Алтайдын Чолмоны

Јӱк ле турумкайлар тууралабас

01.12.2020

Чычкан јылда ороондордыҥ экономиказына јаан согулта болды: коронавирус југуш ооруныҥ салтары ончого јуук бӧлӱктерде сезилген ле сезилет. Элдеҥ ле озо бир ле уунда кӧп улус јуулып турган бӧлӱк-ууламјыларда иштеп тургандарга кӱч болды. Кӧп тер-геелерде мындый айалга ол ло бойы кызалаҥду болуп артып јат. Бу бичимелде тергеебистиҥ эл-јонды ашка-рар бӧлӱги уур-кӱчтерди канайып ӧдӱп турганын, олорго государстводоҥ кандый болуш эдилгенин, ондо иштеген аргачылардыҥ санаа-шӱӱлтелерин кӧрӧли.

Урсулина ТАТИНА, «Блэк» ООО-ныҥ генеральный директоры:

—Тулаан айда ороондогы эпидайалгадаҥ улам тергееде кӧп предприятиелерди бӧктӧп ийерде, бис белетеп турган аш-курсагысты айылдар сайын јетирерин артыргызып саларында алаҥзыбадыс. Ол ӧйдӧ бис бу ууламјыда ишти баштап салган да болзобыс, ол бистиҥ тӧс ижистеҥ ыраак болды. Је эпидайалгала колбой, аш-курсак јетирер ишти тӱрген-тӱкей тыҥыдып, Блэк-бар ла Сити кафелеристеҥ баштапкызыныҥ ижин «тоҥырып» саларга келишти. Айдарда, клиенттеристиҥ кӱӱнзегениле аш-курсак белетеп, олорго јетирер иштер јӱк ле Ситиде болгон.

Андый айалга та канча кире чӧйилери чокум-јарт эмес болгон. Је ол узак болорын ары јанынаҥ сезип турдым. Бӱдӱн кандык айды бис улуска јӱк курсак јетирип чыкканыс. Бар ла јок јанынаҥ кымакайланарга келишкен. Кажы ла предприятиениҥ, аргачылыктыҥ ижи чыгымы јогынаҥ болбой јат. Бистиҥ учуралда — ол отурган тураныҥ јеткилдештери, коммунальный тӧлӧмирлер, иштеп турган сооткыштар, печкелер, электроот — ончозы учун тӧлӧӧр керек. Карын, ол ӧйдӧ одыру учун тӧлӧбӧгӧнис. Јеткилдештердиҥ бир кезигин токтодорго до келишкен.

Кӱӱнзеген улус курсакты бойлоры да келип алар аргалу болгон, је ондыйлардыҥ тоозы ас болгон, байла, олор чочып-јалтанып турганынаҥ улам.

Иштеер јерлерди корып аларга, кезик ишчилеристи бир канча ӧйгӧ амыралтага ийер аргала тузаланганыс. Јӧптӧжӱ аайынча иштеп тургандарды ижинеҥ јайымдаарга келишкен. Бир уунда иштеер улустыҥ тоозын астадып, кухняда, залда айалгаларды ончозын эпиднекелтелерге келиштире јазаганыс.

Бистий предприятиелерге иштеер ӧйди 23 саатка јетире узаткан болзо…

Предприятиеде тӧс иш ол курсак јетирип турган курьердиҥ ижи болуп калган болгон. Иштиҥ бу јанын ла клиенттеристиҥ кӱӱнземелдерин билип аларга бойым да бир канча ӧйгӧ курьердиҥ молјуларын бӱдӱрдим. Бу ӧйдӧ тӧс ууламјызы аш-курсакты айыл-дар сайын јетирер предприятиелердиҥ ижи де, кирелте-тӱжӱми де кӧп болгон, бис олорго једип болбой турган эмейис.

Болуш керегинде айдар болзо, каланыҥ башкартузыныҥ јакшынак ла керектӱ јӧмӧлтӧзин темдектеерим. Олор ачу аш садар јараду-лицензиялар јанынаҥ биске јеҥилте эткен. Онойдо ок Проточный оромдо арендага алган јердиҥ ээзи бистиҥ айалганы оҥдоп, база сӱрекей јакшы јеҥилте-болуш эткен. Ишчилеристиҥ тоозыла таҥынаҥ коруланар эдимдерге акча-манат  база берилген. Ол учун јаан быйанымды айдадым.

Кирелтелеристи де тыҥ чоттобой, јӱк ле ижис токтобозын, ишчилерис иштӱ болзын, кафениҥ эжигинде јаан кара сомок турбазын деп ле клиенттеристи сананып иштегенис. Кӧп улус чыгымдарын сананып, тӧлӱге тӱшпеске, бу кӱч ӧйди ӧткӱрип ийер деп, предприятиелерин јабып ийген. Мениҥ шӱӱлтемле, одычакты бир де ӧчӱрбес керек. Уур-кӱчтерди иштеп тура ӧтсӧҥ, мен бодозом, айалга оҥдолгон кийнинде, ижиҥ јакшы кӧндӱге берер. Ӧчӱрип салган отты дезе јаҥыдаҥ камызарга кӱч ле. Онойып, ас-мас та болзо ишчилеристе ишјал болзын деп, кандык айда турумкай иштегенис.

Је, качан предприятелер оноҥ до ары бу аайыла иштеер деерде, биске база бир учурлу алтам эдерге келишти. Проточный оромдо акча тӧлӧп тузаланган турадаҥ чыгып, Чаптыновтыҥ оромында Блэк бардыҥ туразына кӧчӱп, эки объектти бириктирип салдыбыс.

Государство баштапкы ӧйдӧ Сбербанк ажыра аргачыларга јеҥилтилген кредит акча берген. Ондо тӧс некелте — иштеп тургандардыҥ тоозын астатпазы. Бис ол јӧмӧлтӧлӧ тузаланып, бир эмеш тӧлӱлеристи бӧктӧгӧнис. Бу ууламјыда иштеп тура, бистиҥ предприятие ӱзӱк јоктоҥ кажы ла кӱн иштеп јат, нениҥ учун дезе, бис элдеҥ озо ишчилеристи сананып јадыбыс, олордо ишјал болор, кажы ла кӱнги чыгымдарды бӧктӧӧр керек. Онойдо ок бис аш-курсагысты сӱӱп, биске келип турган клиенттеристи сананып, кажы ла кӱн иштеер учурлу.

Мындый кызалаҥ ӧйдӧ ончо ишчилериҥ сендӧӧн кӧрӱп јат, олордыҥ ишјалы, арга-чагы сенеҥ камаанду. Оныҥ учун, агынча айтса, аайланбай, маҥзаарып та турган болзом, улузымды сананып, бек тудунып, олордыҥ кӱӱн-санаазын ӧчӱрбей, ичкери болгоныс.

Јаан изӱ айдаҥ ала ашкарынарында иштеген предприятиелерди ачып ийерде, ижис кӧнӱ јӱре берди. Туристтер де келип баштаганы ижиске јарамыкту болгон. Ол ӧйдӧ бис кожо иштеген командабысты орныктырып алганыс, амыралтада болгон ишчилерис ишке чыккан, керек дезе  ӱзеери де болушка улус алганыс.

Јайга кӧрӧ, улус келип турганы ла кирелтелерис 70% кирезине астай берди

Ӱлӱрген айда болуп јаткан керектиҥ аайы јаскыда болгонынаҥ канча катапка јаман болды. Ол тушта бистиҥ предприятие, јаҥы ла базып баштап турган баладый, тоолу ла алтамды эдип ийген болгоныс. Је оноҥ башкару ашканалар 22 ле саатка јетире иштеер деп јакаан чыгарып јат. Ол биске не дегени? Айылчылар биске кӧп лӧ сабада эҥирлер сайын келип јат. Айдарда, ондый јакаанла колбой, биске келип турган улустыҥ тоозы кезем астай берген. Ол нениҥ учун дезе, кезик улус айылдарынаҥ  чыгарга коркыган, кезиктери оорыган. База бир шылтак — ол 22 ле саатка јетире иштеер-ге келижип турганы. Кӧп саба улус иштиҥ кийнинеҥ, токыналу келип, биске ажанып, куучындажып аларга келип јат. Је мында олорго ӧткӱре ас ӧй берилип јат. База ла бир саатка ол ӧйди узаткан болзо, 23 саатка јетире, бистий предприятиелерге канча кире јеҥил боло берер эди. Бӧктӧӧрин бӧктӧбӧгӧн дӧ болзо, мениҥ шӱӱлтемле, иштеерге база бир саат кошкон болзо, биске «тынарга» канча кире јеҥил болор эди…

Баштап тарый аргачыларга кандый бир болуш болгон, мынаҥ ары ол болор бо, канайып иштеерис — јарты јок. Је андый да болзо, бистиҥ нак ӧмӧлик Чыч-кан јылдыҥ уур-кӱчтерин ӧмӧ-јӧмӧ ӧдӱп чыккан деп айдарга јараар. Айалга мынаҥ ары оҥдолорына иженип, клиенттериске мынаҥ да ары албаданарысты, ончо ээжи-некелтелер аайынча иштеп турганысты ай-дадым.

Горно-Алтайск калада чайлап, аш-курсак амзап, амырайтан база бир јарлу јер — ол кафе «Натали». Оныҥ коммерческий директоры болуп турган Наталья ДАНИЛЕНКОНЫҤ темдектегениле, бу ашкарар предприятие уур-кӱчтерди «Натали» кафеге кирип турган «Цвет» ПТП ООО-до башка ууламјылу бизнес бар учун ӧдӱп чыккан. Андый эмес болзо, кафе бӧктӧлӧринеҥ де маат јок болор эди:

—Ашкарар предприятелерге јастаҥ ла ала јаан ченелтелер башталарда, баштап бис государстводоҥ, ишчилерге ишјал тӧлӧӧргӧ, јӧмӧлтӧ эдип эки катап акча-манатла болуш алганыс. Бис ол тушта бӧктӱ болгоныс, јӱк ле аш-курсакты белетеп, айылдар сайын јети-рер ижис улалган. Мынаҥ озо аш-курсакты бис тоолу ла јаантайынгы клиенттериске јетирип иштегенис деп темдектеер керек. Токтодулар кийдирилген кийнинеҥ кирелтелер де алар эмес, тӧлӱге тӱжӱп, минуска иштегенис. Эл-јонды јилбиркедип, бир канча акциялар ӧткӱргенис. Темдектезе, аш-курсак алдыртса, пицца, роллдор сыйлаганыс. Олордыҥ болужыла садуны бир эмеш кӧптӧдип те алган болзобыс, аш-курсактыҥ белетеген баазы кӧптӧй берген. Онойып кандык, кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда иштегенис.

Јайгыда јакшы иштеп алганыс, нениҥ учун дезе пандемияла колбой туристтер ороон ичинде ле амыраган, айдарда, клиенттер кӧп болгон. Орус тилдӱ турист-тердиҥ тоозы сӱрекей кӧп болгон, ол јылга кӧрӧ, башка ороондордоҥ улус бир де болбоды. Бӱгӱнги айалга база ла коомойтып јат. Јайга кӧрӧ, улус келип турганы ла кирелтелерис 70 процент кирезине астай берди. Је андый да болзо, 22 саатка јетире кажы ла кӱн иштеп, алдындагы кирелтелеристиҥ јӱк 30 процент кирезин алып јадыбыс. Онызынаҥ бис минуска тӱже берип турганыс јарт.

Иштеер јерлерди корып аларга, кезик ишчилеристи бир канча ӧйгӧ амыралтага ийер аргала тузаланганыс

Сбербанктаҥ јеҥилтелӱ кредит аларга документтер табыштырарыста, нениҥ де учун келишпеди. Јаантайын иштеп турган ишчилерис ончозы бойыныҥ јерлеринде, је ишјал ла кирелтелер астаганынаҥ улам, тоозы база астап калган эмей. Кафе токтобой иштеп, ишјалды тӧлӧп турганы бисте мынаҥ башка саду-бизнес барынаҥ камаанду. Саду бӧлӱкте керектиҥ аайы, карын, кем јок, јакшы. Оноҥ ӧскӧ кафени бӧктӧӧргӧ келижер.

Банкеттер, байрамдар ӧткӱрерге јарабас деген де болзо, улус келип, сурап турганы кӧп. Је бис ээжилерди буспайдыс. Столдордо тоолу ла кижидеҥ отурарга јараар.

Алдында ӧйдӧ тӱнниҥ 12 ле бир сааттарына јетире иштеген болзос, эмди јӱк ле 22 саатка јетире иштегенис база салтарын јетирет. Мындый ок бизнесте иштеп турган кӧрӱш-таныштарымнаҥ уксам, ончозына кӱч болот.

«Сковородовна» деген сетьтиҥ Алтай Республикада башкараачызы Светлана:

—Пандемия ӧйинде ижис сӱрекей кӱч барып јат. Јаан изӱ айда ачылган кийнинде эрчимдӱ иштеген де болзобыс, тӱҥей ле минуста болгоныс. Эм тургуза пандемияныҥ экинчи толкузы ӧдӱп јатканы бистиҥ пред-приятиеге база билдирлӱ.

Кандык айда иштебегенис. Оноҥ мындый айалгала колбой, ижиске јаҥыртулар кийдирип, араайдаҥ иштей бергенис. Эмди биске телефон согуп (ол 2ГИС-те бар), аш-курсакты белетеп салзын деп заказ эдер ле келип алып алар арга бар. Блиналарды, ашканаларда башка аш-курсакты чылап, айылга јетирер ченемел бисте алдында болгон. Је бистиҥ белетеп турган кур-сакты изӱге, кафеде отурып јиирге артык болгонынаҥ улам, бу ууламјы биске келишпеген. Келер ӧйдӧ бу јанынаҥ кандый бир эп-сӱмелер табар болорыс, је эм тургуза оныҥ биске тузазы ас.

Горно-Алтайскта бистиҥ предприятиениҥ тӧрт ашканазы бар. Олордыҥ турган залдарын бис арендага аладыс. Пандемияла колбой уур-кӱчтер башталып турарда, туралардыҥ ээлери арендала бир кичинек јеҥилтелер эткен болгон. Јайгыда клиенттеристи јил-биркедип, бир канча акциялар ӧткӱргенис. Је эмди онойып эдерге база келишпейт. Ончо немениҥ баазы бийиктеп јат. Темдектезе, ӧзӱмдердиҥ ӱзи сӱрекей тыҥ бааланып калган. Оны тегин де улус сезип ийген болбой. А блиналардыҥ кулурына бу ӱсти кӧп кожор керек.

Акча-манат јанынаҥ айалга керегинде чокум айдып болбозым, оны Барнаулда бистиҥ сетьтиҥ башкартузы аайлаштырат. Јербойында бис ончо санитар ээжилерди бӱдӱрерин, аш-курсактыҥ ла јеткилдештиҥ чыҥдыйы бийик кеминде болорын кӧрӧдис. Бистӧӧн кирип келзе, бир катап кийер маскалар, дезинфекция эдер суузындар ончозы кажы ла кӱн јеткил. Столдо эки ле кижидеҥ отурат, балдар ойноор толуктарды јабып салдыбыс.

Алдындагызына кӧрӧ, улустыҥ тоозы ла алып турган кирелтелерис 50 процентке астап калган.

***

Пандемияла колбой анчада ла ашкарар предприятиелерге кӱч келижет. Олор кӧп сабазы јӱк ле арайдаҥ аргаданып, эл-јон олор јаар јолды ундыбазын деп иштеп јат. Мындый иште билгир башкараачынаҥ, ӱзеери јӧмӧлтӧ-болуштаҥ, нак ӧмӧликтеҥ, јаҥдардыҥ јӧп-шӱӱлтелеринеҥ кӧп неме камаанду. Айалга мынаҥ ары оҥдолбозо, эл-јон сӱӱген кезик ашканалар бӧктӧлӧринеҥ маат јок.

Э. КУДАЧИНА