Алтайдын Чолмоны

Тадынаш ла оныҥ калдыктары

10.11.2020

Кире сӧстиҥ ордына Тадынаш

Кӧп-кӧп јылдар мынаҥ озо алтай улустыҥ ӧбӧкӧлӧри Ом-Турада (Омск), Том-Турада (Томск), Аба-Турада (Новокузнецк), Јаш-Турада (Бийск) јуртагылап турар тушта, ӧлӱк сӧӧктӱ Тадынаш деп кижиниҥ ӧбӧкӧлӧри Аба-Туразы деп јерде јуртаптыр. Је качан тӧс јеринеҥ кӧчкӧн оҥорлор алтай улустыҥ јаткан јерлерине келип јуртайтаны башталган. Андый кӧчкӱндер келетени јылдаҥ јылга там ла кӧптӧгӧн.

Кӧчкӱн оҥорлордыҥ келижи кӧптӧгӧнинеҥ улам, алтай ла оҥор улустыҥ ортодо јерди тузаланары јанынаҥ оҥдошпостор ло јӧпсинишпестер башталган. Табынча андый јӧпсинишпестерде оҥорлор башартыктап турганынаҥ улам алтайлар јуртаган јеринеҥ Алтайдыҥ кӱнчыгыштагы туулары јаар кӧчкӱлеп баштаптыр.

Тадынаш ас-мас јӧӧжӧзин артынып, бала-барказын учкаштырып, мал-ажын айдап, алтай кӧчкӱндерле кожо база кӱнчыгыш јаар ууланган. Бир кезек алтай кӧчкӱндер јолой Коргондо токтоп, анда токынаган, кезик улус Айты-Кол деп јерге келип јуртаган. Тадынаш дезе Јодралуга једип, анда айыл-јурт тудуп, токынап јуртаган.

Ол ӧйдӧ Јодралу деп јер нургулай алтай улус, тоолу ла оҥор ло казах билелер јуртап јаткан јаан эмес деремне болгон. Чарастыҥ суузыныҥ оҥ јарадын кыйкай алтай улус, сол јарадында оҥорлор ло казахтар јуртаган. Је табынчы Јодралуга оҥорлу, казахту кӧчкӱндердиҥ келижи кӧптӧгӧн. Анчада ла оҥор улус јуртта кӧптӧгӧниниеҥ улам, анда церкпе ле школ ачылган.

Тадынаш Аба-Турада јадарда, аш кыралаарына, мааланыҥ ажын ӧскӱрерине оҥор айылдаштарына кӧрӱже таскап калган кижи. Ол Јодралуга келеле, база аш кыралап, арба, буудай ла сула ӧскӱрип, маала ажын ӧскӱрип турган. Табынча ол эки-ӱч атту, тӧрт-беш уйлу, койлорлу, кастарлу ла такааларлу болуп, аргалу-кӱчтӱ јуртаган. Ол эки уулын, Айрыны ла Текени, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јаҥжыккан ээжилери аайынча, кичӱдеҥ ала айыл-јуртта ла јадын-јӱрӱмде јаантайын бӱдӱретен иштерге ле јаҥжыгулу ээжилерге кичеемелдӱ ӱредип-темиктирип турганына ӱзеери, јурттагы школго ийип, бичикке ӱреткен. 10-12 јашту уулчактар, Айры ла Теке, атка абра, чанак јегип, одын, ӧлӧҥ тартып билетен болгон. Уулдары чыдап келерде, адазы олорды аш кыралап ӧскӱрерине темиктирген.

Уулдарыныҥ эди-каны ӧрӱп, торсыктары тыҥып, эр кемине једип, су-кадык, омок, седеҥ, иштеҥкей, улуска буурзак ла јалакай, ак-чек јӱрӱмдӱ, ачык-јарык кӱӱн-тапту болуп ӧзӱп-чыдап келгенине Тадынаш туйка сӱӱнип ле оморкоп јӱрген.

Јылдар ӧткӧн сайын јажы јаандап, су-кадыгы уйадап јӱргенин Тадынаш сезип, былтыр јаан уулын, Айрыны, айылду эткен, быјыл экинчи уулын,Текени, база айыл-јуртту эдип койгон. Јуртка јурт кожотоны, јонго јон кожотоны – ол ада-энениҥ бӱдӱретен агару ла кӱндӱлӱ кереги. Оны Тадынаш эш-нӧкӧриле кожо бӱдӱргенин эске алынганда, оныҥ сыны јеҥил, санаазы омоксу боло беретен. Андый учуралда Тадынаш эжине баштанып, уулдары ла келиндери керегинде кандый бир јылу эрмек айдарга чырмайатан.

Кезикте Тадынаш ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јӱрӱминде болгон солун учуралдарды билезине, анчада ла уулдарына куучындайтан. Оныҥ андый куучындарын, јаҥжыкканы аайынча, оныҥ калдыктары ӱйедеҥ ӱйеге улалтып куучындагылайтан. Тадынаштыҥ ол куучындарыныҥ бирӱзин оныҥ уулыныҥ уулы Кӱреш эске алынып куучындады:

— Озодо, јаман чак дейтен ӧйдӧ, ӧлӱктердиҥ эленчектери аркадаҥ јаш уул бала таап алала, азырап чыдадала, ол уулдыҥ сӧӧги модор болзын деп јӧптӧшкилептир. Оноҥ улам ӧлӱк сӧӧктӱлерле коштой модор сӧӧктӱлер ӧскӧн.

Ол ло ӧрӧги адалган Кӱреш наанагынаҥ уккан база бир куучынды эске алынып куучындаган:

— Ӧлӱк сӧӧктӱ бир кижиде ӧлӧ бее бар болуптыр. Ол бее јылдыҥ ла тӧрӧӧрдӧ, оныҥ јаш кулдын бир мӱркӱт тееп апаратан болгон. Оныҥ учун беениҥ ээзи ол мӱркӱтти ӧлтӱре адып салган. Оноҥ улам чедик болуп, ӧлӱктер кунтурактап, ӧспӧй астаган…

Јаҥы јер, јаҥы айыл-јурт

Айры ла Теке бойлорыныҥ јиит ӧйин Јодралуда ӧткӱрген. Бу деремнеде башка-башка укту улус (оҥорлор, алтайлар ла казахтар) нак, нӧкӧрлик, бой-бойлорыныҥ јакшы кылык-јаҥдарынаҥ тем алыжып, эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан.

Је кайдаҥ да кӧчӱп келген эки биле казахтар Айрыныҥ ла Текениҥ айылдарыныҥ јанына јеезеленгенинеҥ улам, эки карындаштыҥ амыр-энчӱ јадын-јӱрӱми јоголгон. Јаҥы кӧчӱп келген айылдаштары кыйгас, кырмакчы улус болгон. «Сениҥ уйларыҥ мениҥ турамныҥ јанын быјартытты», «сениҥ ийдиҥ мениҥ ийдимди јаантайын тытпактап куратытты», «сениҥ такааларыҥ мениҥ огородыма киргилеп туру» деп ле оноҥ до ӧскӧ шылтактар таап, ол эки казах Айрыны ла Текени кырмактап, јӱзӱн-башка јаман сӧстӧрлӧ талайтаны башталган.

Айылдаш казахтарла улам сайын уружарынаҥ калажырап, Айры ла Теке бу јердеҥ ырбап кӧчӧр деп шӱӱнгендер. Је кайдӧӧн кӧчӧр? Бу суракты эки карындаш шӱӱшкен. Олор Канныҥ Кара-Суузы деген јерге ајару эдип, анда кышту эдер деп јӧптӧшкӧн. Јайлу эдерге эптӱ јер барын Айры Текеге куучындап, ол јерди кожо барып кӧрӧлик деп сӱмелеген. Теке јӧпсинип, агазыла кожо барган. Канныҥ сазыныҥ јаказындагы Инеген деп учуктыҥ учына келеле, Айры токтоп, Текеге баштанып айтты:

— Бот бу эптӱ јер. Мында јайлайтан айыл-јурт тударга јарамыкту. Бу кырларды эдектей  изӱ ӧлӧҥ ӧзӱп јат. Андый изӱ ӧлӧҥ малга, анчада ла койго јакшынак одор, састы јакалай ӧскӧн ӧлӧҥ дезе уйларга јарамыкту одор, оны сен билериҥ. Кышкыда бу тӱҥке дӧӧн кыштудагы уйларды айдап ийер. Мында кар јок, балкажы тоҥуп калатан, јайыла ӧскӧн ӧлӧҥ јӱм бойы, састы туй бӱркеп койгон јелбиреп јадар, кујуры борјоҥтып калган тӧҥӧзӧктӧр ак-буурыл. Бу јерди малга салымду эдип кудай јайаган јер ине. Кышту ыраак эмес, кышкыда уйларды бу тӱҥкеге экелип, одорлодорго јараар…

Је Теке бу јер јарамыктузын бойы да кӧрӱп, сезип, билип, агазыныҥ эрмегин јарадып јӧпсинди.

Канныҥ элбек сазын јакалай чӧйилген торык јолдордоҥ эки-ӱч чакырым ыраакта Инеген деп учуктыҥ учы ээн-јалаҥ. Анда алты ӱйелӱ јап-јаҥы айылды, беш ӱйелӱ, јос бӱркӱлӱ јаҥы тураны, јерди казып јазаган сууалгышты ла база јап-јаҥы чеден-кажаанды ыраактаҥ кӧргӧн јорыкчылар: «Бу мындый јаҥы, чынык айыл-јуртты мында кандый бай тӧзӧп этти не?» дежип, бой-бойлорынаҥ суражып сонуркажатан.

Је ол айыл-јурттыҥ ээзи ӧлӱк сӧӧктӱ агалу-инилӱ Айры ла Теке деп улус болгонын, олор былтырдаҥ бери бого агаш тартып, бу айыл-јуртты эдип-тудуп бӱдӱргенин јуугындагы јурттардагы улус ончозы билетен.

Јаш ӧлӧҥ јайыла ӧзӱп, агаш бӱрленип, Кан-Алтай јажыл торколо чӱмделе јарана берген ӧйдӧ Айры ла Теке бала-барказын, ар-јӧӧжӧзин, мал-ажын јаҥы јерге — одош-тедеш чаҥкыр тууларлу, кӧк-чаҥкыр тегерик оогош кӧлдӧрлӱ, кырларды эдектей јайыла тӱшкен ак јалаҥдарлу јердеги јаҥы айыл-јуртына кече кӧчӱрип экелген.

Эртен тура кааҥ айас. Арка јерлерде кӱӱктердиҥ јыҥкылдашкан ӱндери, ак јалаҥда талеҥколордыҥ сыбыскылу кожоҥдоры, тӱҥкедеги туруналардыҥ ла аҥырлардыҥ јажыксу ӱнденген кыйгылары ат уларып јӱрген Текеге кандый да кару ла јылу угулды. «Алтайымныҥ ай-канатту куштары да кудай јайаган кожоҥ-чӱмдемел ӱндериле бисти, кӧчкӱндерди, јалакай кӱӱн-тапту уткыгылап јат» — деп, Теке кӱлӱмјилӱ кимиректенди. Оноҥ ол айылдыҥ јанында турган агазын кӧрӱп ийеле, анаар басты. Теке агазыныҥ јанына келип, оныла эзендешти.

— Јаҥы јерге, јаҥы айыл-јуртка кандый кондыҥ?  Нени тӱжендиҥ? – деп, Айры кӱлӱмзиренип, инизинеҥ сурады.

— Конышта комыдал јок. Кече эҥир-тӱн киреде јадып уйуктайла, јаҥыс ла јер јарыган кийнинде ойгондым. Тӱш те тӱжелбеди, кижи чочыыр, коркыыр неме де кӧрӱнбеди, амыр. Јакшы уйукташ болды — дейле, Теке билдирер-билдирбес каткырынды…

Эртен тура Теке Кара-Сууда кышту эдетен јерде јетире эдилбеген иштерин бӱдӱрерге атанды. Айры дезе чалгыларды ишке белетеерин баштады.

Айылдаҥ јаан ыраак эмес, кичинек тегерик кӧлдӧ кара-бајырт суугуштарды (таркаттарды) тышкары ойногылап јӱрген балдар кӧрӱп, «Кандый кӧп куштар» дежип кайкашкылайт.

Айры чалгы таптап јада, балдардыҥ соныркажына ајару эдип, ижин чӱрче токтодоло, балдарга баштанып айтты:

— Ол кӧлдӧги кӧп куштар таркаттар, олорды кезик улус суугуштар эмезе ӧртӧктӧр дежетен. Олор бу кӧлгӧ мындый кӧп не јуулган дезе, уйадаҥ јаҥы ла чыккан азатпай балдарын кӧлгӧ экелип, эжиндирип ӱреткилеп, курсак таап јиирине ле учарына темиктирип турган ине.

Балдар Айрыныҥ јартаганын оҥдогылап, ого удура кӧстӧринде каткылу, јылу ла сӱӱнчилӱ кӧрдилер.

Удуру-кӱн дейтен ӧй једе берерде, кӱн изий берди. Уйлар сайгактаҥ качкылап, сыр-маҥла билинер-билинбес келгилеп, кажаанга кире кондылар.

Уйлар бозуларга кожула береринеҥ чочып, Айры чалгыларды окылу јерине салып койоло, кажаан јаар басты. Кажаанда тебеелеп турган уйларды ол эжиктеҥ кӧрӱп, јаҥы чеден-кажаан слерге, байла, јараган, кече јаҥы ла келеле, јӱк ле јаҥыс катап тӱнейле, мензингилеп алган деп кимиректенип, эжикти бектеп јаап ийеле, айлы јаар басты.

Айрыныҥ ла Текениҥ кӧчӱп келген јаҥы јерге олордыҥ азыраган малы да, бала-барказы да, алкы бойлоры да темиккилеп, амыр-энчӱ јӱрӱм башталды. Јылдаҥ јылга малга мал кожулды, бала-барка кӧптӧп ӧсти. Тӧрӧӧн-туугандары, кӧрӱш-таныштары айылдап келетени кӧндӱкти. Эки карындаш — Айры ла Теке — ал-санаалары омок, алтын сындары јеҥил, ӧӧн-бӧкӧн јок, амыр-энчӱ јуртагылай берди.

Чакпыртту ӧй

Тадынаштыҥ ачызы Эндрей деп уулчак церкпениҥ школында ӱренген. Ӱредӱзи јакшы, орусчы, ачык-јарык уулчакты Јаш-Турадагы катехизаторский училищеге ӱренерге ийген. Ол училищени Эндрей божодоло, абыс та, ӱредӱчи де болбой, албатыныҥ ортодо балдарга осподоҥ прививка эдетен оспиник болгон. Оныҥ јуртаган јери Јодралу. Јайгыда ол јаантайын јорыкташта, той, куда, айылчы болгон јердеҥ куру калбас, кожоҥчы, бичикчи, албатызыныҥ јӱрӱмин, тӱӱкизин јакшы билер, кӧгӱстӱ (санаа -укаалу) кижи. «Ойроттыҥ јери», «Ойротский край», оныҥ соҥында «Кызыл Ойрот», «Красная Ойротия» деп газеттерди јаантайын кычыратан, табынча «Кызыл Ойроттыҥ» јурткоры боло берген.

Улустыҥ мал-ажы ӧзӱп, јадын-јӱрӱми јаранып келген ӧйдӧ озо баштап газеттерде, оноҥ эл-јон ортодо солун да, чочыдулу да јетирӱлер ле эрмек-куучындар башталган: «ӧмӧлик» «коммуна», «байларда ӱн јок», «кулактарды јоголтор»…Чакпыртту айалга башталарга турганын Эндрей сезип, бойыныҥ сӧӧк аайынча јуук карындаштары Айрыны ла Текени эске алынды. Ол карындаштарына барып јолугар, куучындажар, олорго солундарды јетирер, јартаар деп шӱӱнди.

Кӱс. Агаштардыҥ бӱрлери саргара берген — сары бӱр деп айдатан ӧй. Айрыныҥ айылыныҥ кӱнчыгыш јанында, айылдыҥ эжигинеҥ ыраагы беш-алты ла кире алтам јерде, јерге кадап койгон ак кайыҥда ак, кӧк лӧ сары кыйралар эзинге элбеҥдегилеп турды. Кыйралу кайыҥла коштой кайыҥ агаштаҥ эткен шатрада куруттаҥ ла быштактаҥ эткен башка-башка тындулардыҥ сӱрлери кӧрӱнет.

«Бу ла јуукта эжиктеҥ чыгара Алтай-Мӱргӱген эмтир» деп сананып, Эндрей адын чакыга буулап койоло, айыл јаар басты. Тышкары бир де кижи кӧрӱнбеди, керек дезе ийт те ӱрбеди. Ол айылга јууктап келеле, јӧткӱрип, какырып, табыштанып эжикти ачып, айылга кирди.

Айрыныҥ ӱйи ӧрӧ туруп келиндеди. Айры чайлу айагын јерге салала, ӧрӧ туруп, Эндрейге удура барып, кол тудужып эзендежеле, «Тӧргӧ, тӧргӧ» — деп эрмектенип, абагазын тӧргӧ бойыла коштой отургусты. Аш-курсак салып, абагазын кӱндӱледи. Чайлаш божогон кийнинде Айры ла Теке келген јаан ла јуук карындажына учурлап бир једеген ирикти сойды, келиндер кӱлер казанды очокко тургузып, аракы асты. Ӱч карындаш тӱн ортозы киреге јетире бир эмештеҥ ууртагылап, ороондо башталып јаткан солундар јанынаҥ куучындажып отурдылар. Ичкери чӧл јерлерде байларды, арга-кӱчтӱ улусты «кулактап», мал-ажын, айыл-јуртын, ар-јӧӧжӧзин айрып, бойлорын кайдаар да айдагылап, аткаргылап турганы керегинде Эндрей карындаштарына куучындады. Оноҥ ол Айры ла Теке јаар кӧрӱп, бир эмеш ӱн јогынаҥ отурала, областьта ла аймактарда болуп турган керектер јанынаҥ бойыныҥ оҥдогон шӱӱлтезин айтты.

— Байларга ла кезик «крепкий середняктарга» да јаан калан салып, государствого мал-аш табыштырары јанынаҥ кату јакылталар (твердый заданиелер) берип турганы чочыдулу. Бу керектиҥ учы-тӱби «кулакташла» божоор деп бодойдым…

Эртен тура Эндрей атанар алдында карындаштар база эмеш «баш јазарга» ууртагылап, ажангылап отурды. Айрыныҥ уулы Прокопий айылга кирип келерде, адазы уулчагына баштанып айтты:

— Прокоп! Балам, «Алтай јеринде» деп ӱлгериҥди кычырып ий, бу јаан акаҥ уксын!

Прокопий ала тарый, чала кемзинип, унчукпай турала, ӱлгерлешти баштады:

Алтай јеринде!

Таҥдакталып таҥ атты,

Тамырланып кӱн чыкты.

Айыл сайын ыш чыкты,

Арка јерде кӱӱк этти.

 

Эмеген улус уй саады,

Эр улус ат улаарды.

Кожоҥ салып улус јортты,

Кой айдап балдар барды…

Прокопий ӱлгерлебей токтой берерде, адазы уулына баштанып айтты:

— Ой балам, Прокоп, «Алтын кӱӱкти» акаҥа база айдып ий!

Прокопий:

– «Алтын кӱӱк»!

Талбынар куштар ортодо

Талдама ӱндӱ Алтын кӱӱк,

Учар куштар ортодо

Узада эдер Алтын кӱӱк.

 

Јаскы кӱнде эдетен

Јаагы талбас Алтын кӱӱк,

Јаш агаштыҥ бӱрлерин

Јайылта эткен Алтын кӱӱк…

Прокопий ӱлгерлерди бичиктеҥ кычырбай, ӱлгерлеп айтканы Эндрей ӧткӧн кышта Кан- Оозында алтай школ-интернатта болгонын, ол школдогы ӱренчиктер «Алтай јеринде» деп ӱлгерди бичиктеҥ кӧрбӧй ӱлгерлеп айткандарын эске алынды.

Качан Прокопий ӱлгерлерди айдып божодордо, Эндрей Прокопийди бойына кычырып, оны маҥдайына окшоп, ого узун ла ырысту јол кӱӱнзеди. Оноҥ Эндрей Айрыга ла Текеге баштанып куучындады:

— Ӧзӱп јаткан јаш ӱйениҥ кӧксин кеҥидерине, тилин чеченге ле опкырга темиктирерине, албатыны ла ар-бӱткенди учтай-баштай да болзо билерине учурлалган ӱлгерлерим школдордо баштапкы ла экинчи класстардыҥ ӱренчиктериниҥ јӱректерине шиҥип ле кӧгӱстерине јылу ла јуук эбелип турганы мени сӱӱндирет те, оморкодот то…

Тал-тӱш киреде калай берген Эндрей јанарга карындаштарыла эзендежип, бой-бойына эзен-амыр јӱрӱм ле ырыс кӱӱнзештилер. Эки карындаш Эндрейди колтыктап атандырып ийди.

Јай ӧдӱп, кӱс башталып турарда, Айрыга јурт Советтеҥ алдыртылу бичик келген. Айры алаҥ кайкап, чала чочына берди. Нениҥ учун дезе јаҥыс та байларга эмес, аргалу-кӱчтӱлерге де (середняктарга да) јаан калан салып, государствого мал (эт) табыштырары јанынаҥ кату јакылталар берип, учы-учында олорды кулактап турган. Бу ла јуукта анайып кулактаткан середняктарды Айры эске алынды. Олор: Јодралуда јаткан Ийсап, Экинурда — Кайрылык, Мӧндӱр-Соккондо — Того, Ойбокто — Тейтек.  Ол улус јӧӧжӧ лӧ мал јанынаҥ менеҥ де артык эмес, мендий ле середняктар деп сананды.

Айры ал-санаага тӱжӱп, чочып, ӱркӱп, јурт Советке келерде, ого кату јакылта аайынча ӱч јӱс килограмм эт табыштырар јакарулу бичик берген. Айры айлына јанып келеле, эки кунан чарды апарып табыштырган. Удабай, эки кӱнниҥ бажында, аймактаҥ милицияныҥ ишчизи келип, Айрыны кижи кулдангаҥ деп бурулап шылаган. Бу јабарлу бурулаштаҥ Айры акталып айрылган.

Ол ӧйлӧрдӧ јурттарда коммуналар тӧзӧлип турган. Је чочыдулу санаалар Айрыны токынатпай барган. Ол туйказынаҥ азык-тӱлӱк белетеген. Бир кӱн эҥирде Айры уулын, Прокопты, бойыла кожо алып, кайдаар да јӱреерген. Оныҥ кӧстӧп барган јери – Јодралуда Агой-Бажы деп берт јер. Анда ол бир кезек ӧйгӧ јадып јажын-ган. Је качан јурт хозяйствоны јаҥырта тӧзӧӧри јаны-наҥ партияныҥ тӧс комитединиҥ јӧби јербойлорында бузулганын тӱзедерине ууландырылган јаҥы јӧптӧ середняктарды кыспактабазын деген јакару болгоныныҥ шылтузында Айры айыл-јуртына јанып келген.

Айры јанып келеле, Кара-Суудагы колхозко кирген. Ол туразын школго, амбарын колхозко берген. Чочыжы јоголгон, амыр-энчӱ јурташ башталган. Колхозто озо ол Кара-Сууда бир эмеш аш кыралаган, адарулу болгон, мында јерди казып, јаҥы сууалгыш эткен, иштенип билер де, иштеҥкей де кижи болгон.

Аайы-бажы јок кулакташтар ла албанла чачамдыкту ла тыйбалашту тӧзӧлгӧн коммуналар токтодылган кийнинде, эмеш токыналу ӧй башталарда, јурттарда коммуналардыҥ ордына ӧмӧликтер ле колхозтор тӧзӧӧри башталган.

Кӧзӱлде «Кызыл Кӧзӱл» деп колхоз тӧзӧлӧрдӧ, Теке Кара-Суудаҥ Кӧзӱлге кӧчӱп, андагы «Кызыл Кӧзӱл» деп колхозтыҥ члени боло берген. Ол иштеҥкей, мал ижин билер, ак-чек јӱрӱмдӱ кижи учун, оны колхозтыҥ правлениези колхозтыҥ торбокторын кичееп азыраар ишке тургускан.

Правлениениҥ ого бӱдӱмјилеген јаан каруулу керекти јакшы бӱдӱретен арга торбокторды јайгыда јакшы семиртеринде ле кышкыда кӱчин сыныктырбай азыраарында деп, Теке јакшы билер. Оныҥ учун ол эҥ ле озо јайлайтан ла кыштайтан јерлерде одор, сугат, азырал-ӧлӧҥ јеткил болорына аҥылу ајару эткен.

Јайлуны Теке одоры элбек, сугады (суузы) јеткил Балтырган деп јерде тӧзӧп, анда айыл, таскакту чеден туткан. Кыштуны ол Суулу-Јарыкта тӧзӧп, анда тура ла чеден-кажаан белетеген.

Теке балдары кӧп, билези јаан кижи. Ол јайлуда да, кыштуда да айыл-јурт, чеден-кажаан тударын колхозко јарбыбай, ончозын бойы эткен. Анайда ок кышкыда торбоктор азырайтан ӧлӧҥди база бойы белетейле, чеденге экелип, обоолоп алатан.

Теке иркек торбокторды кунан-чарга јетире азырап, государствого эт учун табыштырып, колхозко кӧп кирелте экелип турган. Тижи торбокторды кунајынга јетире кичеейле, уйлардыҥ фермазына кожуп беретен.

Једимдӱ јакшы ижи учун арбын трудкӱнге ӱзеери Теке колхозтоҥ јылдыҥ ла кожулта јал алып турган. Андый кожулта јал учун колхоз койлор эмезе кулун, эмезе торбок берип турган.

Бир канча јылдардыҥ туркунына јакшы иштеп, торбокторды чыгым јогынаҥ кичеегени учун Текеге озочыл малчы, мӧрӧйдиҥ озочылы, ударник деп кӱндӱлӱ ат адаган. Оны колхозтыҥ правлениези озочыл малчылардыҥ аймактагы јуундарына јаантайын ийетен. 1940 јылда кӱскеери кыш Теке малчылардыҥ областьтагы слет-јуунына делегат болуп кӧстӧлгӧн. Оныла кожо малчылардыҥ областьтагы јуунына Кырлыктаҥ койчы Маныкы, Кайсыннаҥ јылкычы Боктубай барган.

1941 јылдыҥ јайы башталганынаҥ ала айга јуук ӧй ӧткӧн. Теке торбокторды кабыратан ишти эш-нӧкӧрине ле балдарына молјойло, бойы кыштузына барып, чеден-кажаанды айландыра ӧскӧн койу ла узун ӧлӧҥди чабарга атанды. Кере тӱжиле иштенеле, эҥиргеери јанарга адын ээртеп јадарда, анча-мынча ыраакта јаан уулы Балдык сыр јелдиртишле келеткенин Теке кӧрӱп, «Бу мындый тӱргендеп не келет? Не де болгон болбой!» — деп сананды.

Балдык адазыныҥ јанына келеле, аттаҥ тӱшпей айтты:

— Јуу-чак башталды, Германныҥ фашисттери бистиҥ ороонго јуу-јепселдӱ табару эткен эмтир…

Уулыныҥ јетирӱзин угала, Теке отурып, нени де санана бергенин Балдык кӧрӱп, адынаҥ тӱжӱп, адазыныҥ јанына отурды. Ӧткӧн кышта озочылдардыҥ областьта болгон јуунында обкомныҥ качызы Антоновтыҥ докладында «Герман фашисттер Европаныҥ ороондорына јуу-јепселдӱ табарулар эдип, городторды ла јурттарды бомбалап оодып, јемирип, андагы улусты, јаш балдарды да, каргандарды да ончозын кырып јат. Фашисттердиҥ Германиязы бисле грандажып турган ороондорды олјолоп алган» деген сӧстӧр Текениҥ кулагына угулып турганчылайт. Оноҥ ол уулына баштанып эрмектенди:

— Јуу-чак — ол албатыга кырылыш, оодылыш, тӱреҥи, ый-сыкту кородош, ӧскӱс-јабыс, шыралаш — дейле, ӧрӧ туруп, адына минип, уулыла экӱ айлы јаар јорттылар.

Тӧрт лӧ айдыҥ туркунына Текениҥ ӱч уулы – Балдык, Ойынчы 1942 јылда ла Койчы 1944 јылда фронтко атангандар. Уулдарын фронтко ӱйдешкен кийнинде, Теке «Ончозын фронтко!», «Ончозын — јеҥӱге!» деген кычыруларды акту јӱрегинеҥ јарадып,  фронтко бар аргаларыла болужарга чырмайган. Ол кичееп тур-ган торбокторын јакшы кыштадарга тӱни-тӱжиле иштеген. Военный заемдерге кӧптӧҥ бичидип турган. Фронттогы јуучылдарга јылу кийимдер јанынаҥ эл-јон болушсын деген кычыру аайынча, Теке кийис ӧдӱктер, меелейлер эттиртип табыштырган.

Ӧштӱ Москваныҥ јанында, анда канду јуу-согуш тӱндӱ-тӱштӱ болуп јат деген јетирӱни Теке јаан чочыдулу уккан. Улу Октябрьдыҥ 24-чи јылдыгына учурлай Москвада 1941 јылда ноябрь айдыҥ алтынчы кӱнинде кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн, анда Сталин докладтаган ла ноябрьдыҥ 7-чи кӱнинде Кызыл площадьта Кызыл Черӱниҥ јуучылдарыныҥ парады ӧткӧн деген јетирӱлерди Теке сӱӱнчилӱ ле оморкодулу уккан. Је Кызыл Черӱ Москваныҥ јанындагы ӧштӱге шуҥдалганду согулта эткен, фашисттердиҥ черӱзин Москвадаҥ ыраада сӱрген деген јетирӱ Текениҥ санаазын јарыдып, сынын јеҥилтип, кӧксин кеҥидип ийген чилеген. Оныҥ иштеҥкейи тыҥыган, бир кезек ӧйгӧ омоксу ла сӱӱнчилӱ јӱрген. Јеҥӱниҥ кӱнин јууктадарга Кызыл Черӱге бар аргаларыла болужар деген кычыру Текениҥ јӱрегине јуук ла јылу томулган.

1943 јылда јаскыда партияныҥ райкомыныҥ ишчизи ле колхозтыҥ председатели Н. С. Ябыев Суулу-Јарыкка келип, Текеле кожо јуу керегинде куучындажып, «Алтайдыҥ колхозчызы» деген танковый колоннага акча кӧчӱрер шӱӱлтеге келгендер. Оноҥ Теке Модоров бу шӱӱлтени јарадып, бойыныҥ балдарын азырап јаткан эки јаан боос уйын ӧзӧккӧ экелеле, этке сойгон. Бу этти Бийск калада садарга болуп, колхозтыҥ правлениези чанакту эки атту эки кижини (ол тоодо Тодонов Былбаш) Бийскке аткарган. Олор этти садала, акчазын ол ло тарыйын кӧчӱрип ийгендер.

Текениҥ андый патриот кӱӱн-табын Кызыл Черӱниҥ  јуу-јепселдӱ Ийде-кӱчтериниҥ Верховный Главнокомандующийи И. В. Сталин ајаруга алып, ого Быйанду самара ийген. Теке ол Быйанду самараны алып, бойыныҥ чындык патриот кӱӱн-тапту колхозчы болгонын Улу башчы Сталин билгенин сескен.