Алтайдын Чолмоны

Гуркин ле бис…

13.11.2020

Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган «Г. И. Чорос-Гуркин и мы…» деген јуунты орус тилле бу ла кӱндерде Горно-Алтайск каланыҥ типографиязында кепке базылып чыкты.

Јуунты сӱрекей јилбилӱ ле солун. Нениҥ учун дезе ол башка-башка билелердиҥ чыгартулу улузыныҥ улу јаан јурукчыныҥ ады-јолыла колбулу эске алыныштарын бир ууламјыла чуктап бириктирет.

Солун јуунтыны Расул Укачин белетеп тургускан. Ол бойыныҥ ӧйинде Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ јайалталу артисти болгонын кычыраачылар билер. Театрда башка-башка учурлу 80-неҥ артык сӱр-кеберлер ойногон.  Онойдо ок Б. В. Щукинниҥ адыла адалган театральный училищени божоткон ло талада оны јерлештери киноныҥ актеры деп билер. Јиит актер режиссер Аркадий Кордонныҥ «Великий самоед» (1981 ј.) деп кинозында тӧс рольды — Тыко Вылканыҥ сӱр-кеберин ойногон. 1981 јылда Москвада «Мосфильмниҥ» јиит кинематографисттериниҥ  IX фестивалинде бу кино тӧс сыйды алган эди.

Расул Борисович бойы кинодогы баштапкы ченелтезин «ырысту учурал» деп чотойт. Ол Тыко Вылканыҥ ролине театральный училищениҥ ӱренеечизи тужында јӧптӧлгӧн. 1989 јылда ол ады јарлу кыргыз режиссер, Кыргызстанныҥ албаты артисти Кадыржан Кыдыралиевтиҥ «Долина предков» деген телевизионный художественный кинозында Сакы деген јииттиҥ сӱр-кеберин ойногон. Бу кино Парижте (1989 ј.) ӧткӧн телефестивальда база тӧс сыйла кайралдаткан.

« Г. И. Чорос-Гуркин и мы…» деген јуунтыда Расул Укачинниҥ јайаан јайалтазыныҥ база бир бичиир-чӱмдеер јаны ачылат. Ол эки эпшиниҥ эске алынгандарын бичиди. Олордыҥ билелери Г. И. Чорос-Гуркинле најы-нӧкӧрлӧр болгон. Автордыҥ актерлык јайалтазы мында толо ачылган деп айдарга јараар. Куучындажып-эрмектежип турган кижини ајарулу угуп, ого ачык, јайым айдынарга болушкан деп айдарга јараар. Шак оныҥ учун Роза Федотовна Куликованыҥ ла Вера Федоровна Тозыякованыҥ куучындарын Расул Укачинниҥ бичигени јайым, тирӱ, јӱрӱмдик учурлу. Онойдо ок аҥылу, јайаандык кӧрӱмдӱ кижи телекейди бойыныҥ кӧргӧниле, аайлаганыла ӧзӧгин, ийдезин сезип бичиген. Укканы аайынча јаркынду, ӧҥдӱ јуруктарды кӧкси ажыра  кинолентага кӧчӱрет, кӧргӱзет. Анайда ок математиканыҥ ӱредӱчизи болгон Роза Федотовнаныҥ энезинеҥ уккан куучындары санаазында бир де кичинек ундылбай артканы, байла, база болушкан.

Р. Укачин бойыныҥ јуунтызын «Г. И. Чорос-Гуркин и фотограф В. Кудрявцев» деген бичимелле ачат. Кычыраачылар бу тӱӱкилик учурлу материалла баштапкы катап шак бу јуунтыдаҥ таныжар аргалу. Мында бис атту-чуулу јурукчыла биске чек јаҥы, таныш эмес јанынаҥ таныжадыс. Бойыныҥ угы-тӧзинде татар да тазыл-тамыр бар орус крестьян билениҥ јӱрӱмиле, јадыныла коштой кӧрӧдис.

Бис мында крестьянин кижи јаҥыс  јӱк ле јерди баалап, бойыныҥ ла алдына иштеп јӱрген чыйрак кижи деп эмес, је онойдо ок јилбиркек, билгири, ӧзӧк кеми бийик кижи деп, оныҥ ич-телекейин бойыска ачадыс.  Ишмекчилер ле крестьяндар Алтай јаар башка-башка шылтактардаҥ улам кӧчкӧн. Кудрявцевтердиҥ келген јолында бойыныҥ шылтагы бар. Иван Кудрявцев кӧчӧлӱ эпшини полицейскийдиҥ колынаҥ аргадап, каршулу кылыгы учун кезеттирткен.

Автор бойыныҥ кӧнӱ куучынында салымныҥ, јӱрӱмниҥ сакыбаган јанынаҥ болгон элестерин, учуралдарын ол ло бойынча артыргызат. Темдектезе, куучынныҥ тӧс геройы Василий Кудрявцевтиҥ салымын сакыбаган јанынаҥ кубулткан учурал – оныҥ билимчи, этнограф, кӱӱ чӱмдеечи Андрей Анохинле туштажузы. Шак ла бу туштажуныҥ шылтузында Василий фотосогоочыга ӱренет ле Г. И. Чорос-Гуркинле таныжат. Кийнинде Василий јурукчыга болужат, оныҥ садын, агаштарын, чечектерин фотојурукка согот. Оныҥ Алтайла экспедициязында, «Туулык ээлердиҥ кӧли» («Озеро горных духов»)  јаар јол-јорыгында туружат.

Фотосогоочыныҥ Г. И. Чорос-Гуркинле кожо Алтай ичиле јорыктаганы сӧс јогынаҥ оныҥ санаазында, оныҥ эске алыныштарын ундытпай, узакка корып, кӧксинде тереҥ ис артыргысканында  алаҥзу јок.

Бир јанынаҥ јурукчыныҥ јанында, оныҥ эбире јӱрген улустыҥ ӧмӧркӧктӧри, бой-бойлорына болушканы, бой-бойлорынаҥ кӧпкӧ ӱренгени керегинде билерге јарамыкту. Темдектезе, Ӱзнезидеҥ Варвара Яковлевна Тозыякова, Г. И.  Гуркинниҥ нӧкӧриниҥ ӱйи, Кудрявцевтердиҥ билезинеҥ кӧктӧнӧргӧ ӱренген. Ӱзнезиниҥ улузы Эмериге Кудрявцевтерге буудай, арба, арыш аларга келип туратан.

Г. И. Гуркиннеҥ Вера Федоровна Тозыякованыҥ јуранарга, јураарыныҥ јажыттарына ӱренгени керегинде куучындарынаҥ таныжар арга бар. Вера Федоровнаныҥ аказы Виталий јурукчыга ӱренген. Ол ӱредӱниҥ шылтузында Виталий Ленинградта јураарыныҥ академиязына ӱренерге кирген. Бойыныҥ јанынаҥ карындаштар Тозыяковтор јурукчыга ээлемде, садта, маала ижинде болушкылайтан. Вера Федоровнаныҥ эске алыныштарынаҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кебери, базыды, куучын-эрмеги, кийген кеби, кылык-јаҥыныҥ аҥылузы, балдарына, најыларына кандый болгоны кӧстиҥ алдына тура берет.

Бичимелде јурукчыныҥ јайаан ижи јанынаҥ чокым, јарт айдылган. Бӱгӱнги кӱнде Г. И. Чорос-Гуркинди кӧрӱп јӱрген сок јаҥыс кижи эзен-амыр отурган Вера Федоровна Тозыякова ӧрӧкӧн ине. Ӧскӧ база кем де јок.

Јилбилӱ јуунтыны Борис Укачинович ле Клара Ергековна  Укачиндердиҥ бичимелдери туузылтып-тӱгезет. Бис олордыҥ бичимелдеринеҥ Г. И. Чорос-Гуркинди бӱгӱнги јӱрӱмнеҥ – оныҥ јайаандык ижи ажыра јууктада, элбеде кӧрӧдис.  Эки јап-јакшынак иш јурукчыныҥ «Озеро горных духов» деген јуругыныҥ тӧрӧлине бурылып јанганы керегинде сӱрекей јилбилӱ тӱӱкилик учуралдар керегинде.

Бодолында бир ле керек, бир ле учурал, олорды эмеен-ӧбӧӧн улус куучындап јат – је ол чек эки башка керек, учурал. Укачиндердиҥ билезиниҥ таҥынаҥ јуунтызында ады јарлу јуруктыҥ келген јолы эки башка кӧрӱм ажыра кӧргӱзилет. Шак оныҥ учун бир ле учурал керегинде куучынныҥ аайы бой-бойынаҥ аҥыланат, ӱзеери ајарулар кожулат, шӱӱлтелер, јартамалдар чокымдалат. Чындаптаҥ алза, сӱрекей јилбилӱ ле јӱрӱмдик учурлу. Темдектезе, Борис Укачинниҥ тӧп, токыналу ла чӱми јок куучынын, онойдо ок оныҥ бир ле уунда чындык ла ол ок ӧйдӧ бойын чала эмеш ӧчӧгӧн аайлу кӧргӱскенин  темдектеер керек.

Шак бу бичимелдерде јетире айдылбаган, ачылбаган шӱӱлте бар, онызыныҥ аайына, байла, искусствовед улус чыгар: Г. И. Чорос-Гуркин бу јуругын бичиген ӧйи, јылы јарт эмес, ол кайда да бичилбеген, кӧргӱзилбеген.

Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели Борис Алушкинниҥ «Г. И. Чорос-Гуркин и время…» деген бичиктиҥ кире сӧзинде айтканыла, улу јурукчыныҥ ла јондык ишчиниҥ эземин кереестеген јылда эске алыныштарды јӱрӱмниҥ ӧзӧгинеҥ, кураа улустаҥ эмес, је јайаан јайалталу бир билениҥ улузы калыктыҥ чындык уулын јӱрӱмде баалап јӱргендерин чын кӧргӱзерге амадаган.

Јуунты «Г. И. Чорос-Гуркин и мы…» деп адалганы оныҥ амадузына келижет деп айдарга јараар. Амадузы – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сӱр-кеберин башка-башка билелердиҥ салымыла колбулу кӧргӱзери. Таҥынаҥ улустыҥ, олордыҥ салымыныҥ бой-бойыла ӧдӱшкени јуук колбуда болгоны ажыра бистиҥ тӱӱкиниҥ ле культураныҥ уур-кӱчтерлӱ јолы ачылат, кӧргӱзилет деп, билимчи, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Татьяна Данилова јуунтыныҥ «Услышанное как увиденное» деп адалган кире сӧзинде бичийт.

Јуунтыда сӱрекей кӧп, мынаҥ озо кайда да  јарлалбаган фотојуруктарды кайкаары артат. Фотојуруктарда бистиҥ поэттер, прозаиктер, јурукчылар, артисттер, эл кайчылар, бир сӧслӧ, Алтайыстыҥ јаркынду, јакшы улузы. Олор кайда ла – орооныстыҥ башка-башка толуктарында согулган.

«Г. И. Чорос-Гуркин и мы…» деген јуунтыныҥ авторы-тургузаачызы Расул Укачин, баш редакторы Наталья Ташкен, технический редакторы Светлана Садыкова. Јуунтыны ак-јарыкка чыгарарга болушкандар: Журналисттер биригӱзиниҥ председатели Борис Алушкин, Эл Курултайдыҥ депутады Аскар Тулебаев, Чамал аймактыҥ Кӱндӱлӱ кижизи Вера Тозыякова, педагогикалык иштиҥ ветераны Роза Куликова, таҥынаҥ аргачы Евгения Ваулина, М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ ӱредӱчизи Алена Каташева, типографияныҥ директоры  Эдуард Бабрашев. Бичикти белетегендер бу улуска јаан алкыш-быйанын айдат.