Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Мӧндӱр-Сокконныҥ атту-чуулу койчылары

23.11.2020

Бу кӱндерде Кан-Оозы аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јуртында Јеҥӱниҥ паркында совет ӧйинде атту-чуулу койчы Байчыл Иркитовна Кестелевага учурлалган кереестиҥ ачылтазы ӧткӧн.

Кереести јазаарына ла тургузарына акча-манат федерал бюджеттеҥ чыгарылган. Ачылтада јурттыҥ јондык организацияларыныҥ башкараачылары, культураныҥ ла ӱредӱликтиҥ ишчилери турушкан.

Байчыл Иркитовна Кестелева 1917 јылдыҥ сыгын айында Ойбок ичинде Маак ла Албанчы деп улустыҥ билезинде тӧртинчи бала болуп чыккан. Эне-адазы тӱймеендер болгон, баштапкы телекейлик  jуу, оныҥ кийнинде совет јаҥ тӧзӧлип, НЭП, коллективизация болуп турар ӧйлӧрдӧ Кан-Оозында болгон бастыра ла керектерди кӧрӱп, кезигинде туружып, коммуна-колхоз ӧйлӧрдӧ Ойбокто ло јуртаган. Јаан балдары бойыныҥ айыл-јурттарын кичеей берген, алдынаҥ бойлоры ак-малду, аргалу-чакту улус болгон.  Адазы, Албанчы деп ады чыккан јарлыкчы кижи, Абай-Бажыла, Кан ичиле јӱрӱп,   jарлыктап, улус эмдеп турар, эки-jаҥыс малын кабырганча кӧчӱп ле јӱретен. Ол 1904 jылда Тереҥ кобыда болгон мӱргӱӱлде турушканы учун jабарладып, 1937 јылда айдадып, айылына ойто келбеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу jуу башталарда, биледе сок јаҥыс эр киндиктӱ аказы, Арпак Ерушев, канду јууга барып, Јеҥӱниҥ кийнинде јанып келген. Колхозто мал ижинде иштеген, туралар тудар ус болгон учун,   тудунар-кабынар иш эрчимдӱ туштарда бу кату иштерде болгон. Кебезенде агаш jыгатан, оны Бий суула агызатан иштерде турушкан, карый берерде, ийнектер кабырып  кӧп лӧ иштеген.

Байчыл эје-сыйындарыла Ада-Тӧрӧл учун Улу jуу ӧйинде Ойбоктыҥ комсомолдорын баштап иштеген. Кижиге барып, уулду болгон. Уулы Иван Кыпчакович Кушкулин јаанайла, колхозто шофер-тракторист, оноҥ койчы болуп иштеген. Иванныҥ адазы Письмо јууга барып, ондо божогон. Байчыл Иркитовна Ойбокто ло мал-ашта иштеп, 1950 јылда Василий  деп экинчи уулду болгон. Ол балдарын ӱредип, койчыныҥ јеҥил эмес ижин бӱдӱрип, 1959 јылда бийик једимдерге једип, Социалистический Иштиҥ Геройы деп ат-нереле адаткан. Јеҥези Јелечи Ерушевала кожо иштеп, јӱс койдоҥ јӱс јирменеҥ ажыра кураандардаҥ алып, тӱктиҥ планын ажыра бӱдӱрип, областьта Социалистический Иштиҥ Геройы деп ат-нереле адаткан баштапкы эпши. Эjелӱ-сыйынду  Мӧндӱр (Ольга Иркитовна) ле Байчыл Кестелевалардыҥ ады-чуузы колхоз ичинде тоомјыда болгон. Уй саачы сыйнызы 1956 јылда аймак ичинде озочылдардыҥ тоозында адалат. Байчыл бойы койчы кижи, коммунист, берилген пландарын  ажыра бӱдӱрип турганда, тоомјы тыҥ болбой.

Кой кабырган турлузы  Jер-Боочы деп jерде, jалаҥ кечире Чаҥкыр ӱстинде — Матиндердиҥ, суу кечире Тарбандуда — Папай Шодоевтиҥ, Чукулада — Jеенниҥ,  боочы ажыра Соок-Сууда Сары Кузмакованыҥ турлулары турган. Ӱзези «Ленинниҥ jакылтазы» колхозтыҥ койчылары кой кабырган турлулар. Варвара (Jалчы) Степановна Кузмаковала экӱ мӧрӧйлӧжип, ӧмӧ-jӧмӧ узак иштегендер. Муҥдар тоолу кой кабырып, государствого кӧп тӱк, эт табыштырып, бешjылдык пландарды бӱдӱрер болгон. Jайы-кыжы амыры jок иш: койлорды таштап, бир де кӱнге ыраак баспай иштениш тыҥ болгон.

Алтанынчы јылдардыҥ ортозы киреде Байчыл Иркитовна кату ооруга бастырып, 1967 јылда јада калган. Уулдарыныҥ ӧлӧзи Василий Васильевич, 17 ле jашту jиит кижи, ОНСШ-ты jедимдӱ божодып, пединститутка кирген. Кийнинде ол Мӧндӱр-Соккондо школдо химияныҥ, машиноведениениҥ ӱредӱчизи болуп, амыралтага чыкканча иштеген, бир кезек ӧйдӧ директор болгон. Байчыл Иркитовнаныҥ баркалары да ады чыккан улус: ишке беринер, албатызы учун јӱреги согулар Эркемен Васильевичти де алза, ол эки катап Кан-Оозы аймакта райсоветтиҥ депутадына тудулды, баштапкызында оныҥ ижин башкарды, карган энезиниҥ адыла адалган турнирлер ӧткӱрет, тӧрӧл школына оргтехника садып алып сыйлайт. Эркемен Барнаулда ӱренип турарда, ВДНХ-ныҥ мӧҥӱн медалин алган – койчы Амырбай Арчишевич Келюевтиҥ ижи керегинде кӧргӱзӱге тургузып јазаганы ла ол маргаанга чыгарып, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ койчыларыныҥ ижин бийик кеминде баалатканы учун. Эмдиги ӧйдӧ адалу-уулду таҥынаҥ бойыныҥ ээлеминде иштейт.

 

Н. ТАЙТЫКОВА, тӱӱкичи-краевед.

ФОТОЈУРУКТА: Б. И. Кестелева

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина