Алтайдын Чолмоны

Чураназын тартса, јылу ээзин соккондый

13.11.2020

Бир кӱн Интернет кайраканныҥ телкемдеринде казынып турала, јиит, јарык кӧстӧрлӱ алтай уулдыҥ чурана тартып, кожоҥдоп турган видеоролигине учурадым. Оныҥ кӧлӱкте отурып кожоҥдогонынаҥ, су-алтай тилинеҥ, сӧстӧринеҥ ӧзӧгимде та кандый да јылу јайылды ла јурт јеримге јанар кӱӱним келди. Оноҥ ло бери Алексей Кермолтанов деген бу кожоҥчыныҥ бӱгине бичидип, кожоҥдорын, кыскачак кокырларын угуп турар болдым. Јуукта Алексейдиҥ Горно-Алтайскка келгенин угуп, оныла туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрер деп алаҥзыбай шӱӱдим.

Јаҥы улусла таныжып турзаҥ, кӧп лӧ сабада олордыҥ баштап ла айтканынаҥ, канайып бойын тудунганынаҥ куучын кандый болорын сезип ийедиҥ. Алексей јӱрӱмде де ачык-јарык, кокырчы ла јымжак кижи деп билдирди, куучын-эрмегис јеҥил ӧтти.

Ол бойы Улаган аймактыҥ Јазулу јуртында чыккан-ӧскӧн. Сӧӧги јабак. Биледе тӧрт баланыҥ эҥ оогожы. Одус јашту Алексей эмди бойы да эки баланыҥ адазы. Тургуза ӧйдӧ Кермолтановтордыҥ билези ыраак-ыраак Кӱнчыгышта Сахалин ортолыкта јуртайт.

— Баштапкы ла сурагым — ол кожоҥдороорды угуп турган ончо улусты элдеҥ озо јилбиркедип турган болор — кӱӱге ле кожоҥго јайалтагар канайып ачылган, кандый ӱредӱ божотконыгар?

— Андый болзо, тургуза ла айдып салайын, аҥылу профессионал ӱредӱ албагам, диплом-чаазын карманда јок. Је кӱӱ менле кожо туку ла јаш тужымнаҥ ала. Ӱчинчи класста болорымда, энем Галина Михайловна Темдекова мени баянла ойноорына ӱредип баштаган. Ол бойы кӱӱлик ӱредӱлӱ, Бийскте Москваныҥ кӱӱлик ӱредӱзиниҥ филиалын божоткон, частушкалаарын сӱрекей сӱӱр, мен де оныла кожо кокырлап кожоҥдоп, бијелейтем. Байла, бу кӱӱнимди кӧрӱп, энем мени јазап ӱредер деп сананган.

Баянла ойноп ӱредип турган тушта энем — почтаныҥ јааны; пенсиязын, пособие-акчазын алып турган улус бистӧӧн  келип туратан. Олордыҥ бирӱзиниҥ кийнинде куучындаганыла, ол айылга кирип келер болзо, отургышта баян ойноп турар, тартып турган кижизи јок, баштап  чочый да берген. Оноҥ кӧрӧр болзо,  јаан баянныҥ алдында кичинек буттар, кичинек сабарлар клавишаларга базат, јууктап келерде, мениҥ бажым кӧрӱнип келген. Ол кижи школго барып, чураначы уулчагашты кӧрдим, оны кӱӱге оноҥ ары таскадар, кӧндӱктирер керек деп айткан эмтир.

Анайып, мени кӱӱле Јазулуныҥ школыныҥ ӱредӱчизи Любовь Тимофеевна Темдекова ајаруга алган ла гастрольдоп јӱрер јӱрӱмим башталган деп айдарга јараар. Любовь Тимофеевна бисти, ӱренчиктерди, сценага чыгарган кижи. Школ ӧйинде Улаган аймактыҥ ончо керек-јарактарында, конкурстарында једимдӱ туружып туратаныс. Кӱӱге кӱӱнимди тыҥыткан ӱредӱчибис эмди клубтыҥ ижин эрчимдӱ апарып јат.

Школдыҥ кийнинде кӱӱ јанынаҥ ӱренип  барар деген амаду тыҥ болгон. Культураныҥ колледжине (культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжине—ред.) ӱредӱге кирер алдында эјем «јазап сананып, кандый ууламјыда ӱренериҥди бичи» деген. Ол ло тушта отурып, мынайда сананган эдим: «ойноп билерим, кожоҥдоп билерим, јуранып билерим, акыр, бијелеп ӱренип алар» (каткырат). Онойып, угузуны хореографиялык бӧлӱкке бичип, бијелеп ӱренип баштагам. Эки јыл кире ӱренип келеле, санаам кубулып, «бијелебезем де, канайып та калбазым» дейле, јетире ӱренбей, јана бергем…

Оноҥ ары ӱредӱ керегинде санангалагымда да, Айдыҥбек Иванович Тазрашев (республикада культураныҥ јарлу ишчизи, поэт болгон кижи—ред.) јолугып, Улаган аймактыҥ культура бӧлӱгине јӧмӧжип иштезин, албаты-јоныска болушсын деп сураган. Ӱредӱмди божотпогон до болзом, мениҥ јаштаҥ ала кожоҥдоп, ойноп турганымды ол јакшы билер болгон. Кийнинде ондо иштеп тургандарла, ол тоодо «Ар-Башкуш» ӧмӧликле, аймак, тергее ичиле јоруктап, эл-јонысты сӱӱндирип, ойын-концерттер берип јӱрген јакшы ӧйлӧр болгон.

— Эмди куучын, байла, салымыгарга камаанын јетирген Ыраак Кӱнчыгышка кӧчӧр. Оны кычыраачыларыска база элбеде куучындап берзеер?

— Эйе. Улаганда иштеп турала, биле тӧзӧгӧм. Эш-нӧкӧрим Альбинаныҥ кичӱ тӧрӧли Шабалинде бир эмеш иштегем, оноҥ — ойто ло Улаган. Кийнинде менеҥ камаанду эмес бир канча шылтактардаҥ улам иш јок арткам. Калада турабысты тудуп, јазап салала, акча-манаттаҥ аргаларыс когызай берерде, эжимле экӱ Ыраак Кӱнчыгыш јаар шыйдындыс. Ол 2015 јыл болгон.

Орооныстыҥ јаҥыс болчок јаан ортолыгы болгон Сахалинге једип, баштап тарый балыкла колбулу иште иштегенис. Ол ло ӧйдӧ эжим — юрист кижи — ӱредӱзи аайынча иш, мен база бойыма јаантайынга иш бедирегенис. Эки ай балыктап јатканча, ӱй кижиге керектеген иш келишкен. Ол эр кемине јетпеген балдардыҥ керектери аайынча инспектор болуп иштеп баштаган. Эмди Альбина полицияныҥ майорыныҥ јамызына једип калды.

Бойым дезе балыктыҥ кийнинеҥ таксиде иштегем. Оныҥ кийнинде мен, јаштаҥ ала акамла кожо темир-терсти чукчуп, јазап ӱренип, аайлап  алган кижи, тискинчиниҥ, механиктиҥ ижин бедиреп, ол ло Поронайск каланыҥ тӧс эмчилигине сурангам. Кӧлӱктерле иштеп тургандардыҥ јаанына алдынаҥ бери кату јолдордо јӱрӱп, темир сынза, јазап-эштеп темигип калганымды јартагам. Ишке ченелтелӱ ӧйгӧ алгандар, ондо улустыҥ јазалбаган кӧлӱктерин јазап, узымды кӧргӱзип иштегем. Башкалары јазап болбогон кӧлӱктерди јазап, алтай уулдардыҥ адын тӱжӱрбедим. Оноҥ  КамАЗ-тыҥ тискинчизи болуп иштеп баштадым.

Бир јылдаҥ јааным мени эмеш јылу ишке, тӱрген болуштыҥ тискинчизине кӧстӧп салган. Бу ӧскӧ талада меге тыҥ болушкан ла  нӧкӧр болуп калган орус улус бар. Анда кӧп сабазы арга јокто айылдарын, јаткан јерлерин таштап, акча-манат иштеп аларга келген улус бой-бойысты оҥдожып, јӧмӧжип, ӧрӧ тартыжып јӱредис.

Кӱн-айды айтса, анчада ла јайгыда, кейи чыкту јер. Поронайск талайдыҥ јарадында турган кала, оныҥ учун изӱде ол јаантайын туманга алдыртып салат.

Эмди бу эпидемияла колбой коруланар маска-костюмдар кийип, иштеп јӱреле, амыралта ӧйимде јанып келгеним бу.

— Текши ижигерле коштой Интернеттиҥ бӱктеринде солун роликтерге, кожоҥ чӱмдеерине ӧй кайдаҥ келет? Кожоҥдордыҥ кӱӱзин, сӧстӧрин кайдаҥ аладыгар, канайып чӱмдейдигер?

— Акча иштеп јаткан ижим кандый да болзо, кӱӱге ӧйди табып ла ийедим. Бӱгӱнги ижимле мен айында 13 конок иштеп, ортозынаҥ амырайдым. Оныҥ учун эмди кожоҥ чӱмдеерине ӧй јеткил. Иште де болзом, тӱнде де болзо, сӧстӧр келгенде, бир де јалкуурбазынаҥ турала, бичип аладым. Айылда токуналу айалгада  сӧстӧрди балалайкага, баянга, гитарага келиштирип, кажы ла нота-табышты талдап, кӱӱге саладым.

Инстаграм деген немеге бир ле јыл кайра кирдим. Ондо кожоҥдорымды салып, ченеп кӧрӧдим деп айдарга јараар, улуска јараар ба деп.

Сахалинге барып, акча-манат иштеп, кредиттердеҥ айрылган соҥында, озо ло баштап ойноткылар садып алдым: электронный ла тегин баян, синтезатор, гитара, балалайка…

— Олордыҥ кажызы Слерге эҥ артык? Алтай албатыныҥ ойноткыларын мынаҥ апарган ла болбойоор.

— Комус бар. Топшуурла меге кӧнӱ ойноорго јарабас деп, угы-тӧзимниҥ јаандары јакарган. Ончо ойноткыларымнаҥ меге тартып ойнойтон баян јакшы.

— Слер  кичӱ тӧрӧлигердӧӧн бу јорукта кӱӱлик амадуларыгарды бӱдӱрип келгенигер. Бу иштиҥ аайы кандый болуп јат, турулталары керегинде айдып берзеер?

— Кожоҥдорым јуулып келерде, оны удатпай чыгарып салар керек деген санаала јаан иш баштап, учына једип браадым ошкош. Бу иште мени јӧмӧгӧн, болужын, јылу сӧстӧрин, кӱӱнземелдерин айткан ончо нӧкӧр-најыларыма, јерлештериме (В. Санашевке, Р. Качашевке, У. Санинге, А. Дилековко, Н. Енчиновага, А. Акчинге, В. Суразаковко, И. Теркинага, Е. Бутушевке ле о. ӧ.), тӧрӧӧндӧриме, онойдо ок кӱӱге ле алтай тилге ӱреткен ӱредӱчилериме (Л. Темдековага, И. Тазрановага, Э. Чалчиковага), јаманды-јакшыны ылгажып, айдыжып, кожо каткырыжып јӱрген нӧкӧрим Денис Индисовко  быйанымды айдып јадым.

Эки альбом белетеп јадыбыс. Кажызында ла он беш кожоҥноҥ болор. Кожоҥдорго видеоклиптер согуп чыгарадыс, бӱгӱнги кӱнде тӧртӱзи белен. Јерлештериске олорды кӧргӱзип баштап салдыбыс («Кыстар-Ай» деген кожоҥго согулган клип бу ла кӱндерде телекӧрӱлтеде ле Интернеттиҥ бӱктеринде чыкты). Јаҥар айда энемниҥ чыккан кӱнине учурлай «Эне» деген кожоҥныҥ видеоклиби кӧрӱге чыгар.

— Эрмек-куучыныстыҥ учы јаар, јажыт эмес болзо, бойыгардыҥ келер ӧйгӧ амадуларыгарла ӱлежип ийзегер?

— Амыраар ӧйим тӱгенип јат, бу ла кӱндерде ойто ло Сахалин ортолык јаар учуп барарым. Бери келип бӱдӱрген јаан иш тӱгензе, база мындый неме баштаарына алаҥзыйдым. Је келер јуук ӧйдӧ кӱӱ, ӱн бичийтен керектӱ јазалдар алып, бойым кожоҥдорды профессионал кеминде бичиир, аранжировказыла уружар амадуум бар.

Орооныста айалга оҥдолып, ончо неме јакшы болор деп иженип турум. Ол тушта Алтайыма келип, эл-јонысла јаан залда туштажып, кожоҥдоорыс.

— Јилбилӱ эрмек-куучын учун быйан болзын, Алексей. Ончо амадуларар бӱтсин, су-кадыгар бек болзын, Слердиҥ јорыктап турган кажы ла самоледыгар јеҥил учуп, јымжак отурып турзын деп кӱӱнзейдим.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары