Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Сӧзликтеҥ» ала «Энциклопедияга» јетире ӧткӧн јаан јол

01.12.2020

Туулу Алтайга јылдыҥ ла сӱрекей кӧп билимчилер келет: географтар ла ботаниктер, гляциологтор ло геологтор, археологтор ло этнографтар. Олордыҥ ӧткӱрип турган шиҥжӱлӱ иштери таланы шиҥдеерине јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирет. Је јербойыныҥ улузы, эл-јоны ондый иштер керегинде укпаган да, билбес те болордоҥ айабас. Ондый да болзо, тӧртӧн јыл мынаҥ кайра ак-јарыкка чыккан «Топонимический словарь Горного Алтая» деген јилбилӱ сӧзликти бистиҥ албаты јакшы билеринде алаҥзу јок.

Сӧзликтиҥ тӧртӧн јылдыгын бис ӧткӧн 2019 јылда темдектеер керек болгоныс. Нениҥ учун дезе сӧзликтиҥ авторы Ольга Тихоновна Молчанова бойыныҥ юбилейлик јажын ӧткӧн јылда темдектеп салган да болзо, кычыраачыларга кайкамчылу, талдама шиҥжӱчи керегинде билерге јилбилӱ болор деп айдарга јараар.

Тазыл-тамырыла, угы-тӧзиле Ольга Тихоновна Сибирьдеҥ, ол Томскто чыккан. Английский тилге јилбӱӱзи јаан ла тыҥ болгон учун ол Томсктыҥ государственный педагогический институдыныҥ филология факультединиҥ эжигин ачып, алтын бозогозын алтап кирген. Шак ол тӱӱкилик учурлу кайкамчылу јылдарда  ондо атту-чуулу лингвист  Андрей Петрович Дульзон (1900-1973) иштеген. Ольга Тихоновнаныҥ айтканыла, оныҥ билим јолында шиҥжӱлӱ иште байлык ченемелдӱ ле саҥ башка кайкамчылу салымду билимчи туштаганы јаан ырыс болгон. Томскто шак бу билимчиниҥ билгир башкартузыныҥ шылтузында ороондо јаан деген топонимикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи ачылган. Андрей Петрович Дульзон кет тил аайынча кемиле, учурыла јаан ижи учун СССР-дыҥ Государственный сыйыныҥ лауреады деген бийик ат-нереле адаткан.

Ол Горно-Алтайский автономный областька эҥ ле баштап 1965 јылда келген

Ольга Тихоновнага баштапкы курста ӱренип турала јууктада профессор  Дульзонло таныжарга ырысту учурал келишкен. Профессор олорго «Введение  в языкознание» аайынча лекция кычырган. Студенттердеҥ предмет аайынча экзаменди алза, кӧп сӧс айтпайтан. Је качан бойыныҥ аспиранттарынаҥ германистикала  кандидатский экзамендер алар тужында ол сӱрекей некелтелӱ, кату болотон. Бу ӧйдӧ Андрей Петровичтиҥ Сибирьдиҥ топонимиязын шиҥдеери аайынча јаан ӱлекерлерле иштеп баштаган тужы болгон. Профессордыҥ ӱренчиктери шиҥдеерине башка-башка талаларды алган. Андрей Петрович јайаан јайалталу аспирантка кыска Туулу  Алтайдыҥ орус эмес топонимиязын шиҥдеер јакылта берген. Бистиҥ тала ол ӧйдӧ јакшы шиҥделбеген ине.

Ольга Тихоновна Горно-Алтайский автономный областька эҥ ле баштап 1965 јылда келген. Ол кажы ла јай полевой шиҥжӱлерди сӱрекей кыракы ӧткӱрген: башка-башка јурттарла јорыктаган, јербойыныҥ улузыла ачык-јарык куучындажып, кезикте географический карталарда кӧргӱзилбеген јерлердиҥ, кырлардыҥ (оронимдер), суулардыҥ (гидронимдер) аттарын јууган. Онойдо ок Алтайский крайдыҥ кӧмзӧзиндеги картографический материалдарла иштеерге келишкен.

Ольга Тихоновна тегиндӱ эмес айалгада арбынду материалдарды јууган ла ишиҥдеген. Шак бу байлык материалы оныҥ «Гидронимы и оронимы Горного Алтая (лингвистический анализ)» деген кандидатский диссертациязыныҥ тӧзӧгӧзи болуп, јолын алынган. Ол бу диссертациязын 1969 јылда једимдӱ коруп алган.  Оныҥ кийнинеҥ билимчи бистиҥ таланыҥ топонимдерин чуктай аайлаар ла шиҥдеер материалдарды јуур ижин оноҥ ары улалткан. Ольга Молчанованыҥ канча јылдар туркунына турумкай ӧткӱрген ижиниҥ турултазы – «Топонимический словарь Горного Алтая» деген тузалу ла баалу сӧзлиги. Тӱӱкилик учурлу сӧзлик 1979 јылда Горно-Алтайскта јӱк ле 3 муҥ тиражла кепке базылып чыккан эди. Сӧзликте 3 муҥга шыдар словарный статья-бичимелдер, олор 4,500 топонимниҥ учурын толо јартап ачат. Мында кажы ла бичимел сӱрекей јакшы лингвистикалык ширтемелле, тӧс-азиат тилдерле, тӱҥдештирӱле јеткилделген. Кайкаарга болбос, сӧзлик ол ло тарыйын ас учурап турган библиографический кереес боло берген. Бу сӧзликти классический издание деп айдар керек. Бӱгӱнги кӱнде сӧзликти керек дезе интернет-магазиндердеҥ алар арга јок. Албатыныҥ айтканыла, тӱште отту да бедирезеҥ, таппазыҥ.

Билимчи О. Т. Молчановага  1984 јылда филология билимдердиҥ докторы деген степень адалган. Бир канча јылдыҥ бажында ого Жешува, кийнинде Щецина (Польша)  калалардыҥ университеттеринде английский филологияныҥ кафедразында иштеерге келишкен. Ольга Тихоновна јаҥжыккан дисциплиналар аайынча – описательный грамматикала, лексический семантикала, «Введение в языкознаниеле», онойдо ок чек јаҥы ууламјыла – билим (когнитивный) лексикала лекцияларды английский тилле кычырган.  Бойыныҥ бастыра ӧйин ӱредӱниҥ ижине учурлап та турза, је бойыныҥ тӧс билим јилбӱзин – Алтайдыҥ топонимиязын шиҥдеерин  артыргыспаган.

Јайаандык јайалтазы јаан О. Молчанованыҥ билим энчи-байлыгында – 7 монография, олордыҥ экӱзи английский тилле бичилген. Онойдо ок јӱстеҥ ажыра бичимелдери бар, олордыҥ јарымызы билим телекейинде тузаланылып турган английский тилле јарлалган. Ол иштердиҥ кӧп јаны бистиҥ таланыҥ топонимиязына учурлалганын аҥылап темдектеер керек. Телекейде ады-јолы элбеде јарлу билимчи-тюрколог калыктар ортодогы кӧп тоолу симпозиумдарда ла конференцияларда эрчимдӱ туружып, јилбилӱ јетирӱлериле таныштырат.  Кӧп тоолу филологиялык журналдардыҥ редакционный советтериниҥ тоомјылу турчызы. Ольга Тихоновна 2008 јылдаҥ ала 2014 јылга јетире эл университетте окылу кычыртула иштеген: лекциялар кычырган, аспиранттарды башкарган. Бу ижиле коштой ол топонимикалык сӧзлигин элбедери ле такып јазаары јанынаҥ иштеген.

Билимчиниҥ јарым чак мынаҥ кайра баштаган ижи 2018 јылда јаан иштиҥ турултазы болуп, «Энциклопедия названий  мест Горного Алтая» деген эки томноҥ турган бичиги болуп чыккан.  Сӱреен јаан иш, ол 1200 бӱктеҥ турат. Кычыраачыларды Алтай Республиканыҥ 13,000-наҥ ажыра топографиялык аттарыла таныштырат. Олор канайда, кайдаҥ табылганын, келгенин башка-башка тилдер ажыра јартайт. Энциклопедия бир канча шылтактардаҥ улам Польшада тиражы јӱк ле 100 бичикле чыккан. Бӱгӱнги кӱнде тӱӱкилик учурлу бу энциклопедияла  М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган  эл библиотеканыҥ ла эл музейдиҥ библиотеказыныҥ кычыраачылары таныжар аргалу.

Ольга Тихоновна тегиндӱ эмес айалгада арбынду материалдарды јууган ла ишиҥдеген

Ольга Молчанованыҥ «Энциклопедия названий мест Горного Алтая» деген ижи республиканыҥ эл-јонына учурлалган. Јаан да улус, ӧзӱп јаткан јаш ӱйе де  бойыныҥ талазын, оныҥ јерлериниҥ ады-јолдорыныҥ табылганын, јолын алынган тӱӱкизин кыйалтазы јогынаҥ билер учурлу.  Бу бичик аймактардыҥ библиотекаларына, школдорына сӱреен керектӱ деп айдарга јараар. Јап-јакшынак ла јаан иштиҥ авторын Алтай Республикага окылу кычырып, бир канча таныштыруларды, онойдо ок таланыҥ јондыгыла, ӱренчиктериле, јашӧскӱримле туштажуларды ӧткӱрген болзо, кандый тузалу керек болор эди. Айса болзо, О. Т. Молчановала ӧткӧн шак ондый туштажуныҥ, ачык-јарык куучын-эрмектиҥ кийнинеҥ олордыҥ ортозынаҥ Туулу Алтайыстыҥ јаҥы ӱйе шиҥжӱчилери болорына иженер керек.

*  *  *

Ольга Тихоновна Молчанованы јаҥы јаан билим ижиле кӧп тоолу билимчилер уткуды. Олордыҥ тоозында, темдектезе, профессор, филология билимдердиҥ докторы, Хакасияныҥ госуниверситединиҥ гуманитар шиҥжӱлер ле саян-алтай тюркология аайынча институдыныҥ јааны, калыктар ортодогы тӱрк академияныҥ турчызы Тамара Боргоякова: «Ольга Тихоновна, Слерди канча јылдар туркунына турумкай ла јана баспай бӱдӱрген билим ижигер ак-јарыкка чыкканыла акту кӱӱнимнеҥ уткуп турум. Бу энциклопедияга 13000 сӧзлик статья-бичимелдер кирген. Олордыҥ кажызында ла топонимдердиҥ этимологиялык, семантикалык ла грамматикалык сӱрекей тереҥ ширтемели берилет. Ширтемелде јаҥыс та тӱрк эмес, је онойдо ок монгол, индоевропей, финно-угор, самодий ле тилдердиҥ оноҥ до ӧскӧ бӧлӱктерин ле билелерин тузаланат. Тӧзӧмӧлдӱ  ле бир аай чокум ӧткӱрилген шиҥжӱниҥ шылтузында Тӱштӱк Сибирьдиҥ калыктарыныҥ ла тилдериниҥ бӱткени кӧргӱзилет. Онойдо ок тӧрӧл јерлердиҥ топонимиказына ондо јаткан улустыҥ эрмек-куучыны ажыра билим јартамал берилет».

О. Молчанованыҥ билим энчи-байлыгында – 7 монография, олордыҥ экӱзи английский тилле

Тӱӱки билимдердиҥ докторы, РАН-ныҥ археология институдыныҥ орто чактардыҥ  археологиязыныҥ бӧлӱгиниҥ баш билим ишчизи, Хакасияныҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи Игорь Кызласов: «Кӱндӱлӱ ле кару Ольга Тихоновна! Слердиҥ бичиктерерди алдым ла колдоҥ салбай кычырадым. Кажы ла бӱкте – тоомјы ла сӱӱнчи, сӱӱнчи ле кайкал. Мыныҥ кийнинде кандый јаан ла каруулу иш! Чып ла чын, бастыра јанынаҥ талдама, чыҥдый энциклопедиялык иш».

Тӱӱки-краевед, АлтГПУ-ныҥ тӱӱкилик краеведение аайынча лабораториязыныҥ  билим ишчизи, Демидовский сыйдыҥ лауреады (Барнаул) Вадим Бородаев: «Ольга Тихоновна, Слерди кӧп јылдарга улалган ла једимдӱ бӱткен ижигерле уткуп турум! Слердиҥ ижигерди кычырып, «бастыра јӱрӱминиҥ кереги» деген сӧстиҥ учурын оҥдоп баштайдыҥ. Эки том бичик – нерелӱ иш. Бир ле кижи јаҥыскан мындый јаан билим ишти белетегенин, чыгарганын кайкаары артат. Бичикле тузаланарга сӱрекей эптӱ.  Сайламазы чокум, јарт. Энциклопедияныҥ јолы узун болгон, је оныҥ тӱӱкилик јолы оноҥ узун болоры јарт, мындый бичиктер ӱргӱлјик деп мен бӱдедим».

 

 Чечеш КУДАЧИНОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина