Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

АПК: 2020 јыл једимдӱ ӧткӧн

27.11.2020

Быјыл Јурт ээлемниҥ ишчизиниҥ кӱни Алтай Республикада кӱчӱрген айдыҥ 27-чи кӱнинде темдектелип јат. Республиканыҥ АПК-зы 2020 јылдыҥ туркунына канайда иштеген ле байрамдык кӱнин кандый кӧргӱзӱлериле уткуп јат деп сурактарды јурт ээлем аайынча министр Андрей ЦЫГУЛЕВКО бердибис.

–Андрей Сергеевич, кажы ла јыл јылдыҥ учында јурт ээлемниҥ министерствозы, јурт ээлемниҥ ишчилери јыл туркунына бӱдӱрген ижиниҥ уч-турултазын кӧрӧт. Быјылгы јылда республикан АПК кандый једимдерге јеткенин куучындап берзегер…

– Агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱми Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык текши ӧзӱминиҥ бир јаан бӧлӱги болуп јат. Јурт јердиҥ курч сурактары тергеениҥ башкарузыныҥ јаан ајарузында јаантайын болгон.  Бисте улустыҥ 80 проценти  јурттарда јадып турарда,  ижистиҥ турулталарынаҥ албатыныҥ јӱрӱми чикезинеҥ камаанду деп айдар керек.

Ээлемчилер быјыл текши тооло 415 муҥ тын малды кыштаткылаар

Бӱгӱнги кӱнде јурт јерлерде јӱрӱм ичкери ӧзӱмге ууланып, ӧйлӧ теҥдежип, оҥдолып бараткан деп айдарга јараар. Јурттардыҥ тыш кебери јаранып јат. Производство-иште кӧргӱзӱлер јакшы јанындӧӧн кубулат. Федерал ла республикан бюджеттердеҥ берилген болуш-јӧмӧлтӧниҥ болужыла уй-мал азыраар јаҥы комплекстер тудулып јат. Јуртээлемдик сырьены чыҥдыйлу јазаары эрчимделет, јурт ээлемниҥ техниказы јаҥыртылат, производство-ээлемдерде јаҥы технологияларды тузаланары кӧптӧйт лӧ тыҥыйт. Федерал программалар аайынча јурт јерлерде суу, газ, электроот ӧткӱрилет, јолдор јазалат. Јаҥы иштеп турган ла билелик фермер-ээлемчилерге конкурс-талдаш ажыра грант-болуш јетирилет. Бу ончозы государство бойыныҥ АПК-зына јаан ижемји салып, болуш-јӧмӧлтӧ эдип, государстволык политиказын мындый ууламјыларла апарып јатканыныҥ шылтузында  јӱрӱмде бӱдӱп турганы ол.

Бӱгӱнги кӱнде јурт ээлемди јӧмӧӧри тӧртӧннӧҥ ажыра  ууламјыларла ӧткӱрилет. Бу јӧмӧлтӧни алары јанынаҥ тап-эрик ле аргалар бастыра ээлемдерге тӱҥей ле конкурс-талдаштарда бастыразы теҥ-тай туружадылар. 2020 јылда текши АПК-га берилген акчаныҥ кеми 846,5 млн салковой болгон.  2019 јылга кӧрӧ, бу тоо 210 млн  салковойго кӧп.

Алтай Республика – мал-аш азыраар тергее. 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде уйлардыҥ текши тоозы 257 муҥ тын тоо болгон, койлор ло эчкилер – 606 муҥ, јылкы мал – 114 муҥ, аҥ – 54,7 муҥ.  Малдыҥ тоозыла бистиҥ республика ороон ичинде Якутияныҥ ла Башкирияныҥ кийнинде ӱчинчи јерде туруп јат. Аҥныҥ тоозыла – баштапкы јерде. Ээлемчилер быјыл текши тооло 415 муҥ тын  малды кыштаткылаар.

Укту мал ӧскӱрер иш тергееде једимдӱ улалып барып јат. Бӱгӱнги кӱнде бисте укту мал ӧскӱрер 36 ээлем иштейт. Олордыҥ тоозында – сегис завод, јирме јети репродуктор, бир генофонд ууламјылу ээлем. 2019 јылда Оҥдой, Шабалин, Кан-Оозы аймактардыҥ ээлемдеринде эмбриондордыҥ трансплантация эп-аргазын тузаланары ченелип кӧрӱлген. Селекцияда бу јаҥы биотехнологиялык эп-арга деп темдектеер керек. Малдыҥ угын тӱрген оҥдолторына ууландырылган бу эп-арганы ороондо элбеде тузаланып јат. Бистиҥ ээлемчилерге сӱттеҥир ле эттеҥир бозуларды тӱрген алар эп-арга ойто орныктырылып јат. Алдында јылдарда мындый иш тергееде ӧткӧн лӧ бир канча шылтактардаҥ улам   токтоп калган болгон. Онойып, быјыл кандык ла кӱӱк айларда бис мындый эп-аргала ӧскӱрилип чыккан бозуларды кӧрдис. Јаан учурлу бу иш эмди де улалар.

Республикада бойыныҥ чыҥдый сӱдин кӧптӧдӧр  деген сурак туруп јат. Сӱттеҥир уйлар азырап, сӱт саап турган ээлемдердиҥ 2020 јылда саап  алган сӱдиниҥ текши кеми 11,2 муҥ тоннага јеткен.   2019 јылга кӧрӧ, бу тоо 100,3 процент. Сӱттеҥир уйлар азырап ла сӱт саап турган ээлемдерге болужын јетирер, фермаларды чыныктап-јазаар, јаҥы предприятие-ээлемдер тӧзӧӧр ишти оноҥ ары улалтарыс.

Быјылгы јылда тергеениҥ бастыра ээлемдери 59 муҥ гектар јерде азырал отургускан. Ол тоодо ӱрендӱ аш отургускан јерлердиҥ кеми – 7,3 муҥ га, јаҥыс јылга ӧзӧр азырал-культуралар – 48 муҥ га јерде, кӧп јылдарга ӧзӧр азырал ӧлӧҥ – 1,2 муҥ га јерде, картошко ло оноҥ ӧскӧ маала ажы – 2,5 муҥ га јерде. Бойыныҥ ӱренин кӧптӧдӧр иш улалып барып јат. Бу иш једимдӱ барза, 2024 јылда ээлемдер 70% ӱренин бойлоры белетеп алар аргалу болор. Кӱчӱрген айдыҥ баштапкы кӱнине јетире текши тооло 2,8 муҥ тонна ӱрен белетелген. Ол 2021 јылда отургузарга керектӱ ӱрен-аштыҥ 27 проценти.

Алтай Республикада вирус оору јок картошко ӧскӱрер иш улалып барып јат. Шабалин аймакта мындый бӱдӱмле иштеер јуртээлемдик кооператив тӧзӧлгӧн. Бу кооператив элитный сортту картошко, чеснок ло ачык јерде ӧзӱп турган ӧскӧ дӧ маала ажыныҥ бӱдӱмдерин шиҥдеп ӧскӱрет.

«Техническая и технологическая модернизация подотраслей сельского хозяйства» деп программа аайынча Алтай Республиканыҥ ээлемдерине  быјыл јуртээлемдик 170 единица техника ла јазалдар алылган, электроот берер альтернативный дейтен 32 комплект тургузылган, сууныҥ 23 скважиназы казылган ла иштедилген. Бу иштерге берилген акча-манаттыҥ кеми – 169,7 млн салковой.

–Быјыл тергеениҥ ээлемчилери государстволык кандый программалар аайынча иштеген ле уч-турулталары, једимдери кандый  болгон? 

–Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы «Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп государстволык программа аайынча иштейт ле оны јӱрӱмде бӱдӱрет. Онойып, 2020 јылда јурт јеезелерде текши улус јӱрер јерлерди јазап чыныктаар ууламјыла 26 ӱлекер талдалган болгон ло оны бӱдӱрерине 27,4 млн салковой чыгарылган. Бу иштерди бӱдӱрерге федерал бюджеттеҥ 18,5 млн салковой чыгарылары темдектелген, республикан бюджеттеҥ – 186 муҥ салковой, улустыҥ бойыныҥ кошкон акчазы – 5,5 млн салковой (ол тоодо акчазыла – 2,0 млн салковой, иш ле техника ажыра – 3,5 млн салковой). Бу 26 объекттеҥ 18-и  – спорттыҥ ла ойындардыҥ площадкалары, алтузы – Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ геройлорына кереес-памятниктер, бирӱзи – культураныҥ ла амыраштыҥ паркы, бирӱзи – оромдор јарыдар јазалдар тургузары.

2020 јылда Чамал, Акташ, Моты-Оозы, Кӱпчеген јурттарда суу ӧткӱрери тӱгезилген ле бу ишке 50,5 млн салковой чыгарылган. Ол тоодо федерал бюджеттеҥ – 49,0 млн салковой. 2020 јылда јурттарда улусты јадар јерле јеткилдеерине 21,0 млн салковой субсидия-акча берилген. Ол тоодо федерал бюджеттеҥ – 20,4 млн салковой, республикан бюджеттеҥ – 205,8 муҥ салковой, јербойыныҥ бюджединеҥ – 431,3 муҥ салковой. Бу субсидия-акча 37 билеге берилген.

«Ижин јаҥы баштап турган ээлемчи»  ле «Билелик ээлем»  деп ууламјылар аайынча конкурс-кӧрӱде быјыл 30 ээлем јеҥӱ алган. Государстволык болуштыҥ кеми 74,8 млн салковой болгон. Бу акча јуртээлемдик техника ла јазалдар, мал-аш садып аларына ууландырылган. 2019 јылдаҥ ала республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы государстволык арткан программаларга ӱзеери «АПК-ныҥ продукциязыныҥ экспорты» ла «Фермер-ээлемчилерди јӧмӧӧри ле јуртээлемдик кооперацияны ӧскӱрери» деген программаларла иштеп баштаган.

2020 јылда Алтай Республиканыҥ АПК-зыныҥ продукциязыныҥ план аайынча кӧргӱзӱлери 10,6 млн  доллар болгон. Јылдыҥ он айыныҥ туркунына тергеениҥ бу јанынаҥ кӧргӱзӱзи 11,7 млн долларга јеткен ле јакылта 110 процентке бӱткен.

«Фермер-ээлемчилерди јӧмӧӧри ле јуртээлемдик кооперацияны ӧскӱрери» деген программа аайынча 2020 јылда јуртээлемдик ууламјыга орто ло кичӱ аргачылыктыҥ 76 субъектин кожоры пландалган болгон. Ол тоодо – иштеер 22 јер, 11 КФХ, бир јуртээлемдик кооператив тӧзӧӧри, аргачылыктыҥ субъекттеринеҥ јуртээлемдик кооперативтердиҥ 42 турчызын кожоры. Бу проект-программаны бӱдӱрерге 2020 јылда «Агростартап» деп адалган грант-јӧмӧлтӧ конкурс-талдаш ажыра јаҥы иштеп баштап турган 14 ээлемчиге берилген. 41,3 млн салковойдыҥ јӧмӧлтӧзи  бу ээлемчилерге маала ажын отургузарга, сӱттеҥир ле эттеҥир уй-мал ӧскӱрерге болужын јетирер. Онойдо ок јуртээлемдик ӱч кооперативке этти тереҥжиде перерабатывать эдерге 36,9 млн салковой грант-акча берилген.

–Јурт ээлем аайынча министерствоныҥ алдында бӱгӱн эҥ ле курч дейтен  кандый сурактар турат?

–Јуртээлемчилердиҥ алдында турган сурактар јайы-кыжы улалып јат деп оҥдоп јадыгар. Анчада ла кышкыда мал-ашты чыгым јоктоҥ, једимдӱ кыштадып алатаны јаан ла каруулу иш. Онойдо ок  бистиҥ алдыста турган јаан керектердиҥ тоозына бастыра ээлемчилерди цифровой дейтен платформа-аргага кӧчӱрери кирип јат. Бу адалганы јаҥыс ла бастыра малды «Меркурий» ле  «РегАгро» деп программалар аайынча темдектеп, чотко алары эмес, је анайда ок «Сэлекс» деп адалган автоматизированный система аайынча уй-мал ӱрендеери ле олордыҥ ӧзӱмин башкарары болуп јат.  База бир јаан иш – јуртээлемдик учурлу јерлердиҥ инвентаризация-чоттомолын ӧткӱрип, олорды ончозын РЕСПАК деп программага кийдирип койоры.

Быјыл ээлемчилер ортодогы конкурс-талдашта јеҥӱ алган 30 ээлемге текши тооло 74,8 млн салковой берилген

Јурт ээлемниҥ ижин цифровой трансформация деген бӱдӱмге кӧчӱрип, ишти јаҥы технологиялар ла платформалар аайынча эдилген тӱп-шӱӱлтелерге тайанып бӱдӱрзе, турулталар кӧптӧӧр, чыгым астаар, јуртээлемдик продукцияныҥ чыҥдыйы тыҥыыр, государстволык болуш аларында белетелетен документ-чаазындарла иш чик јок астаар деп бодоп јадым.

–Јурт ээлемниҥ ишчилери байрамдык кӱнин кандый кӱӱн-тапту уткугылап јат?

–Бистиҥ ишчилердиҥ кӱӱн-санаазы бийик деп сананып јадым. Кышка белетениш тӱгенген, ӧлӧҥ-чӧп белетелген. Эмди ай-кӱн јакшы болор, кыш јымжак ӧдӧр деп иженип, кичеенип иштеери артат. Ороондо ло тергееде турган эпидемиялык айалгада иштиҥ озочылдарын, јеҥӱчилдерин јууп, алдындагы јылдарда чылап, байрамдык јуун ӧткӱрер аргабыс јок болуп калды. Оныҥ учун мен јурт ээлемде иштеп турган бастыра улусты Јурт ээлемниҥ ишчизиниҥ байрамыла газеттиҥ бӱги ажыра уткуйдым. Бӱдӱрип турган ижи, апарып јаткан јаан јӱги учун быйаным айдадым. Бу кӱч ӧйдӧ јана баспай, алдында турган амадуларын једимдӱ бӱдӱрерге кӱӱнзегени недеҥ де баалу! Ырыс, су-кадык ла бийик кӱӱн-санаа слерге!

А. МАЙМАНОВА куучындашкан

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина