Алтайдын Чолмоны

Кырлык: јаҥы башкарту алдында сурактар

17.11.2020

Кырлык јурт Кан-Оозы аймактыҥ јаан јурттарыныҥ бирӱзи. Бӱгӱнги кӱнде Кырлыкта бир муҥнаҥ ажыра кижи јуртайт. Су-алтай улус јаткан јурттыҥ бӱгӱнги кӱниле, оныҥ јадын-јӱрӱминдеги бар курч сурактарына ајару эдип, кычыраачыларла јууктада таныштырадыс.

Тӱӱкиниҥ јолдыктарын эске алып

Кырлык јуртты ады-чуузы кӧп тӱӱкилик керектерле колбулу деп айдарга јараар. Кан-Чарастыҥ элбек јалаҥдарлу ӧзӧктӧриниҥ бирӱзинде турган бу јурттыҥ ӧдӱп келген јолы байлык ла јилбилӱ. Кырлыкта озодоҥ бейин иштеҥкей ле шыраҥкай албаты јуртаган. Совет јаҥ келгелек тужында Кырлык јурттыҥ эмдиги турган јеринде бир болчок тура туруп, Уймон-ичи јаар барып јаткан јолдогы «јолкӧргӱзеечи» болгон дежет. Ӧрӧкӧ айылдар беш-сегис билелердеҥ биригип, Ламак, Тулайты, Алтыгы ла Ӱстиги  Шибертилер, Јаан-Ӧзӧк, Алмарлу, Татакы деп ӧзӧктӧрдӧ чачылып калган јуртагылаган болгон.

Совет јаҥныҥ ӧйинде ӧзӧктӧрдӧ чачылган албаты бириктирилип, Кырлык сууны јараттай турган јаан ӧзӧктӧ Кырлык деп адалган јурт тӧзӧлгӧн лӧ бастыра ӧрӧкӧ айылдар бу јуртка кӧчкӧн.

1904 јылда Јаан-Ӧзӧктиҥ сол јанында турган Тӧрӧм (Тереҥ деп база адап јадылар) ӧзӧктӧ јаан мӱргӱӱл болгоныла Кырлык тӱӱкиге кирген. Бастыра Алтайдаҥ ак јаҥды јаҥдаган муҥнаҥ ажыра улузы Тӧрӧм кобыда јуулган ла  Буркан-Каан келерин сакыган.  Је карыкчалду керек болуп, олор Том-Тураныҥ казактарына кырдыртканы-ӧлтӱрткени албатыныҥ тӱӱкилик бичигиниҥ кунукчылду бӱктерине кирет. Ол тушта Кырлыктыҥ суузы кызыл канла аккан деп, јурттыҥ эмдиги турган јери улустыҥ сӧӧгине бӱркеткен деп тӱӱкиде айдылып јат.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинде јылдардаҥ ала  Кырлык јурт Туулу Алтайдыҥ  укту мал азырап турган једимдӱ иштӱ совхоз-ээлемдердиҥ тоозына кирген.  Укту мал азыраар иш бӱгӱнги кӱнге јетире улалганча. Јурттыҥ ӧдӱп келген јолы сӱрекей байлык. Бу јол мында јуртаган албатыныҥ  салымыла, ижи-тожыла, кӱӱн-табыла, тургускан амадуларыла  чике колбулу.

Јурттыҥ башкараачылары солынган

Бӱгӱнги кӱнде Кырлык јуртта муҥнаҥ ажыра кижи јуртайт. Орто ӱредӱлӱ школ, балдардыҥ сады иштейт. «Аргымак» деп адалган јакшынак стадион бар. Кырлык ичкери ӧйгӧ ӧзӱмге јединетен амадулар тургузып, иштеп, јӱткип јат деп айдар керек. Је ол ок ӧйдӧ јурттыҥ албатызын санааркаткан курч сурактар база кӧп.

1904 јылда Јаан -Ӧзӧктиҥ сол јанында турган Тӧрӧм (Тереҥ деп база адап јадылар) ӧзӧктӧ јаан мӱргӱӱл болгоныла Кырлык тӱӱкиге кирген

Бу ӧдӱп јаткан јыл Кырлыктыҥ улузына јаан учурлу болды. Сыгын айда ӧткӧн талдаштар тужында јурт јеезениҥ јааны, јурт советтиҥ депутаттары  солынган. Кырлык јурттыҥ јааныныҥ ижин узак ӧйлӧрдиҥ туркунына (он јылдаҥ ажыра) Валерий Тодошевич Байрышев башкарган болгон. Бу кижиниҥ ады-јолы Кырлыктыҥ тӱӱкизиле јажына колболу болуп артып калар. Оныҥ эткен ижи сӱреен кӧп. Ол тоодо  јурттыҥ школын чыныктап-јазаарында, јурт советтиҥ јаҥы туразын тударында бу кижиниҥ чике ӱлӱзи јаан.

Валерий Тодошевичтиҥ кийнинеҥ оныҥ ижин Алтынай Туткушева улалтып апарган. Быјыл сыгын айда ӧткӧн талдаштарда јиит уул Аткыр Малташев јеҥӱ алган ла бӱгӱнги кӱнде јурттыҥ албатызыныҥ јӱрӱмин башкарар ишти баштап койгон.

Аайына чыгатан јаҥы ла «эски» сурактар

Сход-јуун деп адалган јуун-туштажулар јурт јердиҥ улузыныҥ курч сурактарын кӧдӱретен, аайына чыгатан, јаҥныҥ улузыла чикезинеҥ куучындажатан јер болгонын темдектеер керек. Кырлыктыҥ калганчы сход-јуунында јурттыҥ улузын ӧйкӧгӧн сурактар кӧп чыккан. Олордыҥ бир кезегин эске алып ийектер.

Темдектезе,  Татакы деп ӧзӧктӧ јадып турган улуска кӱнӱҥ ле кӱнӱҥ Кырлык сууны кечире кичинек кӱр ажыра барарга келижет. Бу кӱрдиҥ айалгазы сӱӱндирбейт. Татакыда јурттыҥ ӱчинчи бӧлӱк улузы јуртап јат. Олордыҥ ортозында кенек улус, јаан јаштулар, балдар кӧп. Канча јылдарга јазалбай туруп калган бу кӱрдиҥ айалгазы улусты санааркадат. Бир ле кӱн кӱр бузулып-сынза, бу керекке учураган улуска сӱӱнчилӱ болбос!…

Радиация,  кату орулар (онкология) керегинде сурактар база кӧп кӧдӱрилип јат. Улустыҥ су-кадыгыла колболу айалгалар санааркадат. Темдектезе, калганчы јылдарда Кырлыкта, ӧскӧ јерлерге кӧрӧ, буурынаҥ оорыган улустыҥ,  анчада ла јиит улустыҥ, тоозы там ла кӧптӧп турганыныҥ шылтагы неде? Айса болзо, уй-малдыҥ су-кадыгыла колбулу ба? Јурттыҥ кажы ла ӧрӧкӧ айылы уй-мал, кой азырап турарда, фермер-ээлемчилер кӧп болордо, уй-малдыҥ оорулары база салтарын јетирип турган ба? Су-кадыкла колбой сурактарга бӱгӱн ковид ооруныҥ каршулу айалгазы база кожулды!

Сартакпай оромдо турган суу алатан јаан колодецтиҥ ижинеҥ јурттыҥ улузыныҥ су-кадыгы база камаанду. Ичип турган суу бу колодецтеҥ алынып турарда, оныҥ суузы, суу алатан эдимдери, суу чеберлелетен бочкозы кандый айалгада болгоны, канча кире ӧйдӧҥ аруталып-чыныкталып турганы керегинде сурак улусты база јилбиркедет.

Медишчилердиҥ ижине сурактар јаантайын табылып јат. Олордыҥ ортозында, јаан јуртта тӱрген болуштыҥ кӧлӱги јок болгоны, медишчилерге ӧйинде болушты јетирерге  тутагын јетирет деп сход-јуунда айдылган.

Алдында јылдарда Кырлыкта кенек улусла, кӧп балдарлу билелерле иштеп турган социальный ишчи деп адалган кижи болгон. Ол кижи бу ишти бӱдӱрип, јасак-јаҥдарда болуп турган солынталарды, улуска керектӱ болушты тургуза ла бӱдӱрип туратан. Бӱгӱн бу иш эдилбей турарда, болуш керексиген мындый улус јӧмӧлтӧ јогынаҥ артып калган. Социальный ишчиниҥ ижин ойто орныктырарга, бу суракты кӧдӱрер керек.

Јуртта локальный јууларда турушкан ветерандар база кӧп. Афганистанныҥ, Тӱндӱк Кавказтагы јуулардыҥ. Кӧп шылтактардаҥ улам бу   ветерандар олорго келижип турган јеҥилтелерле, государствоныҥ болужыла тузаланып болбогон. Јурт советтиҥ ӧткӧн созывыныҥ депутады болгон Светлана Чабачакованыҥ болужыла Кырлыктаҥ Эдуард Бербесов, Чечен Шортов, Андрей Токов деп ветеран-јуучылдарына јадар тура алатан сертификаттар ла берилетен учурлу акча-манат берилген. Чындап та, Светлана Александровна  балдардыҥ садыныҥ ишчилериниҥ јурт советтиҥ депутаттарына эткен баштанузы аайынча бу садка болужын јетирип, курсак азатан печке сыйлап бергенин база эске алып ийер керек.

Јуртта јадып-иштеп турган улустыҥ тоозы – бир муҥнаҥ ажыра. Ӧрӧкӧ айылдардыҥ тоозы – 300-теҥ ажыра

Быјылгы јылда Кырлык јурт јурт ээлем аайынча министерствоныҥ јӧмӧлтӧзиле балдардыҥ амырайтан площадказын тудатан болгон. Бу ишке федеральный, республикан, јербойыныҥ бюджединеҥ акча салынган, онойдо ок эне-адалардаҥ база акча јуулган. Је бӱгӱнги кӱнде балдардыҥ амырайтан площадказы бӱтпеген, јетире эдилбеген туру.  Айла, бу площадканы тударга талдалган јер база эби-јок јерде болгонын улус темдектегилейт.

Онойдо ок Алмарлу деп адалган ӧзӧктӧ ӧлгӧн малдыҥ сегин таштайтан јердиҥ айалгазы керегинде сурак улусты база санааркадат. Анчада ла јайгыда мындагы јыт-јыбарга чыдажар арга јок деп айдыжат. Јурттыҥ бӱгӱнги јаандары бу суракка база ајару эткен болзо, јакшы болор эди. Чындап та,  Алмарлу деген ӧзӧк керегинде айтса, бу јер јурттыҥ уй-малын кабыратан јер деп окылу темдектелген. Быјыл кӱскиде бу ӧзӧк таҥынаҥ  ээлемдик иш ӧткӱрерге арендага берилген деп јарталганы улусты чочыткан. Эмди јурттыҥ улузыныҥ уй-малы кайда кабырылар, олор кайда отоор? Јурттыҥ ичинде бе? Онойдо ок сӱрее-чӧп таштайтан јер (свалка) база ајару јок артып калганы керегинде айдышкылайт. Јылдаҥ јылга сӱрее-чӧпти кайда, канайда тӧгӧгӧтӧни, олорды канайда јоголтотоны керегинде суракты јербойыныҥ јаандары шӱӱшпей турганынаҥ улам бу јер там ла јаандап барып, ар-бӱткенге каршузын јетирет.

Кырлыкта Культураныҥ туразы јок болгоны керегинде кӧп катап айдылган. Азыйгы эки кат турадаҥ эмди бир кирпич те артпаган. Культуралык туштажулар канча јылдардыҥ туркунына јурттыҥ эски магазининиҥ соок туразында ӧткӱрилип келди. Јуртта јаҥы ДК тудар керек деп суракты башкару кеминде тургузар керек деп, јербойыныҥ улузы айдыжат.

Бу ӧрӧги айдылган сурактар Кырлык јурттыҥ јаҥы јааныныҥ, јурт советтиҥ јаҥы депутаттарыныҥ  алдында эмди туруп јат. Јурттыҥ јаҥы башкартузын ајаруга алза, олордыҥ ончозы јуугы јиит улус болгоны сӱӱндирет. Јиит улустыҥ экпини де, кӱчи де тыҥ деп айдыжып јат ине. Айдарда,  јуртыныҥ курч сурактарыныҥ аайына олор кыйалтазы јогынаҥ чыгар деп ижемји бар.

PS: Чындап та, јурттыҥ курч сурактары сӱреен кӧп. Јурт советтиҥ јаҥы депутаттары, јурт јеезениҥ јаҥы башкараачызы алдында бу сурактар кыйалтазы јогынаҥ турар ла јурттыҥ ӧзӱми олордыҥ аайына чыкканынаҥ камаанду болор.   Уч-турулталар једимдӱ болор деп иженедис.

А. Майманова белетеген