Алтайдын Чолмоны

Ӧскӧ талада кичӱ тӧрӧлин ундыбай…

10.11.2020

2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 31-чи кӱнинде Сахалинде јадып, иштеп турган алтайлар бойыныҥ «Туулу Алтайдыҥ Сахалиндеги јерлежӱзи» деп окылу адалган јерлежӱзиниҥ тӧзӧлгӧниниҥ беш јылдыгын темдектедилер. 2019 јылдаҥ ала бу биригӱни Антонина Кинова башкарат.

Беш јылдыҥ турулталары

Беш јылдыҥ туркунына јерлежӱ сӱреен јаан иш ӧткӱрген. Мында Сахалин областька иштеп келген алтай улустыҥ јадын-јӱрӱмине, ижи-тожына болуш-јӧмӧлтӧ эдеринеҥ баштайла, ӧскӧ тергееде јадып турган ӧскӧ албатылар ортодо алтай албатыныҥ культуразын, чӱм-јаҥдарын, тилин бийик кеминде кӧргӱзип, областьтыҥ культурала колбулу керектеринде эрчимдӱ туружып турганын темдектеер керек.

Алтай улустыҥ јерлежӱзи бӱгӱнги кӱнде Сахалинде јуртап турган ӧскӧ дӧ албатылардыҥ диаспоралары, јерлежӱлери чылап, окылу керектерде теҥ-тай туружып јат ла јербойыныҥ јаҥдарыла кожо јуук ла најылык колбуда иштейт. Онойдо ок јерлежӱ бойыныҥ «канадыныҥ алдына» Сахалин деп адалган ыраак тала јаар иштеп, јадып келген бистиҥ јерлештеристи «кийдирип», олордыҥ алдында турган сурактарды бӱдӱрерге болужып, корый алып јӱрет деп канайда темдектебес. Ыраак Сахалинде јӱрген алтай улуска бу јерлежӱниҥ учуры сӱреен јаан дегени алаҥзу јок.

Беш јылдыҥ туркунына кӧп иш эдилген. Олордыҥ ортозында сӱӱнгедийи — јерлежӱниҥ ижи там ла тебӱ, кӱч алынып, јербойыныҥ јаҥдарыла јакшы колбу тудуп, једимдӱ иштегени. Онойдо ок алтай улустыҥ бар болгон кӱч сурактарында кыйалтазы јогынаҥ болуш јетирилгени. Мында кӱч айалгага кирген јерлештерине болужып ийер керек деген кычыруга бастыра улус јӧмӧжип турганын темдектеер керек.

Бу байрамдык кӱнде јерлежӱниҥ ижинде једимдӱ турушкан улус Сахалинниҥ ле Алтай Республиканыҥ окылу јаҥдарыныҥ Быйанду самараларыла, Кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан. Ыраак талада једимдӱ иштеп, кичӱ тӧрӧлиле колбуны ӱспей, најылык амадуларды  теҥ-тай апарып јатканы учун Алтай Республиканыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствозыныҥ Быйанду самараларыла Антонина Григорьевна Кинова, Каракыс Алексеевна Кыпчакова, Надежда Андреевна Содонокова, Вера Юрьевна Кыпчакова кайралдаткандар.

Сахалин областьта јадып, иштеп турган јерлештерин јӧмӧп, болужын јетирип, бу сӱреен керектӱ ишти једимдӱ апарып турганы учун Алтай Республиканыҥ национальный политика ла  јондык колбулар аайынча комитединиҥ Быйанду самараларыла Эмилия Николаевна Колбина, Лилия Витальевна Айбыкова, Айдар Эркеменович Тысов темдектелген. Онойдо ок јерлежӱниҥ байрамдык кӱнинде бистиҥ јерлештеристи Сахалин областьтыҥ губернаторыныҥ ла башкарузыныҥ администрациязыныҥ јондык коммуникациялар аайынча департаментиниҥ, Сахалин областьтыҥ башкарузыныҥ культура аайынча министерствозыныҥ, Южно-Сахалинск каланыҥ администрациязыныҥ, Сахалин областьтыҥ јондык палатазыныҥ, Сахалин областьтыҥ албатылар ассамблеязыныҥ окылу улузы туружып уткудылар. Областьтыҥ политикалык ла јондык ижинде једимдӱ туружып турганы учун национальный культураларды ла тилдерди чеберлееринде, ӧскӱреринде акту кӱӱнинеҥ туружып турганы учун Сахалин областьтыҥ губернаторыныҥ  Байанду самараларыла Антонина Григорьевна Кинова, Каракыс Алексеевна Кыпчакова, Эдуард Альбертович Кызылов кайралдаткандар.

Южно-Сахалинск каланыҥ этнокультура деп ууламјылу ижинде јаан јӧмӧлтӧзин јетирип, каланыҥ албатылары ортодо најылыкты тыҥыдарга акту кӱӱнинеҥ болужып турганы учун Южно-Сахалинск каланыҥ администрациязыныҥ Быйанду самаралары Надежда Андреевна Содоноковага, Вера Юрьевна Кыпчаковага табыштырылган. Сахалин областьтыҥ албатыларыныҥ ассамблеязыныҥ Быйанду самаралары Майя Яшуновна Енчиновага ла Сӱмер Артурович Яльчинге табыштырылган.

Алтай албатыныҥ јаҥдап келген јаҥдары аайынча јерлежӱниҥ турчылары байрамныҥ айылчыларына курлар курчап, бийик тоомјызын јетирдилер. Ыраак бу талада кандый кӧп алтай улус јадып иштейт. Кезик улус јылдарла иштеп, артып калган. Оныҥ учун јербойыныҥ јаҥдары ӧскӧ албатыларга мынайда карузып баштанганы база учурлу.

Байрамдык туштажуда јерлежис, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти Эдуард Кызыловтыҥ  тӧзӧгӧн бијениҥ «Угол зрения» деп адалган ӧмӧлиги (Поронайск каладаҥ) «Топшуурчы», «О, мениҥ Алтайым…» деп адалган бијелерин кӧргӱсти. Онойдо ок айылчыларга кийистеҥ эдимдер эдер ус, дизайнер-модельер Валентина Альбертовна Саксаеваныҥ «Эхо эпох» деп коллекция-кийими кӧргӱзилген. Бу этно-дефиледе алтай кыстар турушкан. Онойдо ок туштажуда  алтай албатыныҥ јаҥжыккан аш-курсагыныҥ кӧргӱзӱзи, экопродукцияныҥ «Дары Алтая» деп ле Сайан-Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ јуруктарыныҥ кӧрӱлери ӧткӱрилген.

Ыраак Сахалиндеги алтай улус бойыныҥ јерлежӱзиниҥ беш јылдыгын бийик кеминде темдектеп, келер ӧйлӧргӧ јаҥы амадулар тургузып, мындый ок бирлик болорго, бойы-бойына болужып јӱрерге ле ыраак тергееде ӧскӧ албатылар ортодо алтайлардыҥ ады-чуузын чек ле чебер апарарга јӧптӧжип алдылар. Андый ла болор деп алаҥзыбай јадыс.

Алтайында да, ыраак талада да  — тоомјыда

Ыраак Сахалинде алтай јерлежӱниҥ ижинде једимдӱ иштеп келген улусты бириктирип, башкарып, текши керектерди билгир  тӧзӧп турган улустыҥ ортозынаҥ Надежда Андреевна Содонокованы (кыс ӧбӧкӧзи Змаева) адаар керек.

Ол бойы Улаган аймакта чыккан-ӧскӧн. Горно-Алтайсктагы кооперативный техникумды божоткон. Садучы да, экономист те болуп иштеген. Бӱгӱнги кӱнде Южно-Сахалинск калада јадып иштейт. Ижиниҥ ортозында јондык  иштерге бойыныҥ ӧйин ле кӱӱнин берип турганы учурлу. Надежда Андреевна 2016 јылдаҥ ала алтай јерлежӱниҥ тӧзӧмӧл кӱреезине кирип, бар сурактарды ла амадуларды бӱдӱрерине јаан јӧмӧлтӧзин јетирет. Анчада ла алтай тилди ле чӱм-јаҥдарды чеберлеп алар дегенине, ыраак та болзо, бу ӧскӧ талада јерлеш улус бойы-бойына карузып јӱрзин, кӱч ӧйлӧрдӧ болужып јӱрзин дегенине сӱреен оҥдоп баштанат.

Кижиниҥ јӱрӱми кандый  болбос. Ончозы ла келижип, јакшы болор аргазы јок. Анчада ла ыраак талада јӱргенде, курч сурактар кӧп болор аргалу. Бу тужында болужып беретен, јартап-айдып беретен улус бар болзо, кандый јакшы. Ӧткӧн јылдар туркунына Надежда Андреевна јерлежӱ ажыра, акту бойы да сӱреен кӧп улуска јӧмӧлтӧзин јетирген. Онойдо ок тӧрӧл Улаган аймагыныҥ Сахалиндеги улузыныҥ тӧс «тӧзӧлгӧзи» болуп турган деп айдарга јараар.

Чындап та, Улаганныҥ Сахалиндеги улузы сӱреен нак. Бастыра ла керектерде туружып, сурактарды текши тӱрген шӱӱжип, эдер керектерди ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрип јадылар. Ӧткӧн ӧйлӧрдӧ кӧп туштажулар, маргаандар ӧткӱрилген. Улаганныҥ алтай ӧмӧлиги олордо јеҥӱлӱ јерлерди алып турганын темдектеер керек. Мында јаан да ӱйениҥ улузы, јашӧскӱрим де бир де ылгалбай, теҥ-тай туружып турганын аҥылаар керек. Байла, башкарып турган кижидеҥ ончозы камаанду.

Надежда Андреевнаны тооп ло сӱӱп јадылар. Онойдо ок некелтелӱ кылык-јаҥду болгонынаҥ улам эмеш айап та јадылар (кокыр)… Быјылгы јылда јерлежӱниҥ туштажузы болордо, Улаганныҥ команда-туружаачылары маргаандарды јеҥип алып, тирӱ кой ойноп алганы тӧзӧмӧл ишти башкарган Надежда Андреевнаныҥ чокым башкарузын керелеген база јарт темдек ине.

Надежда Андреевна јаан, 12 бала чыдаган, биледе экинчи кыс. Јаандарыныҥ ӱлӱзи кандый эди. Кичинектерин кийнинеҥ апарар. Онойып, Надя эјези оогошторын эмдигенче ле башкарып апарып јӱрӱп јат. Эне-адазы јада каларда, олордыҥ башкаратан ӱлӱзин апаратаны база Надежда Андреевнага келишкен.

Сахалин деп ыраак талада јӱреле, алтай эпши ол ло билелик кылык-јаҥын улалтып, ӱренишкени аайынча эмди  алтай јерлежӱниҥ јаан билезиниҥ јӱрӱминде акту кӱӱнинеҥ туружып, алтай јерлештерине болужып јат. Онызы эҥ ле баалу.

Јерлежӱниҥ беш јылын темдектеген учурлу байрамдык туштажуда Надежда Андреевна албатылар ортодо најылык кӱӱн-тапты ӧскӱреринде, Сахалин областьтыҥ албатыларыныҥ этно-культуралык колбуларын быжулаарында, культурала колбулу керек-јарактарында акту кӱӱнинеҥ туружып, узак ӧйгӧ једимдӱ иштегени учун Алтай Республиканыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствозыныҥ ла Южно-Сахалинск каланыҥ администрациязыныҥ Быйанду самараларыла кайралдаткан. Бу кайралдар алтай эпшиниҥ бӱгӱнги кӱнге јетире бӱдӱрип келген ижин, кылык-јаҥын ла амадузын недеҥ де артык кӧргӱзип јат деп бодойдыс.

Јерлежӱниҥ амадузы эмди де јаан

Сахалиндеги алтай јерлежӱниҥ  бӱдӱрген ижи кӧп. Калганчы јылдарда бу иш ле керектер «алтай билелик» кеминеҥ чыгып, эмди текши таланыҥ јӱрӱмиле теҥ-тай болуп калганы тегиндӱ эмес. Мында јерлежӱ бойын јербойыныҥ јаҥдары алдында једимдӱ кӧргӱскени, ӧскӧ диаспораларла, јерлежӱлерле теҥ-тай иштегени учурлу. Оныҥ учун јаҥжыкканы аайынча кажы ла јыл ӧткӱрилип турган Чага байрамга, ӧскӧ дӧ туштажуларга ӧскӧ укту улус база кӧп келет. Анчада ла выставка-кӧрӱлерге, мастер-класстарга, алтай аш-курсакка учурлалган туштажулар јилбилӱ ле байлык ӧдӧт.

Онойып, Сахалинниҥ башкарузы «Секреты изготовления Пазырыкского войлока» деген алтай ӱлекерди јӧмӧп, оны бӱдӱрерге тергеелик грантты берерин јӧптӧгӧни база учурлу. Бу ӱлекер аайынча ады-чуузы чыккан дизайнер-модельер, кийис базарыныҥ ла кийистеҥ јӱзӱн-башка эдимдер, алтай кеп-кийим кӧктӧӧриниҥ узы Валентина Саксаева бӱгӱнги кӱнде Сахалин тергееде једимдӱ иштеп јат. Валентина Альбертовнаныҥ выставка-кӧрӱлери, мастер-класстары бӱдӱн ороонды эбирип келген ле Сахалинде база сӱреен солун ӧдӧт.

Ороондо санитарно-эпидемиологиялык айалгалар курчыган ӧйдӧ бой-бойын јӧмӧӧр дегени сӱреен јаан учурлу болуп калды. Кызалаҥ айалгага кирген јерлештерин јӧмӧӧри јерлежӱниҥ баштапкы амадузы болгон ло ол ло бойы артып јат. Быјыл јыл туркунына эм-тусла, курсак-тамакла, акча-манатла болуш јетирген учуралдар кӧп болгон. Улус ого айдары јок јаан быйанду арткан. Пандемияла колбой айалга оҥдолголок. Оныҥ учун бу ишти јерлежӱ эмди де апарар.

PS: Адакыда Сахалин талада алтай јерлежӱниҥ ижин башкарып турган Антонина Кинованыҥ сӧстӧрин эске алып ийели: «Бу ыраак талада иштеп, јадып турган јерлештериске бирлик амаду, нак јӱрӱм, једим кӱӱнзейдим. Јерлежӱниҥ ижинде турушкан бастыра улуска јаан быйан айдып турум. Алтайыстаҥ ыраак јӱреле  бой-бойыска болужып јӱргенис учурлу. Бу јаҥжыгу качан да ӱзӱлбезин!».

А. Майманова