Алтайдын Чолмоны

Кырлардыҥ кожоҥы

23.11.2020

Ады-чуузы телекейге јайылган Григорий Гуркинниҥ бичиген кырлардыҥ бу кожоҥынаҥ бисти чакка јуук ӧй ырадат. Ол кӱч ӧйдӧ јӱрген ле јайаган. Је оныҥ улу јайалтазы айалгалардыҥ ла салымныҥ ээжилериле јӧпсинбеген. Алтай – оныҥ сӱӱжи, Алтай – оныҥ сызы…

Бӱгӱн бис ол керегинде кӧпти билерге кӱӱнзейдис. Је оныҥ јӱрӱминде кӧбизи биске ару чаазындый артат.

Григорий Гуркинниҥ барказы – Александр Павлович Штерн, бойыныҥ ла карган адазыныҥ тӧрӧлине тоолу ла кӱнге келген. Ол Алтайды ончо айланып келген геолог. Иркутскта государственный университетти божоткон кийнинде оны ӱйиле кожо Курайдагы экспедицияга аткаргандар, ондо кӧп јылдарга иштегендер. Партияныҥ ижи тӱгенген соҥында олор Новокузнецский областьтыҥ Елань деп јеринде иштеген. Мында ол пенсияга чыккан, је ижин улалткан.

Григорий Гуркинниҥ барказы – Александр Павлович Штерн

Оныҥ чырайында карган адазыныҥ билдирер-билдирбес та нези де сезилет. Айса болзо, алтай јаактары эмезе кӧстӧриниҥ аҥылу чийӱзи. Айса болзо, онызы мениҥ ол улу карган адазына тӱҥей болзын деген кӱӱним.

Бис бой-бойысты узактаҥ бери билижерис учун бистиҥ туштажу сӱӱнчилӱ болгон, куучыныс јеҥил ле чӱми јок ӧткӧн. Калганчы катап кӧрӱшкенистеҥ он эки јыл ӧтпӧгӧндий болгон.

Оныҥ јӱрӱми јеҥил болбогон, је јӱрӱм оны катуландырып, ачуркандырбаган. Оныҥ јӱреги алдындагыдый ла ачык бойы арткан, кӧстӧринде ол ло јалакай оттор, ӱни токыналу ла јымжак.

—Саша, сениҥ ӧбӧкӧҥ нениҥ учун Штерн?

—Чынынча, адам Штернов болгон, је документтерде јастыргандар, адамныҥ аказы толо ӧбӧкӧлӱ болгон. Бу ӧбӧкӧ кезикте болушкан, кезикте салтарын да јетирген.

—Сениҥ адаҥныҥ угы ажыра карган адаҥ кем болгон?

—Мениҥ карган адам священник ле бойыныҥ ӧйинде ӱредӱлӱ кижи болгон. Ол балдарына база ӱредӱ берерге чырмайган. Адам Горькийдеги педагогикалык институтты божоткон. Алтайга ол направлениеле келген, ол ӧйдӧ ороондо «бичик билбести јоголтор» деген кычыру болгон. Адам Эликманарда јаткан.

—Сениҥ энеҥле кайда танышкан?

—Јурукчы Григорий Гуркинниҥ кызы – Галина Григорьевнала орус тилдиҥ ле литератураныҥ јиит ӱредӱчизи Штерн Павел Дмитриевич ондо ло танышкан ошкош. 30-чы јылдарда олордо баштапкы балазы Михаил чыккан.

—Бала тужыҥнаҥ санааҥа не кирет?

—Бис беш бала болгоныс – Михаил, Юрий, Татьяна, Тамара ла биледе эҥ оогожы мен. Энем тыҥ оорый берерде, ого ай-кӱни башка јерге кӧчсин дешкен. Онойып, бис Кавказта Нальчикле коштой јерге кӧчкӧнис, мен ак-јарыкка ондо чыккам. Ада-энем оноор јууныҥ чике ле алдында кӧчкӧндӧр. Јуу башталарда, адамды јууга апаргандар. Мениҥ санаама ол ӧй кирбейт, оогош болгом. Је биледе јааны болуп арткан акам – ого 13 јаш болгон – ол ӧйдӧ кандый кӱч болгонын куучындап туратан. Јуртка немецтер келерде, јеҥил боло берген.

Бисте квартирант болгон немец бистиҥ јокту јӱрӱмисти, ал-камык балдарды ла оору энемди кӧрӱп болбой, биске курсак-тамак берип туратан. Ол адам фронтто деп билген, је биске болужып турган, айса болзо, бистиҥ немец ӧбӧкӧбис  камаанду болгон.

Адам фронттоҥ 1945 јылда јанган. Ол шыркалу ла контузиялу келген. Бу ӧйдӧ энемниҥ оорузы тыҥыган, ол Алтайдӧӧн јанарга суранган. 47 јылда бис јанганыс ла Бӱлӱлӱ јуртта јатканыс.

Мен оныҥ кырларда јайаган јуруктарын кӧргӧмдӧ, меге таныш эмес јерлер јок

Бу ӧй билебиске коркышту кӱч ӧй болгон. Мени ле Юра акамды Горно-Алтайсктагы балдардыҥ туразына берген, эки эјемди балдардыҥ Ай јурттагы приюдына аткарган, ондо олор кандый да эпидемиядаҥ улам оорып божогон. Ол ло 48 јылда энем база јада калган.

—Оноҥ ары слер канай јатканаар?

—Беженинчи јылдарда адам биологияныҥ ӱредӱчизи Татьяна Тимофеевна Сластенинала јурт туткан. Ол база ӱч балалу болгон ло ол бистиҥ экинчи энебис боло берген. Мен ого јаан быйанду јӱредим, ол биске јарамыкту кӧпти эткен. Бистиҥ биледе тогус кижи боло бергенис, онойдо ок бисте айыл ичинде болужатан ӱй кижи база јӱрген.

—Сен јарлу карган адаҥ керегинде нени-нени билгеҥ бе?

—Сӱреен ас. Ол јарлу јурукчы деп билгем. Оны ла уулы Геннадийди адып салганын база. Менде фотојуруктар арткан болгон, мен олорды Горно-Алтайскта музейге аткарып ийгем. Ол ӧйдӧ бу сурак јажытту болгон,  улус айдышса да, шымыранып куучындажатан.

—Гуркинниҥ угынаҥ сен база кемдерди билериҥ?

—Ондый ла кӧп эмес. Оныҥ кызы Мария Красноярскта јаткан, Зырянов деп кижиле јуртаган. Оноҥ Донецк јаар кӧчкӧн, ондо божогон. Школдыҥ кийнинде ол кижиде Юра акам јаткан. Оныҥ уулы Василий Бийскте јуртаган. Гуркиндер Сайдыста бар дежет, је олор кемдер мен билбезим. Јартына чыгарга  тургам ла, је санаага јетпедим.

—Саша, сен јакшы јуранып турдыҥ не. Карган адаҥныҥ јолыла не барбагаҥ?

—Мениҥ јаан акам Михаил јакшы јуранган, мен ондый ла тыҥ эмезим. Айса болзо, ӱренген болзом, не-не болор ло эди. Је, байла, салым оной келишкен. Јаан акам Семипалатинскте геологиялык техникумды божоткон ло мени оноор кычырган. Геология дезе ол тушта јуучыл ведомствоныҥ башкартузында болгон. Јӱзӱн-башка лычокторлу, јараш кӧктӧрлӱ кеп-кийим берип туратан.

Оноҥ карган адамныҥ јуруктарындагы кырлар. Мен оныҥ кырларда јайаган јуруктарын кӧргӧмдӧ, меге таныш эмес јерлер јок. Мен Григорий Гуркинниҥ баскан бастыра јолдорыла ӧткӧм.

—Билериҥ бе, Саша, мен бодозом, карган адагардыҥ керегин кем-кем улалтсын деп, ол слерге ӱстинеҥ темдек эдет. Сениҥ эки кызыҥ коомой эмес јурангылайт. Је слер нениҥ де учун туура барадыгар…

—Сенийиле болгой. Је кажы ла кижиде Јерде бойыныҥ учурлу јолы бар. Тыдыктыҥ угынаҥ эмди тура экинчи улу јурукчы, байла, чыкпаган туру.

—Саша, Оносто јурукчы Григорий Чорос-Гуркинниҥ јурты орныктырылат. Оныла Горно-Алтайскта Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Михайловна Еркинова иштейт. Удабас сениҥ атту-чуулу карган адаҥныҥ чыкканынаҥ ала јӱс одус бежинчи јылдыгы болор. Слер ончогор тегерик столды айландыра јуулган болзоор, кандый јакшы болбос эди. Ончогор – салым кемдерди элбек ороон ичиле таштаган – баркалары, баркачактары.

—Эйе, ол јакшы болор эди, је болбос то. Карган адамды НКВД апарарда, ончозын ла база апаргандар. Балдары да, баркалары да энчиге нени де албаган, ончозы государствоныҥ болуп калган.

Гуркиндер Сайдыста бар дежет, је олор кемдер мен билбезим

—Онызы карыкчалду, је тӧрӧӧндӧрдиҥ колбузын ӱзер арга јок.

—Арга бары карыкчалду. Мен Алтайдыҥ балазы деп айдарга турум! Мен тӧрӧлимнеҥ канча ла кирези ыраада барзам – ол мени бойына ончо ло ок кирези тыҥ тартып јат.

Мария ОБРАЗЦОВА

Бу бичимелде куучын-эрмекти Россия Федерацияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Мария Образцова (Сластенина)  2005 јылда ӧткӱрген. Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгыла колбой, оны кӧчӱрип, «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетте јарлаарына јӧбин берген. М. Образцова Манјӱректе јуртап јат. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кӱйӱзи Павел Дмитриевич Штернле јуртаган ла бойыныҥ балдарыла кожо ӧскӱс балдарды азырашкан Татьяна Тимофеевна Сластенина бичиичиниҥ карган энези. Улу јурукчыныҥ барказы А. П. Штерн 2015 јылда јада калган ла мӧҥкӱзи Манјӱрек јуртта јуулган.