Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Самбо тӧзӧлгӧниниҥ кӱни — ороон кеминде

23.11.2020

Јылдыҥ ла кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Россияда спорттыҥ самбо бӱдӱми тӧзӧлгӧниниҥ кӱнин темдектейдилер. Самбоныҥ бастырароссиялык окылу кӱни баштапкы катап 2008 јылда — кӱрештиҥ бу бӱдӱминиҥ тӧзӧлгӧниниҥ ле ӧзӱм алынып баштаганыныҥ 70 јылдыгы толордо ӧткӱрилген.

Ол тушта ороондо Самбоныҥ кӱнин темдектеери јаан байрамдый ӧткӧн. Москвада Кызыл тепсеҥде бирлик туштажу болуп, бастыра ороонноҥ эҥ артык самбочылар јуулышкан. Географиязыла, туружаачыларыныҥ тоозыла, ӧткӱрилген керектериле Самбоныҥ кӱни эҥ јаан ла элбек байрам-туштажулардыҥ тоозына кирген.

Бӱгӱн де самбоныҥ тӧзӧлгӧн кӱни тергеелерде ле ороонныҥ тӧс калазы Москвада јаан керектериле, маргаандарыла, туштажуларыла аҥыланат. Бу туштажуларда  јашӧскӱрим, балдар кӱрештиҥ бу јилбилӱ бӱдӱмиле јууктада таныжар,  јилбилӱ кӱреш кӧрӧр, ады-чуузы чыккан самбочылардыҥ тӱӱкиге кирген јеҥӱлерин эске алар аргалу.

Туулу Алтайда самбо 1963 јылдаҥ бейин ӧзӱм алынган

Кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱни самбоныҥ туулган кӱни деп окылу јарлалганы ыраак 1938 јылдаҥ башталат. 1938 јылда бу кӱнде самбоны ӧскӱрери јанынаҥ 663 номерлӱ Јакару физкультураныҥ ла спорттыҥ бастырароссиялык комитединде јӧптӧлгӧн болгон.  2018 јылда Россияныҥ президенти Владимир Путин самбо кӱрештиҥ ӧзӱмин тыҥыдарга, јарлузын кӧптӧдӧргӧ, онойдо ок јаан једимге јеткен самбочыларга государстволык јӧмӧлтӧ-болуш јетирерге јакаан јӧптӧгӧн. Бу јакаанда јашӧскӱрим, балдар ортодо самбо кӱрештиҥ јарлузын тыҥыдарга кажы ла јурт јеезеде, аймакта, калада, тергееде иштенип турган башкараачы органдар бойыныҥ јӧмӧлтӧзин јетирер учурлу деп айдылат. 2018 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде Бастыраалбатылык  Олимпийский комитеттиҥ (МОК) Токиодо ӧткӧн јуунында кӱрештиҥ бу бӱдӱми окылу јараду алган.

Самбо — Туулу Алтайда

Туулу Алтайда самбо 1963 јылдаҥ бейин ӧзӱм алынган. Баштапкы ла тазыктыраачы, «јолбаштаачы» деп Сергей Боронкинди адаар керек. Ол Горно-Алтайскта «Динамо» спортзалда кӱрештиҥ солун бу бӱдӱмиле јилбиркеген баштапкы ла улусты јууп, тазыктырып баштаган. Эҥ ле озо тазыктырынып баштагандардыҥ тоозында Горно-Алтайск каланыҥ милициязыныҥ офицерлери ле сержанттары, ЗВТ-ыныҥ ӱренеечилери, каланыҥ јашӧскӱрими болгон деп темдектеер керек.

Бӱгӱнги кӱнге јетире бистиҥ тергееде самбо кӱреш ӧзӱмниҥ јаан јолын ӧдӱп келген.  2019 јылдыҥ статистикалык кӧргӱзӱлериле болзо,  самболо тазыктырынып турган улустыҥ текши тоозы — 1930 кижи. Олордыҥ ортозында эпши улус — 282 (кыстар, кызычактар). Тазыктырып турган тазыктыраачы-преподавательдердиҥ тоозы — 56 кижи.  ДЮСШ-да, СШОР-до (олимпийский резервтиҥ спортивный школы), Алтай Республиканыҥ јуунты командалар белетеер тӧс јеринде самболо тазыктырар иш ӧткӱрилип јат. Кӱрештиҥ бу бӱдӱми Алтай Республиканыҥ спортчыларыныҥ олимпиадазыныҥ, спартакиадазыныҥ программа-ларына кийдирилген. Кажы ла јыл Алтай Республиканыҥ первенствозы ла чемпионады ӧткӱрилип јат. Онойдо ок муниципал кеминде аймак маргаандар јыл туркунына ӧткӱрилет.

Ӧткӧн јылдарда бистиҥ тергееде самбо кӱрешле бойыныҥ кемиле, учурыла  јаан маргаандар кӧп ӧткӱрилген. Олордыҥ ортозынаҥ бастырароссиялык турнирди, Россияныҥ Азиат бӧлӱгиниҥ первенствозын ла чемпионадын, А. И. Ялбаковтыҥ эземине учурлалган бастырароссиялык турнирди, кыстар ла уулдар ортодо Сибирьдеги федерал округтыҥ первенствозын, студенттер ортодо Сибирьдеги федерал округтыҥ чемпионадын, ФСБ-ныҥ ишчилери ортодо Сибирьдеги федерал округтыҥ чемпионадын адаар керек. 2019 јылда бу маргаандарга Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ сыйлары учун турнир кожулган.

1960-чы јылдаҥ ала  самбо ло јуучыл самбо аайынча јайалталу сӱреен кӧп спортчылар тазыктырылган  ла олордыҥ једими областьтыҥ, республиканыҥ спорт једиминиҥ алтын кӧмзӧзине кирген.  Ол тоодо РСФСР-дыҥ бир чемпионы, Россияныҥ јирме чемпионы, Европаныҥ јирме ӱч призеры ла чемпионы, телекейдиҥ первенствозыныҥ сегис јеҥӱчили ле призеры, телекейдиҥ чемпионаттарыныҥ ӱч туружаачызы, эки чемпионы, он тӧрт призеры, СССР-дыҥ ла Россияныҥ спортыныҥ 150 узы, Россияныҥ телекейлик классту 22 узы, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ ӱч узы таскадылган.

Алтай Республиканыҥ самбо кӱрешле тазыктыраачылары телекейдиҥ чемпионы, спорттыҥ телекейлик клазыныҥ узы, Россияныҥ эки катап чемпионы Виталий Уинди, јуучыл самболо телекейдиҥ эки катап чемпионы, Россияныҥ ӱч катап чемпионы, Европаныҥ кӱлер призеры, телекейдиҥ Кубогыныҥ ээзи Родион Асканаковты тазыктырган. Ол Алтай Республикада самбо кӱрешле кайрал-титулы эҥ ле бийик спортчы деп чотолот.   Јарлу арткан самбочыларды эске алып ийектер: Амыр Бакрасов — телекейдиҥ первенствозыныҥ јеҥӱчили, Россияныҥ спортыныҥ телекейлик классту узы, Россияныҥ ӱч катап чемпионы, телекейдиҥ чемпионадыныҥ эки катап мӧҥӱн призеры, Европаныҥ эки катап чемпионы; Айбек Даш Шиви — Европаныҥ чемпионы, телекейдиҥ чемпионадыныҥ кӱлер призеры; Аймерген Аткунов — Россияныҥ спортыныҥ телекейлик классту узы, Россияныҥ тӧрт катап чемпионы, телекейдиҥ чемпионадыныҥ мӧҥӱн призеры, телекейдиҥ чемпионадыныҥ ӱч катап призеры, телекейлик Јайгы универсиаданыҥ јеҥӱчили, Европейский 1-кы Ойындардыҥ јеҥӱчили; Алексей Ебечеков — Россияныҥ чемпионы, телекейдиҥ чемпионадыныҥ кӱлер призеры; Эжер Енчинов — спорттыҥ телекейлик классту узы, Россияныҥ чемпионы, телекейдиҥ чемпионадыныҥ кӱлер призеры, телекейдиҥ Кубогыныҥ ээзи, Азияныҥ ӱч катап чемпионы; Артур Тархатов — спорттыҥ телекейлик классту узы, Европаныҥ чемпионы, телекейдиҥ Кубогыныҥ мӧҥӱн призеры; Амыр Чадин — спорттыҥ телекейлик классту узы, телекейдиҥ первенствозыныҥ јеҥӱчили, Европаныҥ Кубогыныҥ јеҥӱчили; Игорь Казанин — спорттыҥ телекейлик классту узы, Россияныҥ чемпионадыныҥ канча катап призеры, телекейдиҥ Кубогыныҥ ээзи;  Рустам Конзошев — спорттыҥ телекейлик классту узы, Россияныҥ чемпионадыныҥ кӧп катап призеры, телекейлик турнирлердиҥ кӧп катап јеҥӱчили ле призеры, телекейдиҥ Кубогыныҥ мӧҥӱн призеры, Европаныҥ чемпионы. Бу ла јуукта Россияныҥ јуунты командазына кирип турган Нурсултан Садуакасов телекейдиҥ первенствозыныҥ мӧҥӱн медалин ойноп алган.

Баштапкы ла тазыктыраачы, «јолбаштаачы» деп Сергей Боронкинди адаар керек

Алтай Республиканыҥ самбочылары калганчы јылдарда ороонныҥ јуунты командазына јаантайын кирген. Быјылгы јылда бистиҥ он спортчы јуунты командага кирип, бийик кемдӱ маргаандарда туружат. 2019 јылда Россияныҥ чемпионадында Алтай Республиканыҥ јуунты командазы арткан талалардыҥ спортчылары ортодо баштапкы јер алган. 2020 јылда — экинчи јерде.

Самбочылардыҥ једимдӱ ижинде, јаан јеҥӱлеринде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧлтӧзиниҥ ӱлӱӱзи јаан, болушты јаантайын јетирген. Кӱрешчилер  јаан быйанын республиканыҥ башчызы Олег Хорохординге айдат. Бу кижи иштегени удабаган да болзо, спорттыҥ учурын оҥдоп, самбочыларга удура барып, болужып турганы јаан учурлу. Кӱрештиҥ самбо бӱдӱминиҥ ӧзӱминде кӧп улус турушкан. Олордыҥ ады-јолын эске алып, кӱрешчилер ундыбай јӱредилер. Олор: Вениамин Тудуев, Юрий Колонаков, Артем Сумачаков, Николай Туденев, Альберт Казакпаев, Тениш Тохнин, Борис Чаптынов, Петр Шукаков, Родион Кыдрашев, Валерий ле Александр Чернышовтор. Анчада ла јолдыҥ бажында турган тазыктыраачылардыҥ эрчимдӱ ижинеҥ, јана баспас кӱӱнинеҥ бӱгӱнги јеҥӱлер телекей кемине јеткен деп, самбочылар оморкойт.

Бистиҥ тергееде самболо тазыктырынып турган улустыҥ текши тоозы — 1930 кижи

Самбо кӱрештиҥ школы тергеебисте бӱгӱн једимдӱ иштейт. Јашӧскӱрим, балдар кӱрешле јилбиркейт ле су-кадык јӱрӱм талдап алгылайт. Самбочыларды, олордыҥ тазыктыраачыларын байрамыла уткуп, једимдӱ иш, оноҥ бийик једимдер, алтын јеҥӱлер кӱӱнзейдис!

Самбо кӱрешле тергеениҥ спортчылары јаан једимдерге јеткени кӧп улустыҥ ижинеҥ камаанду болгон. Узак јылдарга тазыктыраачы болуп иштеген ле иштеп турган тазыктыраачылардыҥ ады-јолдорын адап ийер керек: Н. В. Кулачев, П. А. Банников, Р. Р. Чичинов, С. Ю. Аткунов, С. Ю. Аткунов, А. В. Майчиков, С. Н. Грушин, Г. Я. Яйтаков. Јиит ӱйениҥ тазыктыраачылары бӱгӱн једимдӱ иштеп јадылар: А. Конунов, А. Кокшинов, Э. Маников, Е. Сульянов, Э. Конопьянов, В. Тайпинов, А. Сартаков, Э. Семендеев, А. Яйтаков, С. Черепанов, Е. Майхиев. Јиит тазыктыраачылар јаан ӱйениҥ јаҥжыгуларын, спортто јаан једимге једер, самбоны ӧскӱрер  деген амадуны једимдӱ апарып јадылар.

А. МАЙМАНОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина