Алтайдын Чолмоны

Эрчимдӱ јииттер эртенги кӱнди јарыдар

23.11.2020

Тӧрӧл алтай тилиле балдар, јииттер куучындабай барган, ол ундулып јат деген куучындар кӧп болот. Онызы кӧп сабада чын да болзо, калганчы ӧйлӧрдӧ јииттер, эр кемине једип калгандар бу суракла «оорып», оны тӱзедерге кӧпти эдип турганын албатыбыстыҥ кӧрӱм-санаазы ойгонып турган деер бе айса кеҥип баштаган деп сезилет. Ого темдек эдип, бу бичимелде Интернетте эл-јоныстыҥ эрчимдӱлериниҥ ижи керегинде бичиир деп санандым.

«ВКонтакте» деп јондык сетьте алтай тилге учурлалган бир канча јилбилӱ бӱктер бар. Оны кычыраачыларыстыҥ кӧбизи билер деп иженедим, билбестерге элбеде куучындаарыс. Баштапкы куучын «Алтай тил» деген группа-биригӱ керегинде болзын. Оны Алтынай Полякова ла Александра Тадырова деген јиит эпшилер тӧзӧгӧн. Кече-башкӱн ле ондо туружып тургандардыҥ тоозы 990 кижи болгон. Бӱгӱн кӧрӱп ийзем, бичиткендердиҥ тоозы бир муҥнаҥ ажа берди. Бу «ажу» сӱрекей учурлу деп чотойдым, бичиткен улустыҥ тоозы мынаҥ да ары кӧптӧзин. Нениҥ учун дезе, «Алтай тил» чындап та јилбилӱ.

«Алтай тил» деген группа-биригӱни Алтынай Полякова ла Александра Тадырова тӧзӧгӧн

Оны тӧзӧгӧн Алтынай Поляковала туштажып, таныштыбыс. Ол Кош-Агаш аймакта Мукур-Таркаты јуртта чыккан-ӧскӧн, сӧӧги кӧгӧл майман, кыс ӧбӧкӧзи Белекова, ада-энези Павел Чаадаевич ле Надежда Кычиковна. Јурт јерде ол баштамы ла класстарда ӱренген, оноҥ ары каланыҥ 3-чи таҥмалу гимназиязында школды божоткон. «Алтай тилди мен алтынчы ла класска јетире ӱренгем. Калада школыбыста нениҥ де учун алтай тилдиҥ урокторы соок ло караҥуй алдындагы катта (подвалда) ӧдӱп турар болгон ло, чынынча айтса, ого кӧп алтай балдар јӱрбеген. Эмди мен тӧрӧл тилимди тереҥжиде ӱренер айалга болбогонына кородойдым. Школдыҥ кийнинде Новосибирсктеги педагогикалык университетте английский ле немецкий тилдердиҥ ӱредӱчизине ӱренип, оны бӱдӱн-јарым јыл кайра тӱгезип салдым. Кийнинде Ямалга барып, бир јыл кире ӱредӱчи болуп иштегем. Је адам кенейте божоп каларда, энемге јуук болорго, Алтайымга јанып келгем. Украин укту кижиле айыл-јурт тӧзӧдим. Эм тургуза эш-нӧкӧрим географияныҥ ӱредӱчизи болуп иштейт, мен дезе — репетитор болодым. Бала азыраарга арай ла эрте деп сананадыс. Је качан бирде Кудай берзе, балдарымды алтайлап ӱредерим деп, Владимирге (эш-нӧкӧри) айдып салгам.

Мындый группа тӧзӧӧр деген санааны ӧмӧ-јӧмӧ болгон кыстар Айжана Киндикова баштаган, Александра Тадырова јӧмӧшкӧн лӧ эм тургуза «Алтай тилди» мен белетеп апарып јадым. Алтай тилди јӱк оогошто ӱренген, алтаистиканыҥ факультединде ӱренбегем де болзом, филолог улуста тилдерге сезим бар ине, оныҥ учун бӱгимди белетеп тура, бойым да тӧрӧл тилимге ӱренедим деп айдарга јараар. Кӧп јетирӱлерди эл библиотекага барып, сӧзликтердеҥ ле алтай тил аайынча бичиктердеҥ, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ «Башпарак» бӱгинеҥ аладым. Улуска, балдарга јилбилӱ болзын деп, ӧҥдӱ јуруктар саладым, куучын-шӱӱжӱ баштаар-тӧзӧӧр сурактар чыгарадым. Бу ижимди мынаҥ да ары эрчимдӱ апарар, байыдар кӱӱним бар. Онойдо ок Ютубта алтай тилге учурлалган канал ачып, ондо база солун ӱлекерлер баштап апарар амадулар бар» — деп, Алтынай куучындаган.

Алтынайла кожо куучындажып отурала, бойымныҥ да мындый ишке туку ла качаннаҥ бери јӧмӧжӧргӧ турганымды айттым. Менеҥ канча кире јиит кыс кӱлӱмзиренип: «А слерге оны баштаарга не чаптыгын јетирет? Бӱгӱн ле баштагар». Је, чын ла, айдып ла јадырыс, айдып ла јадырыс, а эдерге бисте јаантайын ла бош јок.

Алтынайдыҥ бӱгинде кажы ла кӱн алтай тилин билер де, билбес те улус бой-бойыла билериле ӱлежип, соныркажып, бичижип јат. Темдектезе, ол јуукта чыккан алтай-орус сӧзликтеҥ уутту деген сӧслӧ бисти таныштырды. Оны кезик улус билбес болгон, кезиги учуры эмеш башка деп айдат. Адакы деген сӧсти кӧп улус ундып салган, оныҥ ордына орус сӧс тузаланып јат. Келиштире салылган јурукта «Адаҥ сыраҥай!» деген сӧсколбуны кӧрӱп, карган энем санаама кирди ле ол сӧсколбуны бу ла кӱндерде канча катап тузаланып ийдим. Агынча айтса (чындап,  агынча деген сӧсти база бу бӱктеҥ кӧрӱп, сӧзлигиме кийдирип алдым), солун ла эптӱ, бӱктиҥ туружаачылары да солун сӧстӧр, ӱлгерлер, јетирӱлер бери салып турган эмтир. Чындап, туку Израильде јаткан алтай уул да колбуга чыгып, тӧрӧл тилин ӱренерге амадаганын айдып, сурактар, јӧп сурап турганын Алтынай куучындады.

Бу ла кӱндерде «Алтай тилде» јаҥы рубрика ачылды — «САНАА-УКААЛА ӰЛЕЖЕЛИ». Оныҥ баштапкы сурагы: «Кижиге ырысту болорго кӧп неме керек jок» дегенин канай оҥдоп туругар?». Ондо јииттер де, јаан јаштулар да эрчимдӱ туружып баштады. Онойып, биригӱниҥ эрчимдӱ туружаачызы Аҥчы Каракуланыҥ шӱӱлтезиле: «Ырысту болорго кӧ-ӧ-ӧп неме керек бол јат, ол тоодо: акча-манат, јакшы иш, биле, благоустроенный тура, амтанду курсак, кӧлӱк, инфраструктура, кийим, јакшы айылдаштар, ада-энези эзен болзо, јалакай нӧкӧрлӧр, кижини оҥдоор, керишпес ӱйи, одын, эптӱ мылча, су-кадык, јымжак диван, бош ӧй, оноҥ до кӧп-кӧп немелер керек бол јат». Бу ончозы ырысту јӱрӱмге керектӱ. База бир туружаачыныҥ шӱӱлтези: «Онойдо ок калыгыҥ јакшы јатса, сен ол ортодо јаан санааркаш јок, албатым бар деп билип јӱрзеҥ, токыналу ла ырысту болорыҥ деп бодойдым. Албатыҥ шыралап, кыстадып јатса, бойыҥ кандый да эптӱ турада јатсаҥ, ырызыҥ толо болбос». Бу шӱӱлтеге кожулта эдип,  «тили јок — калык јок» деп айдар керек. Оныҥ учун тилибис керегинде сананып, оныҥ ундылган сӧстӧрин орныктырып, тузаланып, куучынысты јарандырып, арбаныжып та турзабыс, «Адаҥ сыраҥай!» деп алтайлап айдып туралы.

База бир солун бӱк — ол «Алтайский в опросах». Оны газедистиҥ јуук таныжы Айжана Киндикова тӧзӧгӧн. Ондо баштап тарый эл-јон бой-бойынаҥ кандый бир сӧстӧрдиҥ учурын суражып турар болгон. Эмди дезе бӱкте Алтайысла, албатыбысла колбулу кӧп-кӧп солун видеороликтер, балдардыҥ кычырыштары, тӱӱкилик јетирӱлер салылып турган эмтир. Айжана ол керегинде элбеде биске келер номерлерде куучындаар болды.

«Алтай бичик» деген группа-биригӱни тодош сööктÿ Эрелдей Тöлöсов ло иркит сööктÿ Ай-Тана Модорова тӧзӧгӧндӧр. Олор экӱлези Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультедин ӱренип божоткон. Бу јииттер керегинде Айару Тохтонова коллегамныҥ «Вестник» газетте јарлалган бичигенинеҥ: «Магистратурада ÿренердеҥ озо кажызы ла эмдигизинеҥ башка ууламjыла ÿредÿ алган болгон: Эрелдей – инженер, Ай-Тана дезе – социолог. Эмди тургуза олор алтай тил ле литература, олордыҥ öзÿми учун чындаптаҥ ла «оорып» ла иштеп jÿрген jииттердиҥ тоозында деп айдарга jараар».

«А слерге оны баштаарга не чаптыгын јетирет? Бӱгӱн ле баштагар»

Бир ӧйдӧ Эрелдей «ВКонтакте алтайлап» деп jаан баштаҥкайда турушкан болгон, jе бир канча шылтактардаҥ улам бу иш токтоп калган. Айса болзо, jерлежис амадузын ычкынбай, оноҥ ары эрчимдÿ иштеп, алтай тилдиҥ электрон корпузына jолды ачар. Эрелдейдиҥ айтканыла, «Алтай бичик» деп группаны ачар санаа ого эл университеттиҥ профессоры, филология билимдердиҥ докторы Н. М. Киндикова öткÿрген «Эмдиги алтай литератураныҥ јаан учурлу сурактары» деп предметле танышкан кийнинде келген.

Ӱнделтилип салган бичиктер эмдиги ӧйдиҥ шакпыртту маҥында, јаантайын бош јок тушта сӱрекей тузалу. Иштенип тура эмезе јараштыҥ салонында отурып, алтай бичикти угуп јатса, эки керек бир уунда эдилип јадар — кижиге макалу арга.

Ӧрӧ айдылган «ВКонтакте алтайлап» деген ӱлекерди башкарып турган Александр Лутцев бу солун ла учурлу ижин 2016 јылда баштаган эди. Онойдо ок туружаачыларыныҥ кемиле јаан «Алтай тилдиҥ ӧзӱми» деген группаны Виктория Баданова эрчимдӱ апарып јат. Бу јииттерле таҥынаҥ куучын-таныжу газедистиҥ келер номерлеринде болорында алаҥзыбайдым.

Онойдо ок Кош-Агаш аймакта балдарды алтай тилле таскадар садик тӧзӧӧр амадула ВКонтакте сетьте группа тӧзӧлгӧн болгон. Тилле ишти эҥ ле оогош болчомдордоҥ баштаар керек эмей. Је бу амадуныҥ салымы оноҥ ары кандый болгоны јарты јок.

Тӧрӧл тилин билбес кижи калыктар ортодо эҥ јокту кижи

Тилди ӧскӱрер амадуларды бӱдӱрерге эмдиги ӧйдӧ аргалар јеткилинче: телкем Интернеттиҥ аргалары, гранттардыҥ акча-манатла болужы ла оноҥ до ӧскӧзи. Ойгор јииттерге јӧмӧжип, бу биригӱлердиҥ шӱӱжӱлеринде туружып, тӧзӧӧчилерге ийде-кӱч, тебӱ берип, јаанды билериле ӱлешсин, јашты билгирлерин тыҥыдып, байлык тилибисти ӧҥжидер деп иженедим. Эрчимдӱ јииттеристиҥ учурлу ижи тыҥызын, бойлорына ийде-кӱч, оноҥ до ары ичкери јӱткизин деп кӱӱнзейли. Алтай тилис кажы ла толыктаҥ, автобустарда, оромдордо, школдордо, садиктерде угулып турзын. Кандый да бийик једимдӱ, бийик јамылу, јараш туралу болзо, тӧрӧл тилин билбеген кижи калыктар ортодо эҥ јокту болор ине.

Э. КУДАЧИНА