӧмӧлтӧ-болуш эдерин угускан эмтир.

Озо баштап кулагы укпас, тыныжы кӱч балдарды спорттыҥ кышкы бӱдӱмиле таныштырарыс деп бичилген. Оныҥ кийнинеҥ олордыҥ ортозында биатлонло кичӱ маргаандар ӧткӱрер учурлу болгон. Анайда ок бу ӱлекерде кенек ле ӧскӱс балдардыҥ уур-кӱчтериниҥ аайына чыгатан семинар-туштажулар болотоны база  темдектелген. Бастыра јаба С. Кухтуековтыҥ фонды 90 бала јилбиркедер деп керелеген.

Соныркада Интернеттиҥ бӱктеринеҥ бу ӱлекер керегинде јилбиркедим. Кандый да болзо, элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда чыгар учурлу эмес пе? Кӧп лӧ сабазында Кухтуеков кыдаттарга кей саткан  деген јетирӱ учурайт. Фондтыҥ ижин коомой деп бир де бурулабай јадыс, ӱзеери оныҥ «јарлу» ээзи С. Кухтуеков керегинде база коомой сӧстӧр айдар аргабыс јок. Ӱлекер, айса болзо, чындап та јӱрӱмде бӱткен. Фотоотчет, айса болзо, мынаҥ да ары эдилер, онызын ӧй кӧргӱссин. Эмди ээчиде президенттиҥ гранттарыныҥ окылу сайтын ачып кӧрӧли. Сергей Кухтуековтыҥ ӱлекериниҥ ээчий таҥмазы – 18-1-010121 эмтир. Байагы ӱлекер јӱрӱмде канайда бӱткенин кӧрӧр амадула сайтты ширтеп кӧрзӧбис, мынайда бичилиптир:  «Ӱлекер једикпестерлӱ бӱткен. Грант алаачылар ӱлекерди бӱдӱргенин керелеген окылу чаазындарды оройтып аткарган, берилген акчаны кымакайлап тузаланары ла ӱлекерди једимдӱ бӱдӱрерин бузуп салган». Бу «бир эмеш ачымчылу» деген шылтак.

Алтай Республикадаҥ «бир эмеш ачымчылу» деген  шылтактарды анайда ок «Вектор – Шебалино» ло Чой аймактаҥ «Робинзонадо – это надо» деген ӱлекерлери алыптыр.

Туку эки јыл кайра болгон «бир эмеш ачымчылу» шылтак эмди кандый учур ойноор? Оныҥ јартына чыгып кӧрӧли. Келер 2021 јылда президенттиҥ грантын Алтай Республиканыҥ  јондык биригӱлери ас алар, ол эмезе кажы ла биригӱниҥ ӱлекерин олор сӱреен лаптап, тереҥ шиҥдеп, «шӱӱн» ажыра ӧткӱрер. Нениҥ учун дезе 2018 јылда бистиҥ тергеедеҥ 3 јондык биригӱ «бир эмеш кородошту» айалгага киргенин ундыбайлы. Бу айалга эмди тергееге јаан буудак болоры јарт. Ол ӱчӱниҥ јастыра эткен кылыгы, неме керексинбезинеҥ улам, эмди ӧскӧ јондык биригӱлерге президенттиҥ грантын алар амадузын кезем астадып јат.

Экинчизинде, тергее база саҥ башка айалгага кирер. Бу ӱч керектеҥ улам Алтай Республиканыҥ адын ӧскӧ тергеелер база кӧрӱп, тӱп-шӱӱлте эдер, анчада ла Сибирь федерал округта.  Кем де бӱдӱмјизин биске јылыйтары јарт. Ӱчинчизинде,  президенттиҥ гранттарын ӱлеер камыс кажы ла тергееге рейтинг тургузып јат. Ол рейтинг ажыра тергеениҥ эл-јоныныҥ бӱдӱмјизин шиҥдейт, айдарда, бистиҥ эл-јон ойто ло эреҥис айалгада болуп  калды.

Адакыда, јондык биригӱлер гранттарга турушса, акча-манатты капшай аларын ундып, элдеҥ озо ӱлекерлерди јӱрӱмде чыҥдый, јакшы ла бийик кеминде ӧткӱрерге чырмайган болзо, сӱреен болор эди. Ӱзеери оныҥ окылу чаазындарын ӧйлӱ-ӧйинде аткарарына база јаан ајару эдер керек. Бир  јанынаҥ ол андый ла кӱч иш эмес, јӱк ле ӧй таап белетейле, аткарып ийер керек, ол тушта эзенде јылда гранттарга турушсагар, бойыгардыҥ јолыгар јаантайын ачык та болор, тоомјыгар текши эл-јон ортодо до, грант ӱлеечилердиҥ ортозында да бийик болор.

Бир ле кичинек јастыра этсегер, ол јаҥыс та слердиҥ јондык биригӱгердиҥ эмес, анайда ок тергеениҥ, мында јаткан эл-јонныҥ тоомјызын тӱжӱрердеҥ айабас. Бир јанынаҥ «бир эмеш ачымчылу», је бу кичинек сӧсколбуныҥ алдында текши Алтай Республика туруп јатканын ундыбактар, јерлештер.

Артур Сабин