Алтайдын Чолмоны

Максим Михалев: «Јаан јолдор јерди артадат…»

01.12.2020

Максим Михалев Россияныҥ государстволык гуманитар университединде (РГГУ) Тӱштӱк, Тӱштӱк-Кӱнчыгыш ла Тӧс Азияныҥ, Сибирьде јаткан ук-калыктардыҥ тӱӱкизин ле антропологиязын ӱредет.

Тӱӱки билимдердиҥ кандидады. Тургуза ӧйдӧ РГГУ-ныҥ Социальный антропология аайынча тӧс јеринде иштеп јат. Алтай Республикага оныҥ јол-јорыгы Россия Федерацияныҥ президентиниҥ јакааныла РФ-тыҥ ӱредӱлик министерствозы ла Билимдер Академиязы Россияныҥ албаты-јоныныҥ этнокультурный бирлиги аайынча ӧткӱрип турган јаан шиҥжӱ ишле колбулу. Бу ӱлекерди бӱдӱрген иште Максим Михалев «Роль этнического фактора в обеспечении национальной безопасности Российской Федерации» деген бӧлӱктиҥ башкараачызы. Бу иштиҥ турулталарыла ол Президенттеги Национальностьтордыҥ керектери аайынча советте доклад эдер.

– Мен Китайда он јылдаҥ ажыра јаткам. Россияныҥ ла Китайдыҥ гран-кыйуларыныҥ јанында јуртаган калыктар аайынча билим ижимди кытат тилле Пекинде корыгам. Ондо диссертациям «докторский» деп чотолот. Москвага кӧчӱп келеле, бу шиҥжӱлеримди улалткам ла билимдердиҥ докторыныҥ адын келер јылдыҥ кочкор айында мында корыырым – деп, Максим Михалев куучындайт.

– Гран-кыйуга коштой јаткан бистий оок калыктар орооныска јеткер болбозын јеткилдееринде учурлу болгоны… Бу айдылган эрмекти јартап берзегер, Максим Сергеевич?

– Россия Федерацияныҥ Ыраак Кӱнчыгышта ла Сибирьде Китайла, Монголияла гранына коштой јуртаган ас тоолу тургун, ӧс калыктар Россияныҥ граждандары болуп јат. Бу ок ӧйдӧ олор культуразыла азиат цивилизацияга кирет. Эвенктерге, буряттарга, алтайларга ла тувиндерге јуртаган јери –  айыл-јурты. Олор гранныҥ ары јанында монголдорло тӧрӧӧн колбуларын оҥдоп-билип јат. Кытаттарды да јакшы билер. Тӱӱкини кӧрӧр болзо, ончозында, анчада ла алтайларда, кытаттарла колбулар јуу-чакту, јеткер-тӱбектӱ болгон.

Государстволык гранныҥ јанында јаткан ук-калыктардыҥ Россияга јеткер болдыртпазын јеткилдееринде учуры сӱрекей јаан. Мен бу улусты гранды корыган эҥ артык пограничниктер деп айдар эдим. Не дезе, јуртаган јери олорго – айылы ла шак оныҥ учун олор јерин кемнеҥ де артык корып ла кичееп јат. Олордоҥ артык кем де кичееп болбос.

– Шак гранга коштой јатканы, ары јанында јаткан јондорло тӱҥей чырай-кеберлӱ, культуралу, бир ӧйдӧ тӧрӧӧн дӧ болгоны бу калыктардыҥ улузын сепаратисттер, националисттер деп актуга бурулаар шылтак болгонын тӱӱкидеҥ билерис.

– Тӱӱкиде кандый ла учуралдар болгон. Чет Челпановты јопон шпион деп бурулаганын да алза. Је учы-учында чын кӧрӱм јеҥип чыккан. Је буряттардаҥ, Терек сууныҥ јанында јаткан ӧс калыктардаҥ, Оренбургта јаткан казахтардаҥ турган казактар Россияныҥ гран-кыйуларын корыганын эске алалы.

Кажы ла калык бойы аҥыларлу ла бу аҥылузын оҥдоп, калык болгон адын јылыйтпай, ӧзӧргӧ јӱткӱп јат. Гранга коштой јаткан калыктар јанынаҥ билгир политика ӧтсӧ, олор айрылып, башка јадарга јӱткӱбей јат ла јӱткӱбес те, нениҥ учун дезе јаан ороондо јадарга артык, јаан ороон олорды артык корыыр.

– Билгир политика дегенин Слер канайда оҥдойдыгар?

– Калык јаан ороондо јадала, бойыныҥ јерин башкарар, бойында ээ болор аргалу болзо, камааны јок јадарга јӱткӱӱр шылтак та болбос, ондый ба? Ороондо оныҥ чӱм-јаҥын, культуразын тоогон болзо, калык болуп ӧзӧр аргаларлу болзо. Мен 1990-чы јылдарда ла катап былтыр Тувада иш јол-јорыкла болгом – ол ӧйлӧрдӧги ле эмдиги айалга чек башка. Олордо Сергей Кужугетович Шойгу бар ла јаан ороондо јадарга амыр ла артык болгонын олор кӧрӱп, билип јат.

Ороонныҥ јака јерлериле мен кӧп јорыктайдым ла бу јерлерде јаткан улустыҥ тӧрӧлчи кӱӱни чик јок јаан, олор артык патриоттор болгонын кӧрӧдим. Тӧрӧлисти корыыр бу арга, ресурс, сананзам, толо тузаланылбай јат. Мениҥ докторский диссертациям, ӱлекер аайынча ижим шак бу сурактарга учурлалган. Москвада патриотизм керегинде куучындар кӧп, је Лондондо јилбӱлери кӧп улус база ас эмес болгонын слер де билбей.

Алтай да, Тува да – гранныҥ кыйузында јаткан тергеелер. Је олор тӱӱкизи ле де, јаткан албаты-јоныла да тӱҥей эмес. Кажы ла тергее бой-бойынаҥ аҥыланып јат ла олор аайынча ӧткӱрген политика да бир тӱҥей болбос керек.

– Алтай Республиканыҥ јериле кытат јаар газӧткӱш ӧткӱрер ӱлекер чыгарда, бистиҥ тергеениҥ кӧп улузы ого удура болгон. Алтайдыҥ ар-бӱткенине эдилер каршула коштой озодо, Ойрот каандык тушта, кытат-манјылардыҥ алтай калыкка экелген косколоҥ-тӱбектӱ керектери эзедилген. «Кӱнбадыштаҥ келген јуу орто јуу болор, јаан чак кӱнчыгыштаҥ келер» деген озогы белгелерди де эске алгандар. Эмдиги ӧйдиҥ экономикалык ӱлекерлерин шӱӱжер тушта јӱсјылдар мынаҥ кайра болгон керектер чыгып келетени кайкамчылу эмес пе? Слер бу керегинде нени сананадыгар, Максим Сергеевич?

– Тӱӱкилик эзем деген оҥдомол бар. Ол кайда да барбай јат, муҥ да јылга јоголбой, чыгып келер аргалу. Амыр-Санааныҥ јаткан ӧйлӧринеҥ бери дезе 300 ле јыл кире ӧткӧн, бу узак эмес, он ло ӱйе јӱрген ӧй. Кош-Агаш ла Улаган аймактарга дезе оноҥ до ас, 19-чы чактыҥ учы.

Кӧрзӧгӧр, Украинада бӧлӱниш Донбасс, Луганск чийӱле ӧткӧнин. Мынайда келижип калган деп бодогодый. Је 1918 јылдыҥ картазын кӧрзӧ, украин республиканыҥ ла Донныҥ бӧлӱнгени шак бу чийӱле ӧткӧн. Учурыла, казактар јаткан јерлер айрылган. Государстволык грандар јаҥырта темдектелип, кандый да јӧптӧжӱлер тургузылып турза, тӱӱкилик эзем артып јат – оныҥ бойыныҥ грандары, ӧзӧр бойыныҥ јолдоры бар. Бу ӧмӧлик эзем, «коллективная память», оноҥ кубултар, ченелтелер кезикте эдилип јат ла бу ченелтелер једимдӱ де, турултазы јок то болор аргалу.

Алтайлар керегинде айдар болзо, джунгарский геноцид болгон, ол албатыныҥ эземинде арткан. Газӧткӱш ӧткӱрер ӱлекерде газӧткӱш эмес, оныла кожо тудулар јол алтайларга чочыдулу болгон.

– Чын.

– Бу чочыду тӧзӧлгӧ јок эмес, је ӧскӧ шылтактарла.

Китай келер деп улустыҥ эртеледе коркып-чочыганы чын айалгага келишпей јат деп айдар керек. Нениҥ учун дезе, чыннаҥ алза, Китай јерин элбедерге тыҥ ла јӱткӱбей јат, ол эбире јаткан јерлердиҥ ар-байлыгын, арга-чыдалын садып-соорып аларга јӱткӱйт, не дезе, бойына кожуп алган јерлерди кичеер керек. Мен Китайла гран-кыйуда јаткан бистиҥ кӧп тергеелерде болгом. Ондо јадарга кытаттар келбей јат, олор улусты ишле јеткилдейт ле ончозы кытаттарга иштеп јат – орустар агашты кезип ле оны чыгара тартып, ӧскӧ байлыктарды тузаланып ла о. ӧ.

Газӧткӱш ле јол текши Евразияда эмдиги геополитикалык айалганы кубултар аргазыла јеткерлӱ. Чочыду јаҥыс та јолло кожо кытаттар эмезе Синьцзян, ислам фактор келеринде эмес, је ончо континентте айалга кубуларында. Нениҥ учун дезе Китай бу ла јанында, Новосибирсктеҥ 800 беристе кире јерде боло берер. Јолло ӧткӧн улустыҥ, тарткан коштордыҥ ла о. ӧ. агындар кубулар. Китайга да бу јол бистеҥ нени экелери јарты јок.

Мынайда кӧргӧжин, алтайлар Евразия континентте балансты корыган улус. Олордо бойыныҥ чочыдулары ла јоболтолоры бары чын. Је олорды кичееп, алтайлар јаҥыс та бойын эмес, је Россияны кичееп јат, айса болзо, Китайды да. Нениҥ учун дезе кеминеҥ артык колбулар – ол јаантайын јакшы эмес. Јолдорло, темдектезе, танктар да кезикте јӱрер аргалу. Јер-айакты быртыткан миллиондор тоолу туристтер јолдорло јорыктап јат. Јол јаантайын јакшыны экелет деп айдар арга јок. Алтайда, болуштоптыҥ оозындый чичке јерде, Россияны ла Китайды бириктирген јол болзо, ол нени экелер? Бу јолло Синьцзянга, Урумчиге ле Кашкарга кӧнӱ јол ачылат, оноҥ ары Пакистанга. Кӧргӧжин, Алтай Пакистанга ла оноҥ Афганистанга јетире, эмезе оноҥ – Алтайга эҥ јуук јолду јер боло берер. Алтайлар, тӱӱкилик эземине тайанып, бойыныҥ јилбӱлерин кичееп корып турганы јарт. Је анайда ок олор орооныстыҥ геополитикалык јилбӱлерине иштеп јат. Газпром дезе, акционер биригӱ болуп, элдеҥ озо бойыныҥ јилбӱлерин кичеейт. Ого база бир ӧткӱш салар, оны иштедер керек. Алтайларга дезе бу јер – айылы, бу туулык ӧзӧктӧрдӧҥ ӧскӧ олордо не де јок. Оныҥ учун олор јерин кичееп, эҥ чындык патриоттор болуп јат. Ада-ӧбӧкӧзи јаткан, бала-барказын азыраган, айыл-јурты болгон јерин. Шак оныҥ учун бойыныҥ акча кирелтезин кичееген Газпромныҥ эмес, элдеҥ озо алтайлардыҥ санаа-кӱӱнин тыҥдап угар керек деп сананадым.

– Тергеелер ортодогы «Сибирьдиҥ јӧптӧжӱзи» деген ассоциация Россияныҥ, Монголияныҥ, Казахстанныҥ ла Китайдыҥ «Алтай» деген тӱӱкилик јерлерин колбогон јол тӧзӧӧр ӱлекерди јарлаганы 20 јыл боло берди. Ол аайынча иш ӧткӧнчӧ.  Је телекей, јӱрӱм тӱрген кубулып јат, бисле одоштой ло оноҥ до ыраада јаткан тергеелердеҥ Чуйдыҥ јолыла Монголия јаар барган јорыкчылар јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Республиканыҥ јери олорго гранды ӧдӧр ӧткӱш боло берген.

– Слер бойыгар мыны канайда кӧрӧдигер?

– Мен јорыктаарга сӱӱр кижи, оныҥ учун јаман неме кӧрбӧйдим. «Јаан Алтайдыҥ» эбирӱ јолы тӧзӧлгӧжин, оныла јорыктаар да эдим.

– Бу јолло, Ташанта ажыра, мен кӧп јорыктагам.  Јол – ол јол ло, ондо јаман јок. Јол ӧткӱш, проходной двор боло берзе – онызы коомой. Јолдыҥ ла ӧткӱштиҥ башказы неде дезе, айылыҥды кечире ӧткӧн јолло кем ӧдӱп турганын шиҥжӱде тудар, божодорын-божотпозын токтодор арга јок болзо – ол ӧткӱш.

Россияныҥ темир јолдорыныҥ јааны болгон Владимир Иванович Якунинле кожо (эмди ол МГУ-да госполитиканыҥ кафедразын башкарат), «Пояса и пути Евразии» деп бичикти белетеп), былтыр кепке базып чыгарганыс. Ол Евразия континентте интеграция керегинде бийиктеҥ кӧрӱп, Москвада, кабинетте бичиген бичик. Мен этнограф кижи болорым ла бистиҥ иште нени-нени бичиирдеҥ озо, бойын ченеп кӧрӧр эп-арга бар, ол «метод включенного наблюдения» деп адалат. Геополитикада бу эп-арганы тузаланып не кӧрбӧс деп сананала, мен 2019 јылда Москвадаҥ ала Пекинге јетире јаҥыскан јорыктагам. 8000 беристе јерди велосипедтӱ ӧткӧм. Бу јорык меге сӱрекей тузалу болгон ло оныҥ турулталарыла, быјыл коронавирусла оорып айылда отурала, «Пояса и пути Евразии» деген бичиктиҥ экинчи томын бичип салдым. Баштапкызы геополитикалык колбуларды «ӱстинеҥ тӧмӧн» кӧргӧн бичик болзо, экинчизин – «алдынаҥ ӧрӧ кӧргӧни» деп айдар керек.

– Чӧрчӧк!.. Канча ӧйгӧ бу јолды ӧдӱп чыкканыгар, кандый јерлерле јорыгар ӧткӧн?

– 8000 беристе јолды 100 кӱнге. Мен спортчы-велосипедист эмес, улусла туштажып, куучындажып, кӱнине 100 км ӧткӧм. Москвадаҥ чыгала, Самара ла Оренбург ажыра, оноҥ Барнаул – Кемерово – Абакан – Кызыл – Улан-Батор ло Гобиниҥ чӧлин ӧдӱп, Пекинге јетире. «Јолдор јок јерлерде улус артык јадат» деген саҥ башка тӱп-шӱӱлте чындык болгонын мен бу јол-јорыгымда бойым кӧрдим. Куучын элбек, јорыктаарга эптӱ, тӱрген јӱрер арга берген јолдор керегинде ӧдӧт. Мындый јолдордыҥ јанындагы јерлер табынча кунурап јат, не дезе, олордоҥ јуугындагы калаларга ла тӧс јерлерге баштап ӱренип барган јииттер, олорды ээчий ӱредӱчилер, эмчилер, специалисттер ле иштеер чыдалду ӧскӧ дӧ улус кӧчӧт. Нениҥ учун дезе калаларда јадар, иштеер ле ӧскӧ дӧ айалгалар чик јок артык. Олордыҥ јаткан јурттары дезе баштап бойлорына, оноҥ ӧскӧ улуска дачалар, амыраар јерлер боло берет, мында турбазалар, филиалдар ла о. ӧ. тудулат, јеринде арткандардыҥ јаҥжыккан јадын-јӱрӱми кубулат, кылык-јаҥы ӧскӧрӧт.  Ӱзеери, јаан јол бирлик иштӱ, јадын-јӱрӱмдӱ, јаҥжыккан колбуларлу јерди эки јара бӧлӱп, бирлигин бузуп јат. Бу сӱрекей јаан ла ӧҥзӱре сурак. Јолды јаантайын кӱчтӱ тергее арга-чыдалы, акча-манады ас јерлерге оныҥ ар-байлыгын, ийде-кӱчи соорорго салып јат.

– Бистиҥ де јаан эмес тергееде Чуйдыҥ јолында ла оноҥ ыраада јаткан јурттарда улустыҥ јадын-јӱрӱми, кылык-јаҥы бой-бойынаҥ билдирлӱ аҥыланып јат. Је јол јок база коомой. Олорды саларга тергее бойы албаданат, тӧс јердеҥ акча сурап базат…

– Куучын кандый јолдорды, не керектӱ эдип турганында. Кӧп учуралдарда јол саларын тергее эмес, тӧс јерлердиҥ тергеедеги јаҥда отурган улузы баштап јат ине. Јаткан јери-јурты ӧткӱш боло бергени калыкка, бистиҥ учуралда алтайларга, сӱрекей јеткерлӱ. Мен мыны этнограф болуп айдадым.

– Нениҥ учун јеткерлӱ – культуразы јылыйар ба, калык бойы  кайылып јоголор бо?

– Билимниҥ темдектегениле, культура – ол кожоҥ-бије, кеендик-кееркедим эмес, ар-бӱткенине, јӱрӱмниҥ айалгаларына келиштире јадын-јӱрӱмин тӧзӧгӧни, калык болуп бойын корыганы, канайда јатканы. Кажы ла калыктыҥ јӱрген-јаткан айалгалары башка учун культуралары база тӱҥей эмес, башка. Бойыныҥ аҥылу культуразын јылыйтып, арткандарына тӱҥей боло берзе, калык јоголып јат.

Туризмди ӧскӱреринде культура – бренд, оны садып, акча иштеп алар керек деп айдып јат. Английский тилде «бренд» деген сӧс – «таҥма» дегени, малды ээзи таҥмалаганда, «брендировать» эткен деп айдып јат. Мен бу сӧсти коркышту јаман угадым. Ростуризмде бу сӧс та не јарлу боло берген, билбей турум.

Нениҥ учун јеткерлӱ керегинде. Мен Китайда, Алтайла гран-кыйудагы Канас ажуныҥ ары јанында шиҥжӱ иш ӧткӱргем. Ондо тувиндер јаткан Хом деген јурт бар, олор бойын кӧк мончок деп адап јат, сӧӧктӧри алтай сӧӧктӧргӧ тӱҥей. Туризмде иштеген компаниялар бого келип, бис слерди «јерлик ук-калык» деп садайыс, акча иштеп аларыгар деген эмтир. Сӱреен јаан ла јараш рекламный иш ӧткӱрген. Тургуза ӧйдӧ бу Китайда туристтер келип турган эҥ јарлу јерлердиҥ бирӱзи.

Хом јуртта 3 муҥ кире эл-јон јуртайт, бир ле кӱнде мында болуп турган туристтердиҥ тоозы 60 муҥ кижи. Олор «јерлик тувиндерди» кӧрӧргӧ келген учун, улустыҥ јадын-јӱрӱми бӱткӱлинче соот-кӧргӱзӱ эдип садылган. Бу јуртта ийттер јок, нениҥ учун дезе ийттер туристти тиштеердеҥ айабас. Уйлар мында база јок, не дезе олордыҥ ӧтӧгине јорыкчылар базып ийер аргалу. Келген јорыкчыларды айылдарына кондырарга, уткыырга јарабас. Туризмнеҥ иштеп алган акча тӧс јерге, база казахтарга ла дунгандарга барат. Тувиндер болуп кайлаган кайчылар да –казахтар…

Тувиндер дезе зоопаркта јаткандый. Олорго јуртын, бойын тузаланганы учун ас-мас акча тӧлӧп јадылар. Беленге акча алган, иш јок улус аракыга кирип јат. Јаан јашту ла јиит улус ортодо аайлашпастар кӧптӧгӧн: јииттер ӱренер де, иштеер де кӱӱни јок, акчага јайылган. Туризм бу јуртка нени экелгенин кӧрӧргӧ коркымчылу.

– Јаткан јерин быртытпай, албаты-јонына тузалу эдип ӧскӱрген кандый јерлерди айдар эдигер?

– Меге Бутанныҥ ченемели јарап јат. Бу Гималайдыҥ тууларында јаткан јаан эмес ороон. Ару кей, солун ар-бӱткен, јебрен тӱӱкилӱ, кайкамчылу культуралу калык. Бого келерге кӱӱнзегендер јараду берилерин он јылга чыгара сакыйдылар. Нениҥ учун дезе јылына јӱк ле 3 муҥ кижиге јараду берилет. Олордыҥ кажызы ла Бутанга јӱк кирери учун 3 муҥ евроны (чокум баа санаама кирбейт) озолодо тӧлӧп јат. Јорыкчыга ороондо канайда тудунарыныҥ ээжилерин јартаган бичик бередилер. Олорды бускан кижини, тӧлӧгӧн акчазын јандырбай, тургуза ла ороонноҥ чыгарып ийет. Оныҥ учун бу ороонго ар-бӱткенде шашлык быжырып сооторго турган улус келбей јат. Чыннаҥ солун культурала таныжарга кӱӱнзеген, ондо јаткан албатыны тоогон јорыкчылар келет. Ороон ол ӱч муҥ туристтеҥ 300 долларды тӧлӧп јорыктаган 100 муҥ кижидеҥ алгадый акча иштеп алат.

Калыктыҥ јаҥжыккан культуразын буспаган туризмниҥ база бир бӱдӱмин мен Памирде шиҥжӱлер ӧткӱрип турар ӧйдӧ кӧргӧм. Ондо «памирцы» деген тоозыла кӧп эмес ук-калык бар. Олордыҥ башчызыныҥ шылтузында «гостевой туризм» деген программа ӧзӱм алынган. Кишлактарда јаткан ла айылчыларды айылында јаттыргызарга кӱӱнзеген улуска јаҥжыккан тура тудуп аларга акчала јӧмӧлтӧ эдип, туристтерле иштеерге јал тӧлӧбӧзинеҥ ӱредет. Туристтер келерин мындагы тӧс јер башкарат. Јорыкчылар  памирчилердиҥ айылында кожо јадып, олордыҥ јадын-јӱрӱмиле таныжат. Јербойыныҥ улузы јаҥжыккан јадын-јӱрӱмин буспай, акча иштеп алар аргалу. Мен ондо американ, англичан, француз јорыкчыларды кӧргӧм.

Киргизияда мындый туризм бар. Јорыкчылар кийис айылдарда јадып, јербойыныҥ улузыныҥ јадын-јӱрӱмиле таныжып, ондо туружат. Алтайга мындый туризм база јараар болбой.

– Тергеебисте јерлик туризм ӧзӱм алынып, ар-бӱткениске каршу эдилип турганы, јербойыныҥ улузы бу туризмнеҥ акча иштеп албай турганы бисти санааркадат. Бу айалганы тӱзедер башка-башка шӱӱлтелер айдылат. Олордыҥ бирӱзи – республиканыҥ бастыра тергеезин аҥылу коруда болгон ар-бӱткендик јер эдери. Слер бу керегинде нени сананадыгар?

– Бодозом, јакшы шӱӱлте. Јаҥыс – национальный парк эдер керек. Ол эмди келип турган јерлик туризмди кирелендирер эди. Јорыкчылар келер аргалу болор, је тургузылган ээжилер аайынча јӱрер, јербойыныҥ албаты-јоны дезе јаҥжыккан јӱрӱмин, ижи-тожын бӱдӱрип јадар аргалу болор.

Бу јаҥыс та ар-бӱткенди корып аларына керектӱ эмес. Алтай евразиялык кеминде геополитикалык тӧс учурлу јер болгонын, республика гран-кыйуга коштой јатканын ајаруга алза, мындагы јер тыш амыр болоры ороонго јеткер болдыртпазын јеткилдееринде јаан учурлу.

– Максим Сергеевич, Слер Социальный антропологияныҥ тӧс јеринде иштеп тургам деп айдарыгарда, «социальная антропология» не билим, нени шиҥдеп јат?

– Азыйда Советский Союзта этнография деп билим болгон, ол калыктарды, олордыҥ культуразын шиҥдеген. Социальная антропология этнографиядаҥ эмеш бийик туруп јат, ол калыктардыҥ культураларыныҥ ӧзӱмин шиҥдеген билим. 40 јыл кайра этнография билим јоголор, бар ончо калыктар шиҥделген-бичилген деп, бистиҥ ороондо айдып туратан. Шиҥдеер неме јок, ончобыс колылып, биригип, бир аай тӱҥей улус болорыс деп. Је калыктар ортодогы аайлашпастар телекейде ончо јерлерде болуп јат. Не дезе, культуралар јоголорына удурлажып јат, ӧзӧр аргазы јок болзо – тартыжат. Оныҥ учун бу сурактар сӱрекей јаан учурлу.

Экологтор ар-бӱткенниҥ јӱзӱнин шиҥдеп, ӧзӱмдер ле тындулар јоголбозын кичееген болзо, социальный антропология кижиликтиҥ јӱзӱнин шиҥдеп, культуралар јоголбозын корып, оныҥ ӧзӱмин кичееп јат.  Ороондо башка-башка культуралар болгоны, олордыҥ ӧзӱми ороон турумкай ла ийделӱ болорына керектӱ. Бис башка-башка болзобыс ла бой-бойысты тооп јуртазабыс, бой-бойыстаҥ ӱренип, ӧзӱп, арга-кӱчис тыҥыйт. 150 ук-калыктар јаткан бистиҥ орооныста бу анчада ла јаан учурлу.

– Мен јиит болгон болзом, этнографка ӱренип барар эдим. Ого кайда ӱренип јат?

– Ӱренерге качан да орой эмес (каткырат). Москвада этнографияны эки јерде – МГУ-да ла РГГУ-да ӱредет. Бу билимге мениҥ јолым бойыма да кайкамчылу. Баштапкы ӱредӱм аайынча мен экономист. Россияныҥ бухгалтерия, компьютерный программалар аайынча иштеген эҥ јаан компанияларыныҥ бирӱзиниҥ – «1С-тыҥ» Азиат-Тымык теҥис таладагы генеральный чыгартулу кижизи болуп иштегем. Ӱзе ле јакшы болгон, је… јӱрӱм ӧдӱп јат, эткен тӧс ижим јок деп оҥдоп тургам. Мынайып, «кам-јарлыктыҥ оорузы» тийгендий, 33 јаштуда чек јаҥы, этнография билимде ӱредӱмди баштагам. Пекинде сегис јыл ӱренип, ондо билимдердиҥ докторы болор диссертациямды кытат тилле корыгам.

– Слердиҥ Москвадаҥ Пекинге јетире велосипедтӱ јол-јорыгарды эске алза, бу јолдо эҥ кайкамчылу учурал кандый болгон?

– Мындый јорыкты мен 2014 јылда, диссертациямды корыган кийнинде, ӧдӧргӧ темдектеп алган болгом, ол ӧйдӧ Пекиннеҥ Москвага јетире. Је, будым сынып, ол јорык келишпеген. Оноҥ бир јакшы таныжым, профессор, Японияда 15 јыл преподаватель болуп иштеген монгол кижи айткан: «Темдектеп алган јолды ӧтпӧзӧҥ, оноҥ арыгы јол ачылбас деп, бистиҥ монголдор айдып јат, Максим». Чын да, ончо неме келишпей, качажып ла турар боло берген. 2015 јылда чыккан-ӧскӧн Москвама јанып келгенис. Је амадаган јорыгым санаамнаҥ бир де чыкпай турган. Былтыр јаскыда бастыра немени таштап ийеле, јол-јорыкка атанып ийдим. Меге бу јолдо Евразияныҥ калыктарыныҥ ассамблеязы јетирӱлик јӧмӧлтӧ эткен.

Улан-Баторго једеле, конгон јерде эртен тура ажанып отурзам, удура јаан кӱскӱде байагы таныш профессор кӧрӱнип туру. Бажым аймай берген, кӧс кӧрӱп турган болбойым деп санангам. Кайра кӧрзӧм, јок, чын таныжым эмтир. «Максим, сен мында нени эдип тургаҥ?» – деп кайкап сураган. Ол Япониядаҥ студенттер экелген, ламаисттердиҥ ыраак монастыринде болгон ло эртезинде кӱн Токия јаар учуп јатканын куучындаган. Бистиҥ токтоп конгон кыптарыс та коштой болуп калган. Бу профессор Пекинде де, Москвада да мениҥ айлымда јаҥыс катап эмес болгон. Ол кӱн дезе эҥирде кыбыма кирип: «Сеге Гобини ӧдӱп чыгар керек. Бу сеге ӱч конфет, оны меге монастырьда 103 јашту лама берген. Кандый бир кӱч болзо, олорды јип ал» – деген.

Гобиниҥ чӧлин ӧдӧри кӱчке келишкен. Кем де јок ээн телекейде чымалы чылап јылып бараткаҥдый. Салкын да  јок, куш та учпас, тымыкка кулагыҥ тунуп калгандый бир кӱнде, токтойтон калага 20 км јетпей, санаамды ычкынып, јыгылып калгам. Билинип келеле, карманымда конфетти таап, оны јийле, тыным кирип, керектӱ јерге једип баргам. Бот мындый учурал болгон.

Геополитика керегинде бичиктер бичиген улус кӧп. Евразия континентти велосипедтӱ кечире јорыктаар улус база кӧп. Је геополитика керегинде бичиктер бичигендер велосипедтӱ јорыктабай јат, велосипедисттер дезе геополитика керегинде бичиктер бичибейт.  Бу экӱни бириктирер амадуум бӱткен. Велосипед – билим шиҥжӱниҥ аргазы деген ченелте сӱрекей тузалу болгон деп айдар керек, јолдор јанынаҥ шӱӱлтем быжу чын болгонын кӧлӱкле јорыктап, качан да оҥдобос эдим.

Пекинде мен 11 јыл јаткам, экинчи айылым ондо деп чотойдым. Бу эки айылымды бириктирип јорыктаары – таҥынаҥ бойымныҥ деп айткадый, экинчи шылтак болгон.

– Јилбилӱ куучын учун быйан, Максим Сергеевич. Мынаҥ да арыгы јолдороор ачык болзын.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан