Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ элестерин сӧслӧ јурап…

17.11.2020

Туулу Алтайдыҥ эпшилериниҥ прозазында бичиичи-прозаик Јергелей Маскинаныҥ ады-јолы танылу, јарлу. Бичиичиниҥ башка-башка јылдарда чыккан јуунтылары бӱгӱнги кӱнде кычыраачыларды јилбиркедет. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын филология билимдердиҥ кандидады Эльвира Чининаныҥ бичиичи Ј. Маскинаныҥ «Јурамалдар» деген прозалык јуунтызы аайынча бичиген шӱӱлтелериле таныштырадыс.

Бичиичи Јергелей Маскинаныҥ јайаандык ижин, јолын бодоштыра ӱч бӧлӱкке бӧлӱӱрге јараар: баштапкы бӧлӱги Максим Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттагы ӱредӱзиле колбулу. Ӱренген ӧйи деп темдектеерге јараар (ӱредӱ-семинардыҥ башкараачызы куучындардыҥ атка чыккан узы В. Лидин).

Јайалталу бичиичи Ј. Маскина алтай литератураны јӱрӱмдик учурлу јаҥы сурактарла байгыскан, алтай бичиичилердиҥ јайаандыгында јолын алынган прозалык бӱдӱм-жанрларды кубултар ишти улалткан. Ол бойыныҥ прозазында алтай јурттыҥ бойыныҥ јаткан-јӱрген ле јаҥжыккан аайын, јаҥжыгуларын, јӱрӱмин кӧргӱзип, чындык ла јаркынду тизим сӱр-кеберлерле таныштырат.

1980-чи јылдарды бичиичиниҥ јайаандыгыныҥ экинчи бӧлӱги деп бодоштыра темдектеерге јараар — прозаик јайаандык бедирениште болгон ло бойыныҥ ӱнин тапкан. Оныҥ прозазында бис эпши кижиниҥ салымын шиҥдеери улалып, тереҥжиде, элбеп барганын кӧрӧдис: јажы чала јаан эпши—јиит эр, јаанак—болчом, айыл-јуртту, ээлӱ-чуулу эпши—ӧскӧ, туш эр кижи ле тӧс сӱр-кеберлердиҥ бойлорыныҥ јолын талдаарындагы уур-кӱч сурактары. 1983 јылда «Туулардыҥ тымыгында» деп адалган прозалык јуунтызы чыккан. Јуунтыны бичиичи тӧрӧл Кулады јуртына, јерлештерине учурлап бичиген. Јергелей Маскина прозаныҥ чӱмдемел телкеминде ар-бӱткенниҥ сӱр-темдектерин сӱреен эптӱ, мӧрлӱ, једимдӱ тузаланат. Ар-бӱткенниҥ сӱр-кеберлери, темдектери куучындардыҥ учурын, эпшилердиҥ кылык-јаҥын, ич-телекейин, кӧгӱс кӧрӱмин толо, чике ле чындык ачат.

2002 јылда Јергелей Маскинаныҥ «Јӱрӱмниҥ јуруктары» деп адалган прозалык јуунтызы чыгат. «Јӱрӱмниҥ јуруктары»: мында ойгорлык тӱп-шӱӱлтелер, санаалар, олорды бодоштыра бичиичиниҥ јайаандыгыныҥ ӱчинчи бӧлӱги деп темдектеерге јараар.

Бичиичиниҥ јурамалдарын јурукчыныҥ сӧслӧ ак чаазынга кеелеп-кееркедип салган куулгазын јуруктары деп айдар керек. Чӱмдемел јурамал бичиичиниҥ алкы бойыныҥ ла оныҥ јайаандык ижин оныҥ кӧксиндеги, ич-телекейиндеги санаа-кӱӱни, ӧткӧн јолы ажыра ачат. Мында, јурамалдарда, чокым сюжет те, чокым кӧргӱзилген сӱр-кеберлер де јок. Јурамалдар бойы кемиле јаан эмес болор, је олор јаҥыжкканы аайынча автордыҥ бойыныҥ селгеени јок кайнап јаткан јӱрӱмде — ӧскӧ, туура кижиле, тындула эмезе ар-бӱткендик учуралга јолыкканын, тушташканын чокым, јарт кӧргӱзет. Ондый сакыбаган туштажулардыҥ шылтузында кижи бойыла јууктада, тереҥжиде туштажат. Автор бойыныҥ јурамалдарында бир ле јерде чӱрче, кыска ӧйгӧ ӧткӧн айалгага баштанат. Чӱмдемел јурамалда бойыныҥ аҥылулары бар.

Јергелей Маскинаныҥ јурамалдары бичиичиниҥ бойыныҥ таҥынаҥ ээжизиниҥ јаан учурлу бӧлӱги болуп јат. Бичиичиниҥ јурамалдары эпшиниҥ јӱрӱмдик ченемелиле колбулу телекейге јайаандык кӧрӱмине аҥылу сезим, тыныш берет.

Бичиичиниҥ «Јӱрӱмниҥ јуруктары» деген јуунтыга кирген јирме алты јурамалын тизим-эбирилте деп айдарга јараар. Шак бу тизимде тӧс чӱмдемел сӱр-кебер — Алтай. Эҥ башкы «Тӧрӧл јердиҥ јыды» деген јурамалдаҥ ала уч-турултазы болуп јаткан «Кӱски Алтай» деп адалган јурамалга јетире јурукчы элдиҥ бӱткӱл-бӱдӱн телекейин кӧргӱзет.

Чыккан-ӧскӧн, ада-ӧбӧкӧлӧриле тудуш јери кӧс, кулак, тыныш-сезим ажыра кӧрӱлет.

Јас, јай, кӱс ар-бӱткенниҥ башка-башка тыныжы, јыды бой-бойын солыганы деп кӧргӱзилет. Бичиичи тӧрӧл јериниҥ тыныжын ӧҥдӧр ажыра јурап јат. Темдектезе, јастыҥ башталганында «тӧрӧл јериниҥ тыныжы, јыды» – јажыл». Јас, јаскы кӧк–јӱрӱмниҥ, ӧзӱмниҥ темдеги. Меес эдектей кӧк чыкса ла, балдар, курагандар кожо маказырап ойногылайт — бала тужыныҥ јыды-тыныжы. Тӧрӧл јерин баалаары, тӧрӧл јерине тартылары недеҥ башталат? Бала тужын эске алынганынаҥ, бала тужына бурылганынаҥ. Шак бу эске алыныш ӧзӧкти јазып, колго-бутка турарынаҥ башталат. Айлына, јерине бурылганы: качан кӱнгеери јерлерде чичкечек буттарлу јерлик согоно ло ускум кӧрӱнип, бойыныҥ кычкыл ла ӧдӱн јыдыла база ла катап јас једип келгенин эзеткени. Јериҥе, јуртыҥа, калганчы эмчи-томчыга тартылган чылап, тартат деп, бичиичи куулгазын јуруктарын чебер јурап, кычыраачыга сыйлайт.

Бичиичи јердиҥ бойыныҥ, онойдо ок ӧйдиҥ тыныжын, јыдын бичигенин кычыргаҥда, чӱрче ле бала тужыҥа бурылгандый сезим эбелет. Кӱн ашкан кийнинеҥ јаскы кобы-јиктердиҥ койу кычкылсымак јыды, јаш агаштыҥ чыкту јыды, јааштыҥ кийнинеҥ эҥир базым јаҥы јарган тыт одынныҥ јыды, темир трубалардаҥ јеп-јеҥилчек ак ыштыҥ, койдыҥ тӱгиниҥ, оноҥ эмеш орой чыкту бозуныҥ ла јаҥы сааган сӱттиҥ јыды… Бичиичиниҥ су-алтай ӧзӧги, тӧрӧл јериле, Алтайыла бек колбузы сӱрекей тыҥытту. Јурамалда јуруктар, јыт, тыныш бой-бойын солыганы билдирер-билдирбес, сезилер-сезилбес. Эртен турагы кейдиҥ тыныжы — тӱн туркунына ӧзӱп келген кӧктиҥ ле јылып јаткан јердиҥ јыды. Автордыҥ чӱмдегенинде оныҥ телекейге ижемјизи, бӱдӱмјизи ле аҥылу коруулда, курчуулу-куйакту болгоны сезилет. Ондо база бир сезим, јӱрӱмди баалап байлаганы. Байа куучын-эрмек јогынаҥ, унчукпазынаҥ турар ла јӱрер кӱӱниҥ келер деген кӱӱн-санаа ӧзӧктӧҥ чыгат.

Мында, «Туулардыҥ тымыгында» деген прозалык јуунтыда, тымыктыҥ, унчукпастыҥ сӱр-кебери тӧс јерде турганын темдектеер керек. Онызы јуунтыныҥ ады-јолына эптӱ келижет. Бичиичи тӧрӧлиниҥ кӱски тыныжын токыналу, тӧп лӧ баалап кӧрӧт деген сӧстӧр ажыра кӧргӱзет. Кӱстиҥ тыныжы, јыды токыналу болгоны биске јуук ла таныш. Је кӱстиҥ баалап кӧргӧн тыныжы, јыды дегени бисти чала кайкадат. Је мында, байла, автордыҥ бойыныҥ јылдыҥ бу ӧйине, онойдо ок јӱрӱмниҥ ӧйине берген баазы болордоҥ айабас. Шак бу ӧйдӧ эткенин, бӱдӱргенин, оныҥ турултазын кыйалтазы јогынаҥ кӧрӧтӧни деп айдарга јараар. Баалайтаны кӧп лӧ јаны ширтеп-шиҥжӱлейтениле колбулу ине. Јӱрӱмди чындык кӧрӱмле кӧрӧри, баалаары. Темдектезе, кӱскиде кей кургаксымак ла кыскачак, кӧп лӧ јаны чалдыккан ӧлӧҥлӧ, чыкту, кызып јаткан јалбыракла јытанат. Анчада ла тӱжӱмле јытанат. Бышкан јӱрӱмле. Ӧзӧккӧ ӧдӧр, тийер, табарар тыныш, јыт. Је табынча јер уйкуга кирет, јӱзӱн-башка ӧдӱн, јараш тыныш, јыт кайдаар да јӱре берет. Айдарда, эмди кӱнӱҥ ле эртен турада амырдыҥ, токыналдыҥ тыныжы, јыды турат деп, автор бойына, биске айдат.

Јурамалдыҥ калганчы јолдыгы шак бу бӱдӱм-жанрда курч, ӧзӧкти ӧйкӧӧр сурактар јок дегенин јаратпай јат. Нениҥ учун дезе бистиҥ кӧргӧнисле, мында курч сурак турат. «Качан сениҥ ӧзӧгиҥде, јӱрегиҥде тӧрӧл јериҥниҥ тыныжы, јыды јок болзо, сен тирӱ бе?» деген сурак чыгып келет. Шак бу сурак кижиниҥ, оныҥ ич-телекейиниҥ байлыгыныҥ сурактары ине. Оныҥ чике бажында дезе тӧрӧл јериҥе ӱргӱлјик сӱӱжиҥ турат деп, автор кычыраачыга баштанат.

Бичиичиниҥ Алтайына јаан ла чындык сӱӱжи «Тӧрӧл симфония» деген јурамалда база айдылат. Је мында оныҥ сӱӱжи кӧп јаны кӱӱлик, слуховой сӱр-кеберлер ажыра кӧргӱзилет. Тӱс сӱр-кебер мында — салкын. Шак салкын ар-бӱткенниҥ јаан кӱӱлик произведениезин (симфонияны) ойноп јат: темдектезе, баатыр кептӱ тыт агаштар шуулайт, эмезе јаш чаалдар шуулажат, кайыҥдар дезе серт эдип ээлгилеп баштады, агаш аразыныҥ шымырты… јабыстай тӱжӱп баштады… Салкынныҥ кыймыгы тӧмӧндӧй тӱжӱп, талдыҥ, ӧлӧҥниҥ, чечектердиҥ јаҥы табыштарын чыгарат. Бу куулгазын кӱӱге куштардыҥ ла тындулардыҥ ӱндери кожулат. Оноҥ дезе тайга-таштыҥ салкыныныҥ кӱӱлик ойыны араайынаҥ токынап барат: оныҥ кайкамчылу кӱӱзи, кӱрмелгези араайлап, араайлап, учы-учында токтоды. Тӧрӧлин тереҥ сезип јӱрген јӱк ле алтай кижи бу кӱӱни угар аргалу деп јурамалдыҥ учкары айдылат. Адакыда айтканы-кошконы — ӱргӱлјиктиҥ јуругы: «Мен мында чыккам-ӧскӧм… Мында мениҥ тӧрӧлим… Мен мында ла артарым…».

Эл-јонныҥ, онойдо ок јерлештериниҥ телекейи ар-бӱткенле, оныҥ кӱӱзиле, јӱзӱн ӧҥлӧ ойногон телекейиле эптӱ-јӧптӱ ле бирлик колбуда болгонын бичиичи бойыныҥ јурамалдарында сӱрекей чындык ла толо кӧргӱзет. Темдектезе, амыралтага барып јаткан јер-энени ол тӧп, кӧп эрмек айтпас, керсӱ карганакла тӱҥдештирип, база ла ар-бӱткенле колбузын, оныҥ тымыктыҥ, амырдыҥ, токыналдыҥ сӱр-кебериле тудуш ой-санаазын, ойгорлыгын кычыраачыга айдат.

Автордыҥ јӧмӧгӧн јӱрӱмниҥ концепциязында ла ого келижип турган калыктыҥ кӧгӱс кӧрӱминде тӧс јер тымыкка берилет. Маскинаныҥ «Туулык тымыкта» деген бир бичигине чуктай кирген куучындарында, повестьтеринде, онойдо ок «Јурамалдар» деген тизӱзинде бу ла шӱӱлте учурыла јуук айалгаларла темдектелет. Баштапкызында, тӧрӧл јериле колбулары (бойыныҥ адыла берилет), экинчизинде, тымык, токынал, амыр-энчӱ — алтай калыктыҥ культуразыныҥ тегин јӱрӱмдеги бек колбузы. Јадын-јӱрӱмде тал-табыш јогынаҥ јӱрери — улустыҥ тил-оозына оролбозы, кирбези деп оҥдоор керек. Качан сен улусты кайкадарга турган болзоҥ, тыш кебериҥле, ӧскӧлӧринеҥ аҥыланып турганыҥла эмес, је тӧп, керсӱ кылык-јаҥыҥла, ару кӱӱн-санааҥла кайкаткыҥ. Шак онызы керегинде «Јурамалдар» деп тизӱдеҥ «Зонтик» деп адалган кичинек јурукта-јурамалда айдылат.

Јергелей Маскинаныҥ јайаандыгыныҥ темазы тымык деген шӱӱлтеле колбулу. «Јурамалдарда» шак ла бу шӱӱлте кӧп тоолу оогош, кичинек јуруктарында бар. Бичиичиге јайаандык ижиниҥ тӧс учуры, амадузы бойыныҥ кичӱ тӧрӧлин баалап, байлап оморкогонын ачыгынча, акту кӱӱнинеҥ чыгара айдары деп чокымдаар керек. Темдектезе, ол мызылдап јалтыраган јал-мӧҥкӱлерге, тӧп, керсӱ, кӧп сӧс айтпас јерлештерине баштанат. Јурукчыныҥ јӱреги — ӧткӧн ӧйдиҥ сӱр-кеберлериле, сӱӱшле, уур-кӱчтерле, кунукчылла, ачу сысла, шырала, муҥ јӱректердиҥ ачу-короныла, тӱбегиле толо болор керек. Шак ол тужында јӱрек толо јӱрӱмле јӱрер. Јӱректеги ачу сыс, оору — поэттиҥ јаантайынгы айалгазы, јӱги. Онызын ончо улус кӧрбӧс тӧ, аайлабас та. Кӧп тоолу улуска поэт, ӱлгер чӱмдеечи јӱзӱн ӧҥдӱ кӧбӧлӧктий, јӱк ле канаттарыла талбынат. Је поэттиҥ јӱреги, кӱӱни ончозына, јаанга-јашка теҥ-тай ачык. Поэттиҥ салымында, кӱскӱде чилеп, калыктыҥ салымы кӧрӱнет деп, «Бир уулга» деп јурамалда айдылат.

Јӱректеги «табыжы јок сыс» автордыҥ тӧрӧл јери, оныҥ салымы учун сананганыла, санааркаганыла колбулу. Эбире Кудайдыҥ быйаны — тымык, токынал да турган болзо, је јӱректе ӧтпӧс-токтобос сыс, эҥ ле баалу, качан да кайра бурылбас неме јылыйып калганына бодолду…

Тымык — аҥылу айалга. Шак ла тымыкта ачылта ак-јарыкка чыгат. Эбире ыҥ-шыҥ. Баштапкы катап мындый токынал. Тымык — тыш-амыр — токынал, кижиниҥ айалгазы. Мындый тымыкта чындык келет. Јаан јашту ӧрӧкӧндӧргӧ таныш айалга (Маскинада ол јаанак), (чӱм-јаҥ јок, теп ле тегинди баалап билери). Кижиниҥ бу сӱреен јаан ич-байлыгы, кӧрӱми тӧрӧл јериниҥ улу кеен јаражыла, тымыгыла, токыналыла эптӱ-јӧптӱ келижет.

Јурамалдар, јуруктар ла чылап ок, бӱгӱнги јӱрӱм, јондык, ондогы ээжилер керегинде. Онойдо ок ол ээжилер-некелтелер калыктыҥ јаҥжыккан ээжилеринеҥ, чӱм-јаҥынаҥ башка, тууразыла, келтейиле барып јатканы јанынаҥ автор ачуурканып, санааркап айдат.

Автор бойыныҥ јерлештериниҥ таҥынаҥ учуралдарынаҥ, онойдо ок бойыныҥ салымынаҥ алтай калыктыҥ салымына, тӧрӧл Алтай јериниҥ салымына чыгат.

Јурамалдарда онойдо ок телекейлик культураныҥ сурактары кӧдӱрилет. Бичиичи ыраада ла тереҥжиде кӧрӧрине кычырат. Јаҥыс ла бойыныҥ культуразы, билези, јери деген оҥдомолдоҥ чыгып, телекейде гран-кыйу јок деген кӧрӱмле башкарынары, јӱрери јанынаҥ айдат. Јӱрӱм — ол ӱргӱлјик кыймыгу. Айлынаҥ, бозогозынаҥ оромго, телекейге чыгары, уур-кӱчтерге кӧҥкӧрӧ бастыртпай, сӱрлӱ, јаркынду кийинип, чечектери јайылган јалаҥ јерлерге барзар деп јакылтазында тереҥ учур бар. Ӧскӧ телекейдиҥ, калыктардыҥ культуразыла ич јанынаҥ, санат ла ичкери кӧрӱм ажыра таныжарга јараар. Эки телекей — тӧрӧл Алтайы ла јер-телекей бир тизӱде, тизимде болгонын автор лапту кӧргӱзет.

Сӱӱшке учурлалган јурамалдарында јаҥыскан кижиниҥ, эптӱ-јӧптӱ ӱлешкен ырыс-кежиктиҥ, сӱӱнчиниҥ, јӱрӱмге быйанду кӱӱн-санааныҥ сурактары кычыраачыны санандырар, санааркадар. Мында кижиниҥ алкы бойыныҥ сурактарыла коштой бӱгӱнги кӱнде алтай билени корып-чеберлеп алары керегинде айдылат. Оныҥ учун кезикте автордыҥ лирикалык тексттери элдиҥ алкыштарыныҥ, јӧп-сӱмелериниҥ бӱдӱмин алынат.

Бичиичи Јергелей Маскинаныҥ јурамалдарыныҥ кажызы ла јӱрӱмдик учурлу. Су-алтай ӧзӧктӱ, кӧрӱмдӱ бичиичиниҥ јурамалдарыныҥ кажызы ла бӱткӱл телекей. Бӱгӱнги ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге бичиичиниҥ јурамалдарын колдоҥ ычкынбай кычырар, кычырар керек. Алтайыс, калыгыс, тӧрӧл тилис, чӱм-јаҥыс, ару, агару кӱӱн-санаа ла оноҥ до ӧскӧзи керегинде сурактарга толо ло чындык карууны Ј. Маскинаныҥ «Јурамалдар» деген тизӱзинеҥ табар арга бар, кӱндӱлӱ кычыраачылар.