Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Баланы сӱӱр, тоор керек

01.12.2020

1989 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде Баланыҥ тап-эриктериниҥ конвенциязын (албатылар ортодо јӧптӧжӱни) ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязы јараткан. Бу Конвенцияныҥ ээжи-некелтелерин кажы ла ороон кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер учурлу. Ол ээжилер бузулбазын деп, кажы ла ороондо ло тергееде чыдулу улус иштейт. Бистиҥ тергееде — Надежда МАНЗЫРОВА. Бу кӱнде бис бу каруулу, чӱмдӱ иш бӱдӱрип турган, чындык, турумкай, јана баспас Надежда Чаҥкышевнала туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрдис.

— Надежда Чаҥкышевна, Россияда балдардыҥ тап-эриктери качаннаҥ бери быжулалган?

— 30 јыл кайра Россияда «Баланыҥ тап-эриктериниҥ конвенциязы»  јӧптӧлгӧн. Мында јаан некелте озо ло баштап ада-энелерге, јербойындагы јамылу јаандарга, башкаруга эдилген. Оныҥ тӧс амадузы — балдарда јакшы јӱрӱм, ырысту бала ӧйи  болзын.  2013 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинеҥ ала балдардыҥ тап-эриктериле  таныштырары ӧткӧн,  анчада ла ада-энелерле, опекундарла, ӧскӱс балдарды кичееп тургандарла.  Балдардыҥ тап-эриктериле иштеп турган ведомстволор јалы јогынаҥ юридический болуш јетирер учурлу. Балдардыҥ садтарында, школдордо лекциялар, правовой частар, викториналар ӧткӱрилип турган. Бу кӱнде јасактарла  кажы ла баланыҥ јилбӱзин корыыры, тап-эриктик бӧлӱкте билгирин бийиктедери јанынаҥ чырмайып иштейдис.

Тап-эриктердиҥ тоозы бала јаанаган сайын база кӧптӧйт

— Баланыҥ тап-эриктерин корыырга бистиҥ ороондо кандый ӱлекерлер, јасактар бар?

— 18 јашка јетпеген кижи бала деп чотолот. Декларация тап-эриктерди ончо балдарга теҥ-тай берет — ӱредӱге, таскадынарына, кӧгӱс-байлыгын элбедерине, социальный болуш аларына.  «Теҥ-тай»  дегени — ол  кандый бир суракты кӧрӧр тушта кижиниҥ угына, терезиниҥ ле кӧзиниҥ ӧҥине, билениҥ кирелте-байлыгыныҥ кемине кӧрбӧс, онызынаҥ камаанду болбос дегени. Кижиниҥ бала ӧйи государствоныҥ корузында. Баланыҥ Россияныҥ  Конституциязында, Билелик кодексинде, конвенцияда ла оноҥ до ӧскӧ јасактарда айдылган ла быжулалган тап-эриктери кӧп. Ол тоодо баланыҥ јӱрӱми, бойыныҥ билезинде эне-адазыла таскаары, атту-јолду, ӧбӧкӧлӱ ле гражданстволу болоры. Онойдо ок эне-адазыныҥ јаҥдаган јаҥын јаҥдап, энениҥ сӱдиле шиҥген тилин билери ле ӱренери, эмчиликте  эмденери ле эмчиликтеҥ баштапкы болуш алары, амыраары ла соотоноры, сургалга ла јайаандыкка јӱрери, эне-адазыла кожо јадар туразы болоры ла  оноҥ до ӧскӧзи.

Тап-эриктердиҥ тоозы бала јаанаган сайын база кӧптӧйт: 1,5 јаштаҥ ала бала ясляга јӱрери, 3 јаштаҥ ала балдардыҥ садына,  10 јаштаҥ — јаргыларга барып, бойыныҥ кӱӱн-санаазын айдары. Темдектезе, адын, ӧбӧкӧзин солыырына јӧп берери јанынаҥ. Эне-адазы айрылыжып калза, бала энезиле эмезе адазыла кожо јадарын талдаар аргалу болуп калат.  14 јаштаҥ ала бойыныҥ иштеп алган акчазыла бойы  тузаланары, ол тоодо стипендияла, пенсияла, ӧскӧ дӧ акча-манатла.  Онойдо ок ол  билимде, сургалда, литературада авторство алар аргалу, кредитный организацияларга акча саларга, паспорт аларга, ады-јолын, ӧбӧкӧзин солыырына. 16 јаштаҥ ала бала аргачы болор, ишке кирип иштеер, кооперативтиҥ турчызы болор, иштиҥ јӧптӧжӱзин  тургузар, мопед-кӧлӱкле  маҥтадар аргалу болуп калат. 18 јаштаҥ ала ол јаан кижи деп чотолот.

— Балдардыҥ тап-эриги бузулган деп кандый учуралдар чотолот?

— Баланыҥ јайымын кирелеп турза; баланы јаҥыскан таштап ийеле, бир канча ӧйгӧ јӱре берзе;  балага кол кӧдӱрип согуп, коркыдып турза; баланы мекелеп, оныҥ некелтелерин бӱдӱрбей турза; эҥ ле катузы — ол балада јиир курсак ла кийер кийим јок болгоны; ӱренбей турза; эмчиликке барып, баланыҥ су-кадыгын шиҥдетпей турза. Кӧп саба учуралдарда балдар бойлоры болуш сурап, коруланып болбос, оныҥ учун балдардыҥ тап-эриги бузулбазын деп,  государствоноҥ ло јонјӱрӱмдиктеҥ ајару салынат. РФ-тыҥ Билелик  кодекси опеканыҥ ла  попечительствоныҥ органдарына балдарды корулаар јаҥ берип салган (56 ст.). Ол тоодо,  балдарын кижи кире кӧрбӧй, тап-эригин бузуп тургандарды «эне-аданыҥ молјузынаҥ айрыыры» (ст. 69);  баланыҥ су- кадыгына эмезе јӱрӱмине каршулу айалгалар болуп турза, тургуза ла балдарын айрып алары (ст. 77). Билип туругар: јажы јетпеген баланы базынып, согуп турза, уголовный  кату каруузына тургузар (РФ-тыҥ УК-зыныҥ 106-136, 150-157 тизимдери). Онойдо ок балдардыҥ тап-эригин корыырга мен, балдардыҥ омбудсмени, балдардыҥ тап-эригин корыыр чыгартулу кижи болуп, база туружадым.

— Слер балдардыҥ кандый тап-эриктерин јасактарла быжулайдыгар?

— Бис јурттарла јол-јорыктарыста ада-энелерле туштажып, олордыҥ сурактарына каруулар берип, јартамалду иш ӧткӱрерге чырмайадыс. Кӧп эне-адалар биле, балдарды чыдадары, ӱредери јанынаҥ тап-эриктерин, молјуларын јакшы билбей турулар. Балдардыҥ тап-эриктерин корыырында госјаҥныҥ башка-башка кеминде органдарыла кожо аайына чыккадый  кӧп курч  сурактар бары јарталат. Јурттарда улуста иш јок болгонынаҥ улам  биледеги балдар шыралайт. Кенек балдарды јадар јерле очередь јогынаҥ јеткилдеери, государствоноҥ ӱзеери јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ алары, оору  баланы  группага кӧчӱрери јанынаҥ сурактар болот. Опеканыҥ ла попечительствоныҥ органдарыныҥ ижин јарандырарында, адалардыҥ биледе тоомјызын бийиктедеринде ле ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде кыракы бӱдӱргедий  иштерди бӱдӱредис.

Баланыҥ тап-эригин бускан, онойдо   ок балдар   каршулу   керектер эткен  учуралдарды  болдыртпазына (профилактикага) јаан ајару эдилет. Балдардыҥ ич-кӧгӱс кӧрӱмин, санаа-укаазын байыдарына, су-кадык јӱрӱм јӱрерине  ууламјылу, тузалу керектерле олорды јилбиркедип, јараштыҥ ла јалакайдыҥ телекейин ачары, олордыҥ бала тужын ырысту ла сӱӱнчилӱ эдери јаан улустыҥ, ол тоодо эне-адалардыҥ кӧнӱ молјузы.

Јадын-јӱрӱм кӱч болгонынаҥ улам, кӧп ада-энелер балдарын јӱк ле аш-курсакла, кеп-кийимле јеткилдеерине ајару салат. Олордыҥ ич-кӧгӱс кӧрӱмин, санаа-кӱӱнин байыдарына, јакшы кижи эдип таскадып ӧскӱрерине јаан ајару этпейдилер. Таскамалду бу ишти ӧйинде баштап ууламјылаганы  балдарды  каршулу јолдоҥ ыраадары, кандый бир јеткерге тӱжеринеҥ аргадаары јарт.

Јурттарда улуста иш јок болгонынаҥ улам биледеги балдар шыралайт

— Слердиҥ кӧрӱмигерле, бӱгӱнги кӱнде балдардыҥ кандый тап-эриктери кӧп сабазында  бузулат? Олорды кем бӱдӱрбей турган?

—Мениҥ  канча јылга кӧрӱп келгенимле, балдардыҥ тап-эриктери јанынаҥ ээжи-некелтелерди  эне-адалар ла олорды солып турган улус бӱдӱрбейт. Бала бойыныҥ билезинде јадып таскаар, эне-адазы кем болгонын билер учурлу. Биленеҥ кору алып, бала   ончо јанынаҥ  ӧзӱми бийик,  аргалары јаан болуп ӧзӧр  керек. Онойдо ок азырап јаткан улус оны јабыс кӧрбӧй,  базынбай, кӱӱн-санаазын бийик эдип кӧдӱрип азыраар учурлу. Бала — ол билениҥ  айылчызы:  сен оны азыраар, кийиндирер, ӱредӱ берип,  оны јаан јолго аткарар учурлу.

Эмдиги ӧйдӧ биле деп, бис нени айдып турганыс?  Кӧп билелерде адазы јок, олордыҥ ордына ӧӧй адалар. Кезик билелерде  энезиле кожо јадып турган  эр кижи болуп јат, ол аданыҥ молјузын бойына албайт. Оныҥ учун каршулу керектер, базыныш мынаҥ башталып јат. Баланыҥ су-кадыгына  ла санаа-кӱӱнине шырка артызат. Биле — ол јаҥыс ла турада кожо јадары эмес,  а бой-бойы учун каруулу болоры. Балдарын сананып, олорды азырап алайын деген санаа эне-аданыҥ јӱрӱминде баштапкы јерде турар керек.

Онойдо ок балдардыҥ ӱредӱ алар тап-эриги база бузулат. Он јыл мынаҥ озозыла тӱҥейлезе,  эмдиги ӧйдиҥ ойлык ла билим алар некелтелери башкаланган.  Кезик улус оны оҥдобой до јат. Ас эмес  учуралдарда эне-адалар балдарыныҥ ӱредӱзине јаан ајару салбай, ӱредӱге барып турганын кӧрбӧй, керектебей јат. Кезик учуралдарда дезе школдыҥ ӱредӱчилери балдарга јакшы ӱредӱ бербей јат. Оныла олор педагогический этиканы бузат.  Мындый сурактарга каруу берерге, бис ӱредӱ ле билим аайынча министерстволо колбу тудуп иштейдис.

— 2020 јылда пандемияла колбой кӧп улус айылдарында отурып турганынаҥ улам, каршулу керектердиҥ тоозы астаган ба?

— Јок. Улус айылдарында отурып,  казырланып, каршулу керектер эдери кӧптӧгӧни чочыдулу. МВД-ныҥ шылу ӧткӱрер бӧлӱгиниҥ јетиргениле, 2020 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгында јажы јетпеген балдарга удура эдилген каршулу керектердиҥ тоозы, былтыргы јылга кӧрӧ, 14,3 процентке кӧптӧгӧн. Каршулу керектердиҥ кӧп сабазы ол јажы јетпеген балдардыҥ айылдарында кожо јадып турган ӧӧй адалары, эмезе эјезиниҥ эш-нӧкӧри,  тӧрӧӧндӧри ле акалары кыс балдарды албадап, кыйнап тургандары болуп јат.

Каршулу мындый 12 керекте эки ле кыс бала  толо биледе таскап турганы темдектелген.  Арткан 10 учуралда билелер кӧп балдарлу эмезе энези јаҥыскан азырап турган, коомой јеткилделген билелердиҥ балдары.  9  учуралда  албадаткан кызычактар школдо ӱренип турган 8-11 јашту балдар, 3 учуралда  школго јеткелек балдар (3-6 јашту).

Оноҥ база бир курч сурак — ол балдардыҥ колдонып турганы ( бойыныҥ тынын кыйып).  2020 јылда 15 бала бойына кол салынарга сананганы јанынаҥ јетирӱни шылуныҥ  бӧлӱги јетирет. Кӧп саба балдар јеткерге јетпеген. Је андый да болзо, божогон балдар база бар. Колледжте  ӱренип турган 2003 јылдыҥ  Е. деп кызычагын колледжтеҥ  чыгарып саларда,  ол эне-адазыла ачыныжып ийеле, кол салынган. Керек эдер алдында ол аракы ичип алган деп, шылу протоколдо темдектелген.

Кан-Оозы аймактаҥ јажы эр кемине јетпеген К., 2007 јылдыҥ балазы, аҥылу учетто туруп турган  болгон. Психический оорудаҥ улам база кол салынган.

Бу ок аймактаҥ 2004 јылдыҥ балазы кол салынган, эки јылдыҥ туркунына ол бала депрессияда болгон деп, ӱредӱчилери ле ӱӱрелери айткан.

Кан-Оозы аймактаҥ 2003 јылдыҥ М. «игромания» деп  диагнозту оорула оорыган, база колдонып божогон.

Бу ок ӧйдӧ јажы эр кемине јетпегендер 20 каршулу керек эткени темдектелген. Ончо керектерди балдар  ӧскӧ кижиниҥ арга-јӧӧжӧзин  бойына аларга, кижини кӧрӧр кӱӱни јок болгоныла, онойдо ок бойыныҥ ар-бӱткен јайаган некелтелерин бӱдӱрерге кылынгандар. Балдар эткен  каршулу  керектер анчада ла  Горно-Алтайск калада, Шабалин, Майма, Чой аймактарда кӧп темдектелет. Кажы ла керек аайынча опеканыҥ ишчилерине, јажы эр кемине  јетпегендердиҥ керектери аайынча камыстарга, ижисле колбулу министерстволорго ло ӧскӧ дӧ каруулу органдарга баштанадыс. Кажы ла чочыдулу учуралда улустыҥ, билениҥ айалгазына кирип, уур-кӱчтерин оҥдоп, олорго болужары јаан учурлу болуп јат. Балдардыҥ кол салынарын болдыртпаска, кӧп балдарлу ла коомой  јадынду билелерге болуш јетирерге чырмайадыс.

Бала бойыныҥ билезинде јадып таскаар, эне-адазы кем болгонын билер учурлу

— Калганчы ӧйдӧ кандый аймактарда иш ӧткӱрдигер?

— Бу ӱч айдыҥ туркунына айдылган сурактар аайынча Турачак, Улаган, Шабалин аймактарда болдыс. Ол тоодо Турачак аймакта Иогачтыҥ, Озеро-Куреевоныҥ школдорында. Онойдо ок кӧп балдарлу, арга-чыдалы ас билелерле, КДН-да учетто турган балдарла тушташтыс. Эпидемия ӧйинде јарлалган «Айылда кычырадыс» деп акцияда турушкан балдарга Алтай Республиканыҥ  башкарузыныҥ адынаҥ бичиктер сыйладыс. Турачак аймакта балдардыҥ интернадына Катренниҥ Килемјилик фондыныҥ болужын јетирдис. Адалардыҥ, волонтер балдардыҥ кыймыгузын тыҥыдарга канцелярский јепселдер, эм-тус, коруланар маскалар табыштырдыс. Волонтер балдар коронавирус оору јанынаҥ јартамалду  иш ӧткӱрип,  јерлештерине  памятка ла  коруланар маскалар ӱледилер.

Улаган аймакта Балыктујул, Балыкчы, Кӧӧ јурттардыҥ школдорына Новосибирсктеҥ келген  психолог  Александр Данильсонло јӱрдис. Ал-санаага тӱжӱп, туйуксынып турган балдарла иш ӧткӱрдис. Балдардыҥ аш-курсагына, спортло тазыктырынганына, культураныҥ ӧткӱрген ижине  ајару эткенис. Шабалин аймакта Топучийдиҥ,  Кумалырдыҥ, Чаргыныҥ, Ильинканыҥ балдары јадып турган школдыҥ интернадында болдыс, эм-тус, бичиктер, канцелярский јепселдер апардыс. Бу јол-јорыкта адаларла туштажып, олордыҥ болужы уур-кӱч айалгада јаткан балдарга сӱреен јакшы јӧмӧлтӧ болор эди деп шӱӱштис. Бисте адалардыҥ кыймыгузы алдынаҥ бери иштеп јат, бу  кыймыгула  эрмек-куучынды мынаҥ да ары ӧткӱрерис.

— Надежда Чаҥкышевна, эрмек-куучын учун  быйан. Бис Слерге бу јеҥил эмес ижигерде јаан једимдер кӱӱнзейдис. Јакшы улус јолыгарда кӧп туштазын, су-кадыгар бек, арка-сынаар ару болзын.

 

Э. САНИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина