Алтайдын Чолмоны

Аттар — оныҥ јӱрӱми

23.11.2020

Тодош сӧӧктӱ Айабас ОЙНОШЕВ Алтай Республиканныҥ спортыныҥ национальный бӱдӱмдери аайынча узы. Ол кӧп Эл Ойындарда спорттыҥ «Кӧк-Бӧрӱ» деп бӱдӱмиле Шыргайты јурттыҥ баштапкы јерлерге чыккан ады јарлу командазыныҥ тазыктыраачызы. Эмдик ӱредеечи бу јурттыҥ эпчил, јалтанбас, капшуун уулдарыныҥ бирӱзи.

Тӧрӧл јурты

Беш деп сууныҥ јарадында, Ӱстиги ле Алтыгы Шыргайты деп эки сууныҥ ортозында кайалары теҥериге сӱзӱлген Саҥкыр деп кырдыҥ эдегинде Шыргайты деп јурт турат. Бу јурт турган јерде шыргай агаштар ӧскӧн учун мынайда адаган деп, јаан улус айдыжат. Совет ӧйинде  агаштарды јоголтып, бу ӧзӧккӧ кыралар эткен. Эмди мында кыралардыҥ ортозында туралар тудулып, јурт јаанаган деп, «Кабай јерис Шыргайты» бичикте айдылат. Эмдиги ӧйдӧ эҥ оморкодулузы — Шыргайтыда јиит билелер јадып, ада-энезиниҥ малдаган малын малдап, тӧрӧл јуртында туралар тудуп, ӧрӧкӧ-билелер тӧзӧлип турганы.

2020 јылда Шыргайты јурт тӧзӧлгӧнинеҥ ала 310 јылдыгы темдектелет. Бу јурттыҥ тӱӱкизи јаан. Бӱткӱл алтай  албатыныҥ тӱӱки-јӱрӱмиле тудуш. Озогы чактарда Беш ичинде јаан јуучак болгон. Албаты казах-монголдорло јуулажып, камык шыра кӧргӧн. Ол косколоҥду јылдарда Бештиҥ, Кубаштыҥ суулары кызыл канла аккан деп, улус айдыжат. Граждан јуу ӧйинде база ла јӱрӱм кӱч болгон. Кӧп улус, орус тил билбезинеҥ, кажызы кызылдар, кажызы актар болгонын  оҥдоштырып болбойтондор. 1925-1926 јылдарда «Нӧкӧрлик» коммуна тӧзӧлгӧн, 1927 јылда ТОЗ тӧзӧлип, Акуна деген јерде турган. 1929 јылда коммуна, 1930 јылда «Большевик» колхоз, мында 1934 јылда баштапкы школ тӧзӧлгӧн. 1960 јылда Шыргайты јурт Беш-Ӧзӧклӧ, Барагашла, Ильинкала, Отоголло кожо «Барагашский» аҥсовхозко кирген. 1993 јылда бу совхозтоҥ айрылып, ОАО, оноҥ «Шыргайты» ГСП деп аданган.

Эрјине малды азыраары — ол јеҥил эмес иш, санааркашту јӱрӱм, ондо короштор до, кар јаан болзо, шыралаш та кӧп болор

Бу канча јылдарга ӧй дӧ, јӱрӱм де, кӧрӱм-санаа да, бистиҥ орооныс та солунган. Је албаты ол ло мал-ажында иштеп, бала-барказын азырап, Шыргайты деп алтай јурттыҥ айылдарыныҥ ыштары бурлап, јӱрӱм улалып ла јат. Ак-јарыктаҥ ырааган улусты ӧрӧ кӧдӱрип јууп, јаҥы чыккан балдарды кабайлап, той-јыргалды ӧткӱрип, эзен-амырын суражып, јуртагылап ла јат. Мында Ойношевтер, Лапасовтор, Сайминдер, Боделуковтор, Могулчиндер, Боянкиндер ле оноҥ до ӧскӧ ӧрӧкӧлӧр корболоп ӧзӧт.

Шыргайты јуртта иштиҥ ле јууныҥ ордендерин тагынгандар кӧп болгон: Ленинниҥ орденин Баит Могулчин,  Кызыл Чолмон орденди Алексей Куденов, Байрыш Сельбиков, Чынар Арлахаев, Табылгы Боделуков, Јайан Юрункин тагынгандар.  «Знак Почета» орденле Николай Садыков, Андрей Сопонов, Михаил Боделуков, Иштиҥ магыныҥ 3-чи степеньдӱ орденин Геннадий Ойношев, Айдыҥ Ильдин, Лазарь Ойношев кайралдаткан. Јууныҥ ветерандары Айдар Боделуков, Кыма Яшпаев Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле, Юрий Какпаков, Амыр Борбуев, Иштенер Мундукин, Акчабай Мальдяшев, Павел Чальчиков Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле кайралдаткан.

Шыргайты јурт јаҥыс ла јурт ээлемде иштеген улусла макка чыкпаган. Онойдо ок ады јарлу культишчилер, эмчилер, ӱредӱчилер, спортчылар, јайаандык ишчилер јаан једимге јеткен.

Айабастыҥ ук-тукумы бу ла Шыргайты јурттыҥ улузы. Адазы Сергей Лазаревич  канча јылдарга Барагаштагы совхозто тискинчи болуп иштеген. Энези Маргарита Ярдаковна (Лапасова) 40 јылга јуук математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келди. Олор экӱлези иштиҥ ветерандары.

Јӱректи бийлеген эрјине мал…

Ат — ол эрјине мал. Аттарды сӱӱген, тоогон кижи јӱреги јымжак, бойы јалакай болор. Мындый шӱӱлте-санааны мен јирме беш јылга јуук ӧйгӧ аттар азырап турган малчы Айабас Ойношевке туштайла оҥдогом. Эрјине малдыҥ кӱчин, сынын, чыйрак базыдын баалап, кӧслӧ атты јарашсынып, оныҥ териниҥ јыдына тартылып, атты  сыймап, куучындажып турзаҥ, мал да кижини коркышту јакшы оҥдоор. Малды кижи бойыныҥ балазын чылап сӱӱр керек. Айабас Сергеевич аттар керегинде ӱзӱк јогынаҥ, кайкада куучындаар аргалу. Оныҥ бастыра јӱрӱми, ӧзӧк-бууры, санаазы малла тудуш.

–Мен јаштаҥ ала аттарды сӱӱгем – деп, Айабас куучындайт. –Бу салкындый капшай, јӱгӱрӱк аттарды сӱӱбеген болзом, мен тайгада јадып, бу малла урушпас эдим.

Канайып баштапкы катап атка мингени эмдиге јетире Айабастыҥ сагыжынаҥ чыкпас.  Ол тушта ого 5-6 јаш болгон, аттыҥ оозын болгонбой божодып ийеле учкан, оноҥ аттаҥ јыгылган. Ол тушта ат оны таштап ийеле маҥтабаган: Айабас туруп, кактанып алганча сакып алган.  Айабас атты једингенче јанып келген. Ол тушта ла јиит кижи јарт оҥдогон — ат чындап та санаалу, јобош  мал деп.

Айлар айланып, јылдар јылыжып, Айабас јаанап, эр кемине јеткен. Аттарла колбузын ол эмдиге јетире бир де ӱспеген. «Айабас оогоштоҥ ло ала мен кӧ-ӧп мал азыраарым деп айдар болгон» — деп, энези Маргарита Ярдаковна айдат. Школдо ӱредӱчи болуп иштеп јӱрген кижи бир-эки уй-малды, он кире койды, бир-эки чочконы азырап турбай, кӧп мал азыраар бош кайдаҥ келетен эди. Оноҥ совет јаҥ ӧйинде колхоз-совхозтордо кӧп мал азыраарга база јарабас болгон.

Айабас јаандап келеле, чындап та, ал-санаазын эрјине малга берген. Ол атка минип алза, адыла чын ла тудуш боло бергендий. Аттар оны бир ле кыймыгынаҥ, бир ле кӧрӱжинеҥ оҥдойт. Айабас јабааларын јаҥыскан ла таҥмалап алат. Беелерин бойы тӧрӧдип, кичееп, кулундарды бир чыгым јогынаҥ алат.

Айабастыҥ аттары јаҥыс ла «Кӧк-Бӧрӱниҥ» «јуучылдары» эмес, онойдо ок јарыштарда туружат

Айабастыҥ аттары јаҥыс ла «Кӧк-Бӧрӱниҥ» «јуучылдары» эмес, је онойдо ок јарыштарда база туружат. Ат јарышта баштапкы јер аларга јакшы укту мал керек: араб, английский, кайлык укту аттар бу малчыда база бар. Атты јарышка белетеери база јаан ла каруулу иш. Айабастыҥ «Золотой» деп атту англичан укту јараш ады бар, туйгактарында кылдары база јалбырап турар. Бу атты јарышка ол бир јылдыҥ туркунына белетейт. Аттарын јарышка белетееринде Айабаста коркышту кӧп эп-сӱмелер бар. Спортчыныҥ адазы Сергей Лазаревич араайынаҥ меге айткан: «Ол «Золотой» деп ады кыштай сула ашла кожо  бир фляга мӧтти јип салат» — деп. База неле азырап, малды канайда белетеп турганы — кажы ла малчыныҥ бойыныҥ јажыды.

«Баштап мен Барагаштагы совхозтыҥ малын кабырган болгом. 2003 јылдыҥ бажында аттарыма ӱзеери база укту мал садып алгам – деп, малчы эске алынат. —Баштап ол мениҥ соодым, кӱӱнзеген кӱӱним болгон, оноҥ араайдаҥ мал ӧзӱп, КФХ тӧзӧп алгам». Эмди Айабаста аттардыҥ  тоозы ондор тоолу. Ол бойыныҥ тӧрӧӧн-туугандарына кулундарды сый эдип база берет. Айабастаҥ келген мал коркышту корболонып ӧзӧт. «Акту кӱӱнинеҥ берген мал коркышту ӧзӧр» — деп, Айабастыҥ эш-барааны Марина Михайловна айдат.

Бӱгӱнги кӱнде Айабаста кандый ла аттар бар, кажы ла ат ого баалу, јуук, оныҥ нӧкӧри. Ончо болгон аттарыныҥ адын ол јакшы билер. Темдектезе, «Талисман» деп адыла «Кӧк-Бӧрӱде» баштапкы катап турушкан, ол јеҥӱ экелген ады болгон. Айабас кажы ла аттыҥ кылык-јаҥын база билер. Кажы ла аттыҥ јӱрӱми — ол бӱткӱл туујы.

Аттар кижиниҥ колынаҥ камаанду, олорды кӧрӱп, кичееп турзаҥ, јакшы. Ветеринарга улай ла эм-томын, вакциналарын салдырып, оору-тыму табарза, эмдеер керек. Эмди аттардыҥ ончозына чип тургузылган. Малды азыраарга оныҥ курсагын база белетеер керек. Јайдыҥ ӧйинде ӧлӧҥин Айабас ака-карындаштарыла кожо ӧмӧ-јӧмӧ белетеп салат. Кожо чыккан карындаштары Аткыр, Айастан, кӱйӱ балазы Рифат болужат. Трактор, салда, јерле иштеер, ӧлӧҥ јуур ончо јазалдар Ойношевтерде бар.

Мал азыраарын ол јаҥыс ла садуга деп сананбас керек. Малды кижи акту кӱӱнинеҥ сӱӱр керек. Эрјине малды азыраары — ол јеҥил эмес иш, санааркашту јӱрӱм, ондо короштор до, кар јаан болзо, шыралаш та кӧп болор. Кижи ончо кӱчин салып, албаданып иштеер учурлу.

 «Кӧк-Бӧрӱниҥ» маргаандарында он катап јеҥӱчил

«Кӧк-Бӧрӱ» — спорттыҥ тӱрк телекейде јарлу бӱдӱми. Туулу Алтай — тӱрк албатылардыҥ кабайы болордо, бу бӱдӱм бистиҥ тергееде база ӧзӱм алынган. Баштап ла «Кӧк-Бӧрӱ» ойынды бистиҥ улус Оҥдой аймакта ӧткӧн Аргымайдыҥ маҥында ла Турачак аймакта ӧткӧн Эл-Ойында кӧргӱзӱлӱ программадаҥ кӧрӱп танышкандар. Онынчы Эл-Ойында «Кӧк-Бӧрӱ» окылу программага кийдирилген эди. Бӱгӱнги кӱнде ол сӱрекей элбеп, јарлу болуп калды. Бу ойыннаҥ бис аргымак малдыҥ чыдамкайын, сӱрлӱзин, санаалузын; алтай уулдардыҥ эпчилин, чыйрагын, сӱмелӱзин, турумкайын кӧрӧдис. «Кӧк-Бӧрӱ» ойын болгон јерлерде албаты-јон јык ла толо болот. Мынаҥ кӧргӧнисте, бу ойынла јилбиркеген улустыҥ тоозы коркышту кӧп. Ойында туружып турган уулдардыҥ то-озы (командалар) там ла кӧптӧйт.

Јолодо 2005 јылда ӧткӧн республикан чемпионатта Шыргайты јурттыҥ уулдарыныҥ командазы баштапкы ла катап туружып, 3-чи јерге чыккан эди. Олор: Кӱлер Как-паков, Ахмед Тужалов, Давид Кулеев, Мерген Тахтаев, Николай Таркрашев, Евгений Мажлаев, Амат Могулчин, Аржан Яйдинов, Вадим Мажлаев, Айабас Ойношев. Олордыҥ ол тушта тазыктыраачызы Вадим Мажлаев болгон. 2006 јылда ӧткӧн Эл-Ойында олор баштапкы јерге чыккандар. Айабас Ойношев калганчы јылдарда Шыргайтыныҥ командазыныҥ тазыктыраачызы болот. Бу ӧткӧн јылдардыҥ туркунына Шыргайтыныҥ командазы 10 катап чемпион болгон. 2012 јылда Айабас Ойношев «Алтай Рес-публиканыҥ спортыныҥ национальный бӱдӱмдери аайынча узы» деп атла адаткан. Ончо улус сакыган Эл-Ойын быјыл болбогоны спортчы улуска, текши тергеениҥ албатызына бӱтпеген ижемји болуп артты.

 Адакыда

Айабас Сергеевич эш-барааны Марина Михайловнала кожо эки кызычак чыдадат. Анжелика 10-чы класста, Сабрина 5-чи класста Горно-Алтайск каланыҥ 9-чы таҥмалу школында ӱренгилейт. Јаан кызы Анжелика адазыла кожо албатылык ойындарда база туружат. Онойдо ок ол спорттыҥ бокс бӱдӱмиле тазыктырынат.  Кызычактардыҥ ӱредӱзи јакшы. Айабаска, ээлемчи кижиге, кала јерде ырысту јӱрерге аттары јетпей јат. Оныҥ да учун  айылдыҥ ээзи эр кижи бойыныҥ турлузында сӱӱген аттарын ӧскӱрип, Шыргайты алтайында иштенип јӱрет.

Э. САНИНА