Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Сибирьдиҥ баатыр кызычактары

17.11.2020

Кӱчӱрген айда спорттыҥ дзюдо ло самбо бӱдӱмдериле бастырароссиялык маргаандар Сибирьдиҥ эки калазында ӧткӧн. Бистиҥ тергеедеҥ СШОР-до тазыктырынып, педколледжтиҥ физкультурный бӧлӱгинде ӱренип турган Маргарита Соёнова ла Камила Папашева бу јаан тартыжулардаҥ кубокту, медальду јангандар.

Маргаандардаҥ келген баатыр кызычактар,  олордыҥ тазыктыраачызы Сергей Адыкаев редакцияга келип, сӱӱнчизиле ӱлежип бардылар. Эмди мен кычыраачыларга ончозын табылу куучындап берейин.

Баштапкы маргаан кӱчӱрген айдыҥ 2-3 кӱндеринде Красноярск калада ӧткӧн. Ондо 330 туружаачы турушкан. Олор — 18 јашка јетпеген кызычактар ла уулчактар  Санкт-Петербургтаҥ, Москвадаҥ, Челябинсктеҥ, Иркутсктаҥ, Омсктоҥ, Ханты-Мансийсктеҥ, Крымнаҥ, Алтай крайдаҥ келгендер. Бистиҥ Алтай Республиканыҥ адын корулаарга СШОР-дыҥ 15 спортчызы бу айдыҥ бажында атангандар. Спорттыҥ узы Геннадий Михеевтиҥ эземине учурлалган  туштажуларда јиит дзюдоисттер 1994 јылдаҥ бери туружат. Турнир спорттыҥ  узы Иван Ярыгинниҥ адыла адалган байзыҥында ӧткӧн.

Камила 6-чы класста ӱренип турала, дзюдоло јилбиркеп баштаган

—Бу турнирдиҥ амадузы Арасейде ӧдӧр јаан маргаандарга эҥ артыгын талдап алары ла ого белетенери болгон. Маргаан бийик кеминде ӧткӧн. Алтын медальдар Арасейдиҥ тогус башка тергеелерине «уча» берген. Бу турнирдиҥ учуры ла бескези јаан, тартыжу тыҥ болгон деп айтсабыс, јастыра болбос. Јаан калалардаҥ келген спортчылардыҥ кӱчи де, аргазы да тыҥ болгон. Бистиҥ дзюдоисттер мактыҥ тепкижине ӱч катап чыктылар. Бистиҥ уулчактарга јеҥӱлер арай ла келишпей калды. Бу эки кызычакла кожо  мӧҥӱн медальды јаҥыс ла Амат Тадыков ойноп алды. Ол Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱренчиги, СШОР-дыҥ спортчызы. Бистиҥ ижемјилеристи  Маргарита Соёнова ла Камила Папашева актады. Ӱч медаль ойноп алганыс мындый јаан маргаанда коомой эмес једимдер  — деп,  спортыҥ узы, кара курлу дзюдоист Сергей Адыкаев куучындады.

Сергей Геннадьевич  2015 јылдаҥ бери СШОР-до тазыктыраачы болуп, кӧп тоолу уулчактарды ла кызычактарды таскадат. Бу олимпийский чемпиондор белетеер школдо спорттыҥ беш бӱдӱмиле тазыктырынат: дзюдо, самбо, классический кӱреш, ок-јаадаҥ адары ла эжиниш. Сергей Адыкаевте 15 ӱренчик-дзюдоист тазыктырынат. Бистиҥ тергееде  дзюдоло балдарды таскадар иш 90-чы јылдарда башталган. Самбоныҥ ло дзюдоныҥ федерациязы база бар, оныҥ јааны Сурдаш Текенов.

—Дзюдо — ол јажыт. Ондо кара-куланыҥ јалтанбазы, јыланныҥ тӱргени, ирбистиҥ шулмузы керек. Бу кӱрештиҥ бӱдӱминиҥ јажыттарын билип алган кижи ончо бойы, кӧрӱми  солынып јат. Кижи јаан једимдерге једер:  јаҥыс ла спортто эмес, је онойдо ок јӱрӱмде база — деп, Сергей Адыкаев айдат.

Дзюдо озо ло баштап Јопон јеринде туулган, оны јопон философ-тазыктыраачы Зигаро Кано тӧзӧгӧн. Бир катап садта кар  јаап турарда, ол  сакураныҥ  будактарына  тӱшкен карычактарды   ајыктап, мындый шӱӱлтеге келген.  Јоон будактар ӱсти-ӱстине тӱжӱп, јаан беске болуп калган карга ончо кӱчин салып,  удуржалып турала, сына берет, чичке будактар эҥиле берзе, кар тайкылып, тӱже берип турган. Чичке будактар эҥилип, сынбай артат. «Тыҥ кӱч удура салбай, јеҥерге эҥилер керек» — деп,  философ  айткан.  Ол кижи мынайда айдарын сӱӱр болгон —  «кӱчтӱни ле ачурканганды јымжак јеҥер». Оныҥ учун дзюдоныҥ философиязы чын ла таскаду берет. Озо баштап мында балдарды јыгылыштаҥ коруланарына ӱредет. Оныҥ кийнинеҥ кебиске чыгадылар, техникага ла эки кижи тартыжарына ӱредет. Ӱч бӱдӱмдӱ тазыктыру бар — «ката», «рандори», «јуулу тудуш». Дзюдоло тазыктырынарга турган улуска кӧп неме керек јок: јаҥыс ла кимоно керек, олор ӧдӱк јок тудужат.

 

Камила Папашева

Бу кызычактыҥ туулып ӧскӧн јери Кан-Оозы аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јурты. Камила 16 ла јашту да болзо, је оныҥ амадулары јаан, јӱрӱмнеҥ некелтези бийик. Камила 6-чы класста ӱренип турала,  дзюдоло јилбиркеп баштаган. Баштапкы таскаду берген кижизи  Эрмен Мешкеев.  Кан-Оозы аймагында ӧткӧн баштапкы ла маргаанында  ол баштапкы јер алган. Оноҥ Камила ол ло јылда  тергеелик маргаанда туружып, база  баштапкы јерге чыккан. Онойып, јиит кызычактыҥ јӱрегиниҥ кӧрнӧӧ оды кӱйӱп, бу спорттыҥ јаан телекейине  јолы ачылган. Оноҥ бери Камила кӧп тоолу маргаандарда туружып, бойыныҥ узын бийиктеткен.

Камила 10-чы класстыҥ кийнинеҥ Горно-Алтайск каланыҥ педколледжиниҥ физкультурный бӧлӱгине кирген. Эки јылдыҥ туркунына Камиланыҥ јӱрӱми јаҥыс ла спортзалга, ӱредӱге, маргаандарга  учурлалган. Ол 48 килограммга јетире бескеде кӱрежет. Ӧткӧн ӱлӱрген айда Камила Кемерово калада Сибирьдиҥ первенствозында туружып, мӧҥӱн медальду јанган. Красноярск калада ӧткӧн маргаанда кӱлер медальла кайралдаткан.  Камила бойы санаалу, бек кылык-јаҥду кызычак. Оныҥ  эҥ јаан амадузы — спорттыҥ узы болоры. Камиланыҥ энези Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ Культура туразыныҥ  јааны болуп иштейт, адазы јурт ээлемде иштеп турган. Олор  кызычагыныҥ јаан једимдериле јаантайын оморкоп, бастыра јанынаҥ болужып, јӧмӧп јӱрет.

 

Новосибирск калада

 Кӱчӱрген айдыҥ 10-12 кӱндеринде Новосибирск калада самболо «Сибирьдиҥ баатыры» деп маргаан болгон. Ол 10-16 јашту кызычактар ла уулчактар ортодо ӧткӧн.  Бу маргаанда туружарга 13 тергеедеҥ 300 самбист-спортчылар  келген. Спорттыҥ бу байрамы база јаҥжыгып калган, канча јыл улай бу маргыжу-туштажуларда кӧп спортчылар туружат. Быјылгы  маргаан Ада-Тӧрӧл учун Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган. Маргаандар кӧрӧӧчилер јок ӧткӧн, Роспотребшиҥжӱниҥ некелтелери аайынча.  Бистиҥ самбисттердеҥ 56 килограммга јетире бескеде Маргарита Соёнова алтын медальды ла кубокты ойноп алган.

Маргарита Соёнова

Маргарита  Чамал аймактыҥ Эјеган јуртында чыккан-ӧскӧн. «Бу оогош јуртта 300 кире кижи јуртайт. Школдо 30 бала ӱренет  — деп, Маргарита айдат. —Бистиҥ школдо дзюдоныҥ секциязы ачыларда, бери школдыҥ ончо балдары кӱӱнзеп јӱрген.  Ол тоодо мен».

Бу секцияны физиканыҥ ла  математиканыҥ ӱредӱчизи Артем Васильевич Соёнов тӧзӧп ӧткӱрген. Ол Маргаританыҥ адазыныҥ карындажы эмтир. Маргаританыҥ јаан аказы черӱчил молјузын бӱдӱрет,  оогош карындажы бар.

Эјеганныҥ школында ӱренип тура,  аймактыҥ ла тергеениҥ маргаандарыныҥ јеҥӱчили болгон. Маргарита 9-чы классты божодып, Горно-Алтайск каланыҥ педколледжине ӱренерге кирген. Эмди ого 16 јаш. Эки јылдыҥ туркунына ол СШОР-до Айабас Яйтаковто тазыктырынат. Маргарита  ӱӱрези Камилала кожо  Тюмень, Новокузнецк, Иркутск, Абакан, Екатеринбург калаларда ӧткӧн маргаандарда туружып, кӧп катап кайралду јанган.

Маргарита јаҥыс ла дзюдоло эмес, је анайда ок самболо база тазыктырынат

Маргарита јаҥыс ла дзюдоло эмес, је онойда ок оныла коштой самболо база тазыктырынат. Бу калганчы маргаандарда јеҥӱ аларга, ого кӧп ийде-кӱч саларга келишкен. Красноярскта ӧткӧн маргаанда кӱрежип тура, ол ортон сабарын сындырып алган. Је кызычак сабарын таҥып алып, оноҥ ла ары маргыжып, мӧҥӱн медальды ала соккон. Он кӱн ӧдӱп-ӧтпӧй, Маргарита Новосибирскке барып, ондо ӧткӧн маргаанда кебиске јети катап чыккан. Јети кире баатыр кыстарды аҥтара чачып, алтын медальды ла кубокты ойноп алган.

Јеҥӱ аларга элдеҥ озо не керек деп сурагыма ол мындый каруу берди: «Озо баштап техника, оноҥ — сӱме, је кӱч база керек. Мен сананзам, јурт јерде ӧскӧн учун бис кӱчтӱ. Мен уй саап јадым, маала ажын ӧскӱреринде кӧп иштенип јадым, ӧлӧҥ ижинде база болужып турум. Онойдо ок бойыстыҥ  эткен аш-курсагысла ашкарынып, ару  сӱт ичип јадыс. Оныҥ учун бистиҥ арга-чыдалыс, калада ӧскӧн балдарга кӧрӧ,  бийик».

«Мениҥ энем Екатерина Михайловна Эјеган јурттыҥ Культура туразында иштейт, адам мал-ашла колбулу иштенет. Мен самболо, дзюдоло тазыктырынып, бойымныҥ бош ӧйимди, су-кадыгымды спортко берип, спорттыҥ «тайкылчаҥ»  јолыла барадым. Јаан амадуум — спорттыҥ узы болоры. Самбо  — ол  бойын мылтык, ӱлдӱ јогынаҥ корулаары дегени» — деп, Маргарита айтты.

Камила ла Маргарита деп  јиит кыстардыҥ ады-јарын, магын  бис эмди де кӧп  угарыс деп иженедис…

 

Эмилчи САНИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина