Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ чалдыкпас чечеги

27.11.2020

Ӱй кижиниҥ кудай берген ӱлӱзи ол јӱк ле очокты эбирип, курсак азып, эдегине тӱшкен балдарын азыраары деген кӧрӱм-шӱӱлте туку ла качан салым-јӱрӱмнеҥ, улустыҥ санаазынаҥ сала берген. Калганчы ӧйлӧрдӧ башкартуныҥ ижинде, политикада ӱй улустыҥ тоозы кӱннеҥ кӱнге кӧптӧп јат. Чынын айтса, эпшилер эрлердеҥ артпай, кезик учуралдарда курч сурак тура берзе, эптӱ эдип, эне кижиниҥ кӧрӱмиле чечип салат. Бистиҥ тергееде башкараачы иште јаан једимдерге јеткен эпшилер кӧп, олордыҥ тоозында јонјӱрӱмдик ишчи Кульдияр Даутаевна САКИТОВА.

Бала тужы

Толо јаш кажы ла кижи кайра баштанып, кандый јӱрӱмдик јол ӧткӧнин кӧрӧр ӧй. Сӱрлӱ эпши, кару эне кижи, чындык нӧкӧр Кульдияр Даутаевнаныҥ јӱрген јӱрӱми јаш ӱйеге јакшынак јозок. Бойыныҥ ӱӱрелерине, тӧрӧӧн-туугандарына, јерлештерине ол оморкодулу ла мактулу.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу божоордо, албаты амыр јадып, јаҥы јӱрӱм баштаган. Сооктор тыҥып, кӱчин алынып турарда, кӱчӱрген айдыҥ 29-чы кӱнинде Кош-Агаш јуртта Даутай ла Нуржамиля Сакитовтордыҥ билезинде кызычак туулган. Оныҥ адын Кульдияр деп адаган. Казах тилле «гуль жияр» — «чечектер јуур» дегени. Јуу-чактыҥ кийнинде улус кирелӱ јаткан, оҥду кийим-тудум, аш-курсак једишпейтен. Байла, оныҥ да учун јаан улус кызычагын јаркынду јӱрӱм јӱрӱп, чечектер јууп, јакшыга, јарашка јӱткӱзин деп кӱӱнзегилеген болор.

Чындап, 75 јылдыҥ туркунына Кульдияр кандый чечектер јуубаган деер. Јӱрӱмниҥ чечектери јаҥыс ла апагаш эмес, кандый ла ӧҥдӱзи, кандый ла бӱдӱмдӱзи бар. «Јӱрӱм јӱрери ол јалаҥ ӧдӧри эмес» деп тегиндӱ айдылбаган. Кажы ла кижиниҥ јӱрӱми ол јаан кебис, ондо кандый ӧҥдӱ чечектер, јуруктар јуралбаган деп айдар. Јараш ӧҥдӧрлӱ будуктарла кебисти јураарга, аш кылгада тужында, балага јакшы кӱӱн-санаа берип, ак сагышту кижи болуп ӧссин деп, јаан улустыҥ камааны једип јат. Мындый јалакай јӱректӱ болорына, ӧскӧ улусты оҥдоп, тооп јӱрерине оны  Чамча тайназы,  Чыныбай тайдазы ӱреткендер. Чамча ӧрӧкӧнниҥ јӱрген јӱрӱми барказына јозок болгон. Јайдыҥ ӱч айына ол јайлуга барып, челек быжып, кой кабырып, энезиниҥ Клара сыйнызыла кожо јӱрер болгон. Таай энези бойыныҥ кыстарын кӧктӧнӧрине ӱреткен учун, олор  јӱзӱн-јӱӱр учуктарла тӧжӧктиҥ кыптарына чечектер кӧктӧп, кыс бала кижиге барза беретен тӱс кийис деп кебисти кӧктӧп, сырмактар чӱмдеп туратан.  Кульдиярдыҥ энези улуска кебистер кӧктӧп јалданып иштеген.

«Чыныбай таадам аҥчы, балыкчы кижи болгон. Ол Башкуш сууга барып, чараан тудуп, аҥдап барганда, тарбаганныҥ эдин экелип, јидирип туратан. Меге ле Клара эјеме таадам чакпы јазап берерде, ӧркӧлӧр тудуп, терезин кийис айылдыҥ агаш эжигине кеере тартып кургадып ийеле, заготконторага табыштырып туратаныс, та канча кире акча иштеп алып турганыс сагыжыма кирбейт»  – деп,   Кульдияр Даутаевна јаш тужын эске алынып куучындады.

Чамча  тайназы  ар-бӱткени кату, тобырагыла тойдырган, балкажыла байыткан сары Эне-Чӧлдӧ малдыҥ кийнинеҥ базып јӱрген де болзо, санаа-укаалу, су-кадыгы бек болуп, 92 јаш јажаган.

Јӱрӱмде бойын таап, албатыга тузалу, кӧрӱми элбек болорыныҥ ӱренин оныҥ таайы  Кашпай Матов  салган. Адазы   милицияныҥ капитаны болуп,  кызын ару-чекке, јана баспазына, не-немени ӧйинде эдерине темиктирген. Кош-Агаш јурттыҥ школына барарда, баштапкы ӱредӱчизи Дамеш Коркунова болгон. Ол бичик-биликтиҥ јолын ачып, кызычак јаан једимдерге једерин  ол тушта сезип койгон. Онойдо ок балтырлары бек, турумкай болорына оны физкультураныҥ ӱредӱчизи болгон Павел Моисеевич Тенгереков деп кижи таскаткан. Школдыҥ ӧйинде Кош-Агаштыҥ  командазы конекло јӱгӱрери аайынча маргаандарда туружып, область ла край ичинде јеҥӱчил болуп турган ӧйлӧр болгон. «Бистиҥ команданы  «кара пыймалар» деп,  Оҥдойдыҥ ботинкалу спортчылары шоодып айдатан. А бис конекты пыймага јаба буулап алган да  болзобыс, олордоҥ бир де артпай, јеҥӱге чыгып туратаныс» – деп, юбиляр каткырып куучындады.

Ол ӧйдӧ ӱредӱчиниҥ ижи эҥ ле каруулу, эҥ ле тоомјылу иш болгон. Кӧп улус балазы ӱредӱчи болуп иштеп турган болзо, ол јаан једим, балазы бичик- билик билер, албатыны ӱредип јат деп сӱӱнер болгон. Оныҥ учун Кульдияр Даутаевна школды божодып ийеле, Туулу Алтайдыҥ ӱредӱчилер белетеер институдыныҥ тӱӱкилик бӧлӱгин талдап алып, ченелтелерин ӧдӱп кирген.

Баскан кижи – јол алар

Дипломды алган кийнинеҥ пединституттыҥ чыгартулу камызы Кульдияр деп ӧктӧм  кысты ӱредӱчилердиҥ Ленинград каладагы Герценниҥ адыла адалган институдыныҥ тӱӱкилик бӧлӱгиниҥ аспирантуразына аткарган. Је ол билимниҥ јолыла барбай калганыныҥ шылтагы энези тыҥ оорый бергениле колбулу. Тӧрӧл аймагына келип, албаты ӱредӱликтиҥ инспекторы болуп иштеп баштаган. Кабинетте отурар иш шулмус, јӱреги тирӱ кыска јарабаган. Ол тушта ол  аймактыҥ ӱредӱлигиниҥ бӧлӱгиниҥ јааны И. М. Оминге «школго иштеер кӱӱним бар» деп суранган. Оноҥ акту кӱӱнинеҥ Кош-Агаш јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школында тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болуп иштеген.

Соҥында Кульдияр Даутаевна директордыҥ класста эмес иштер аайынча ордынчызы болгон. Эҥирлер сайын јиит ӱредӱчи лектор болуп, јашӧскӱримле јер-телекейде политический айалга керегинде куучындар ӧткӱрип туратан. Соот-бијелерде база туружып туратан. 1970 јылдардыҥ бажынаҥ ала 1978 јылга јетире Кульдияр Даутаевна комсомолдыҥ ла партияныҥ Кош-Агаш аймакта иштеринде иштеп, политӱредӱниҥ кыбыныҥ јааны, компартияныҥ јолына улусты баштаар бӧлӱктиҥ јааны болгон. 1975 јылда ол зооветеринарный техникумга кирип, ӱредӱ алган. 1977 јылда партияныҥ Кош-Агашта  райкомыныҥ 2-чи качызына јӧптӧлгӧн.  1978 јылда ол  СССР-дыҥ ВДНХ-зыныҥ туружаачызы.

—Мен, компартияныҥ комитединиҥ качызы болорго, 1982 јылда Москвада КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ јонјӱрӱмдик билимдер аайынча  Академиязын божотком – деп, Кульдияр Даутаевна чокумдайт.

«Кош-Агашта аэропорт јаҥы ла тудулып турарда,  партияныҥ райкомыныҥ јааны В. А. Поносов деп јайалталу башкараачы болгон. Ол кижи кокырлаарын сӱӱйтен. Бир катап Барнаулдаҥ камысла эки эр кижи келген. Кой сойып, уткыыр керек болгон, та нениҥ де учун кой сойылбай калган. Ол тушта тарбагандардыҥ семис эдин кайнадала, кастыҥ эди деп, бу улуска салып берген. Ол эт коркушту олорго јараган. Эртенги кӱнде олор Таркатыныҥ кӧлдӧрине барып јадарда, Поносов: «Вот наши гуси бегают, вчера вы ели мясо» –  деп, тарбагандарга кӧргӱзип айткан. «Как, это же сурки?» – деп, олор кайкаган. «Это наши полевые гуси»  – деп, ол кижи кокурлаганы керегинде юбиляр каткырып, эске алынып куучындады.

Кульдияр Даутаевна 33 јаштуда облисполкомныҥ јааныныҥ ордынчызына кӧстӧлгӧн. «Мен он јылдыҥ туркунына М. В. Карамаевле кожо јуук иштегем. Бу тоомјылу кижинеҥ кӧпти ӱренгем. 1987 јылдаҥ ала облисполкомныҥ јонјӱрӱмдик јеткилдеш, профсоюз бӧлӱктеринде эрчимдӱ иштегем. Ол ӧйдӧ, сегизенинчи јылдарда,  Алтайский крайдаҥ јакару болгон: оогош јурттарды јоголтып, бириктирзин деп.  Је бис оогош јурттардыҥ адаанын алып, бир де јуртта школдорды јабарга бербегенис. Нениҥ учун дезе школды, ФАП-ты јабып ийзе, улус база сала берер.

11 јылдыҥ туркунына Алтай Республиканыҥ ЗАГС бӧлӱгиниҥ јааны болгом. Баштап иштеп турарымда, бистиҥ ЗАГС-тыҥ кӧмзӧзи Барнаулда болгон. Анчада ла јурт јерлерде јаткан улуска справкалар алары коркышту кӱч болгон» — деп, ол айдат.

Валерий Иванович Чаптыновтыҥ болужыла  Кульдияр Даутаевна Горно-Алтайскка ончо  кӧмзӧни кӧчӱрип, мында јаҥы иш баштаган. Ол тушта бӧлӱкте бир-эки ле кижи иштеген,  оноҥ кадрларды табып,  кажы ла аймакта офистер ачкан, иш кӧндӱккен. 2000-чы јылдардыҥ бажынаҥ ала Кульдияр Даутаевна јонјӱрӱмдик иштерде иштеген. 2020 јылдыҥ чаган айында амыралтага чыккан. Јондык палатада, Эпшилердиҥ биригӱзинде иштеген. Калганчы иштеген јери — Калыктар најылыгыныҥ туразында специалист болгон.

Кульдияр Даутаевна кайда ла иштеерде, озо ло баштап улустыҥ курч сурактарын чечип, олорго  болужарга чырмайган.

«Слер мынайда иштеерин сӱӱп, улуска керектӱ  суруулда болгоноордыҥ јажыды неде?» деп суракка  мындый каруу угулды: «Мен кожо куучындажып турган кижиниҥ кӧрӱм-санаазын тооп турар болгом. Иштеп јӱреримде, улустыҥ кӱӱн-санаазын угатам.  Онойдо ок  учурлу неме —ончо не-немени јилбиркеп кӧрӱп, оныҥ  уч-тӱбиниҥ аайына чыгарга  јилбиркейтем. Оноҥ болуп јаткан керектердеҥ бир де  артпай туратам. Мени албатыныҥ ӱредӱзиле колбулу сурактар тыҥ јилбиркедетен. Онойдо ок, спортло тазыктырынарын сӱӱген учун, бир де арып-чылаарын билбес болгом. Бу јаанаганда да калага келип, конекло јыҥылап туратам –  деп куучындаган. — Мен иштеп турар ӧйлӧримде коркушту кӧп јорыктагам, кӧп ороондор, албатылар кӧргӧм, је Алтайымнаҥ јараш, сӱрлӱ јер кӧрӱп таппагам. Онойдо ок мен бойымныҥ чыккан-ӧскӧн јеримди, Кош-Агаштыҥ чӧлин эмдиге јетире кучактай алып, эркеледер кӱӱним бар. Кош-Агаштыҥ кӱӱндӱзек албатызына, Туулу Алтайдыҥ ончо јуртап јаткан кандый ла укту калыгына  акту кӱӱнимнеҥ быйан айдар кӱӱним база бар».

—Тӱӱкичи болгон учун, ончо керектердиҥ учы-тӱбине чыгарга шиҥдеп,  бичиктер кычырып, кажы ла сурактыҥ уч-турултазына чыгатан болгом. Оноҥ мен кожо иштеп јӱрген улузыма чындык болорго албаданатам. Улустыҥ меге эткен ижемјизине турарга кичеенгем. Меге  јӱрӱмимде кудай болужып, јолымда јаҥыс ла јакшы улус туштаган. Ол тоодо албатыны башкарган Григорий Андреевич Бельбеков, Виктор Андреевич Поносов. Олор меге јаантайын болужар, бойлорыныҥ ижине каруулу, кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрер улус болгон. Совет ӧйинде јашӧскӱримле кожо учур-ууламјызы бийик иштер ӧткӱрилетен, јаан улуска база болуш эдип туратаныс, слёттор ӧткӱретенис. Јаан јашту улусты тоогоны, кӧп јылдарга иштеген улусты  ундыбайтаны, јаман-јакшызын сурап, эжиктерин ачып берип  турза — албатыныҥ ла ороонныҥ ӧзӧриниҥ јажыды мында  — деп, бойыныҥ шӱӱлтезиле тоомјылу кижи ӱлежет

Кульдияр Даутаевнага 2005 јылда «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп кӱндӱлӱ ат адалган, 2011 јылда ол «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан.

Эмди бу ойлу, укаа-санаалу ӱй кижи амыралтада. Оныҥ јаан ижи, јӱрӱминиҥ учуры — ол баркалары. Уулы Сергей Майжегишев  јаргы бӧлӱкте иштейт, келди Асемжана — эколог, министерстводо специалист болот. Јаан барказы Анастасия культураныҥ Туулу Алтайда колледжинде 4-чи курста ӱренет. Ол јайалталу јурукчы, келер ӧйдӧ, байла, бу кызычактыҥ јуруктарын улус кӧрӧр. Настя керегинде 2020 јылда «Ӱӱрелер» деп журналда бичимел чыккан. Аман деп барказы 9-чы класста, Аскер 5-чи класста. Онойдо ок ол кожо ӧскӧн Клара Сулиманова эјезиниҥ јети балазын кожо кӧрӱжип, ӱредерге болужат. Олор мындый јаан јӱрӱмниҥ јолын ӧткӧн јааназыла, эјезиле оморкоп јӱредилер. Бис бу айалганы тузаланып, Кульдияр Даутаевнаны учурлу јажыла уткуп, бек су-кадык, эмди де бала-барказыныҥ, ӱӱре-јелелериниҥ, јерлештериниҥ ортозында узак јӱрзин, бисти сӱӱндирип јӱрзин деп кӱӱнзейдис.

Эмилчи САНИНА