Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ат-нерези ӱргӱлјикке арткан

04.12.2020

Јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастангандарга учурлай Ады-јолы јарталбаган солдаттыҥ кӱни 2014 јылдаҥ бери јаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде темдектелет. Бу бистиҥ ороонныҥ тӱӱкизинде эземге кирген јаҥы Кӱн. 54 јыл кайра бу кӱнде Кремльдиҥ стенезиниҥ тӧзине чӱмдӱ кееркедим-мемориал тургузылган. Мында ады-јолы сурузы јок солдаттыҥ сӧӧги салынган. Ороонныҥ ла совет ӧйиниҥ Тӧрӧли учун тынын берген јуучылдарыныҥ магын мӧҥкӱликке артыргандар.

Немец-фашисттердиҥ черӱзин Москваныҥ алдында 1941 јылдыҥ корон соогында баштап ла оодо соккон кӱнниҥ 25 јылдыгын 1966 јылда темдектегендер. Ол кӱн Ленинградский шоссениҥ 41-чи километринде Зеленоград калага кирер јолдо турган карындаштык сӧӧксалгыштаҥ ады-сурузы јок јуучылдыҥ сӧӧгин кӧдӱриҥилӱ айалгада экелип, Москвадагы Александровский садтагы стенениҥ тӧзине јууган. «Ады-сурузы јок јеҥ јастанган јуучыл» деп мемориал бойыныҥ учурын ла курч ийдезин бир де јылыйтпаган. Бӱгӱнги кӱнде ол Россияда ла Москвада эҥ ле кӧрӱмјилӱ, танылу кереестердиҥ бирӱзи. Ороонныҥ президентиниҥ 2009 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинде чыгарган јакааны аайынча «Ады-сурузы јок солдаттыҥ сӧӧги» Бастыраалбатылык јуучыл мактыҥ мемориалына ла государствоныҥ культуразыныҥ эҥ байлу энчилигиниҥ объекттериниҥ тоозына кирген.

Эземниҥ мындый кӱнин јууда корогон улусты эске алынар кӱн эдип темдектеерге јараар

«Эземниҥ мындый кӱнин јууда корогон улусты эске алынар кӱн эдип темдектеерге јараар» – деп, Сергей Иванов айткан. Ол 2014 јылда Россияныҥ Президентиниҥ администрациязыныҥ јааны болуп иштеп турган ӧй. Ол тушта школдыҥ «Бедиреш. Табылгандар. Ачылта» деп бедиреечи отрядтары ортодо ӧдӱп турган маргаандарга келип, балдарла туштажып тура, мынайда айткан: «Мындый эземдик кӱн чындап та Россияга керектӱ ле учурлу. Нениҥ учун дезе Советский Союзта, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууны алза, сурузы јок јылыйган јуучылдардыҥ тоозы коркышту кӧп арткан. Ончо јер-телекейдиҥ бир де ороонында ондый кӧп солдаттар ады-сурузы јок артпаган».

Госдуманыҥ депутаттары јӧптӧгӧни аайынча Ады-јолы јарталбаган солдаттыҥ кӱни јаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде темдектелер деп, Россияныҥ президенти Владимир Путин 2014 јылда јакаанга кол салган.

Ады-сурузы јок јуучылдарга учурлалган кереестер эҥ озо Баштапкы телекейлик јууныҥ кийнинде тургузылган. Мемориал озо ло баштап Францияда тудулган. 1920 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде Парижтеги Триумфальный арканыҥ јанында ады-јолы  јарт эмес солдаттыҥ сӧӧги кӧдӱриҥилӱ айалгада јуулган. Ол баштапкы мемориал-кереесте мынайда бичилип калган: «Un soldat inconnu» (ады-јолы јарталбаган солдат), јанында ӱргӱлјикке кӱйер от камызылган. Оныҥ кийнинде Великобританияда Вестминстерскийдиҥ аббатствозыныҥ јанында мемориал английский солдатка учурлай тургузылган, ондо мынайда бичилген: «Улу јууныҥ солдады, оныҥ адын јаҥыс Кудай билер». Оны ээчиде мемориал США-да тургузылган. Сӧӧктиҥ ӱстинде ташта мынайда бичилген: «Мында Американыҥ макты ла кӱндӱни тапкан солдады амыр уйуктайт, оныҥ адын јаҥыс Кудай билер».

42,2 муҥ кижи јууга атанган

Бистиҥ ороондо мындый мемориал тургузары керегинде шӱӱлте 1966 јылда эдилген. Тӧс каланыҥ газеттериниҥ бичигениле, јаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде москвичтер бажын јабыс эҥчейтип, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон ло ады-сурузын кем де билбес солдатты эзеткен. Ол солдат 1941 јылда Москваны немецтердеҥ корулаар јуу-согушта тынын кысканбай, јеҥ јастанган. Ол тушта совет јуучылдар јуу-согушка «Россия телкем, је кайра базар јер јок, кийнисте —  Москва» деп кычырула баргандар. «Известия» газет мынайда бичиген: «Бистиҥ билерисле, ол солдат Тӧрӧли, Москва учун корогон».

1966 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 2-чи кӱнинде Ленинградский шоссениҥ 41 километриндеги карындаштык сӧӧксалгышка Таманский дивизияныҥ бир канча солдаттары ла офицерлери келген, олорло кожо Моссоветтиҥ јаандары база болгон. Бу јерди тегиндӱ талдап албаган. Ол сӧӧксалгыш турган јерге немецтердиҥ черӱзи кирип болбогон, оныҥ учун мында фашисттердиҥ сӧӧги артпаган.

Јиит солдаттар карды арчып, бу сӧӧксалгышты каскандар. Ады-сурузы јок солдат звание јок, тегин ле солдат болор керек болгон. Оныҥ учун погонында  «рядовой» деп танык јакшы кӧрӱнип турган солдаттыҥ сӧӧгин  талдап алгандар. Онойдо ок бу солдатта курчанган куры бойында болгон, ол база учурлу. Дисбатта эмезе кандый бир керек учун кату каруузына тургузылган јуучылдардыҥ курын уштый берер болгон. Бир де документ кийиминде болбогон. Чындап та бу кижи ады-сурузы јок кижи, Москваныҥ јанында улу јуу-согушта туружып, мында јыгылган.

14 час 30 минутта ол солдаттыҥ сӧӧгин межикке салгандар. Межиктиҥ ӱстин георгиевский лентала бӱркегендер, оноҥ солдаттыҥ касказын салган. Ол сӧӧк постаментке чыгарылган. Эҥирдеҥ ала таҥ атканча јетире Таманский дивизияныҥ јиит солдаттары колын-да мылтыкту, эки сааттыҥ бажынаҥ солынып турар кӱндӱлӱ каруулда тургандар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандары олорло кожо база каруулга чыккандар. Ол шоссениҥ јаныла ӧдӱп јаткан кӧлӱктер токтоп, улус карыгып, бажын эҥчейткен. Јанында јаткан јурттардыҥ ла Зеленоград каланыҥ улузы база кӧп јуулган болгон.

1967 јылда кӱӱк айдыҥ 8-чи кӱнинде Ады-сурузы јок солдаттыҥ мемориалыныҥ окылу ачылтазы ӧткӧн

Јаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде 11 саат 45 минутта межикти ачык кӧлӱкке салып,  тӧс каладӧӧн уулангандар. Бу солдатты ӱйдежерге келген ле јолдыҥ эки кырында турган улус Москвага јетире чӧйилген. Кӧлӱк Москвага кирип келерде, межикти артиллерийский лафетке салгандар. Оны кызыл маанызы јайылып турган бронетранспортерло оркестр ойноп турган траурный маршла апаргандар. Сӧӧкти ээчиде кӱндӱлӱ каруул, јууныҥ ветерандары, Москваныҥ коручылдары баскандар. Олор Кремльдиҥ јанында Александровский садка келип токтогондор. Ороонныҥ башкартузыныҥ трибунадагы улузыла кожо анайда ок Москваны корулаган јуу-согуштыҥ туружаачылары ла  улу военноначальниктер К. К. Рокоссовский, Г. К. Жуков болгондор. Рокоссовский ол тушта мындый сӧстӧр айткан: «Јебрен Москваныҥ Кремлиниҥ стенезинде бӱгӱнги кӱннеҥ ары  ады-сурузы јок солдат јадар. Ол тӧжиле Москваны бӧктӧгӧн, геройлордыҥ магын јажын-чакка  керелеер». Оноҥ межик јерге тӱжӱрилген. Артиллерияныҥ салюдыныҥ табыжы јаҥыланган. Совет Черӱниҥ черӱчилдери Манежный тепсеҥле, ады-сурузы јок солдаттыҥ сӧӧгиниҥ јаныла кӱндӱлӱ маршла ӧткӧн.

1967 јылда кӱӱк айдыҥ 8-чи кӱнинде, Улу Јеҥӱниҥ байрамыныҥ алдында, Ады-сурузы јок солдаттыҥ мемориалыныҥ окылу ачылтазы ӧдӧрдӧ, мӧҥкӱликтиҥ оды кӱйдӱрилген. Бу отты Москвада Марстыҥ јалаҥындагы ӧткӧн чактыҥ бажындагы революцияда корогондордыҥ мемориалындагы оттоҥ камыскандар. Мӧҥкӱниҥ одын Л. И. Брежнев Советский Союзтыҥ Геройы Алексей Маресьевтиҥ колындагы факелди  алып кӱйдӱрген.

Бу мемориал ӱстинде јадар плитаны кӱлер мааныла јабылган эдип јазаган. Мааныныҥ ӱстинде лавр агаштыҥ бӱри ле солдаттыҥ касказы. Олор база кӱлердеҥ эдилген. Чике ортозында беш учту јылдыс, ондо мӧҥкӱликтиҥ оды кӱйет. Плитада мынайда бичилген:  «Сениҥ ады-јолыҥды кем де билбес, је эткен керегиҥ ӱргӱлјикке ундылбас». Бичилген таныктары лабродориттеҥ эдилген. Бу сӧстӧр Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда ады-сурузы јок јылыйган ончо јуучылдарга учурлалган. Бу мемориалдыҥ сол јанында гранитный аллеяда кара-кызыл тумбаларда герой-калалардаҥ (Ленинград, Сталинград, Киев, Одесса, Севастополь, Минск, Керчь, Новороссийск, Тула, Бресттиҥ шибеези) экелген солдаттардыҥ каны шиҥген јер капсулаларга салынган.

1997 јылда јаҥар айдыҥ 12-чи кӱнинде президенттиҥ јакааныла Кӱндӱлӱ каруул В. И. Ленинниҥ мавзолейинеҥ Ады-сурузы јок солдаттыҥ мемориалына кӧчӱрилген. Мында бойыныҥ јуучыл молјузын Президенттиҥ полкыныҥ јуучылдары ӧдӧт. Јаан ла учурлу кӧдӱриҥилер, байрамдар сайын бу ке-рееске чечектер салылат. Бери кӧп тоолу делегациялар, онойдо ок бистиҥ тӧс калага ӧскӧ ороондордыҥ башкартуларыныҥ окылу кычыртула келген улузы келгилейт. Ол туристтердиҥ, Москваныҥ јаҥы айыл-јурт тӧзӧгӧн јииттериниҥ сӱӱген, тоомјылу јери болуп јат.

Бистиҥ ороондо мындый мемориал тургузары керегинде шӱӱлте 1966 јылда эдилген

Бу кереес биске јажына оморкодуныҥ ла сыныкпас кӱӱн-таптыҥ темдеги болуп артар. Ол коркышту јууныҥ јылдары бистеҥ там ла ыраап барып јат. Эмдиги ӧзӱп јаткан јаш ӱйениҥ адалары ла таадалары јуу-чакта турушпаган. Оныҥ учун  олорго Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу соојыҥга бодолду. Је ол ат-нерелӱ јылдар албатыныҥ санаазында јажына артып калган. Нениҥ учун дезе бистиҥ  тӱӱкиде качан да мындый шыралу ченелте болбогон, ол бӱткӱл ороонныҥ кажы ла кижизине, кажы ла билезине табарган. Албаты Јеҥӱ учун бойында не де артпаганча  ончозын берген – чагы-кӱчин де, тынын да.

Туулу Алтайдаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга јаҥыс ла эр улус эмес, је анайда ок ӱй де улус, кыстар да барган. Артып калган улусла теҥ-тай иштеп, каргандар ла балдар бойыныҥ ӱлӱзин Јеҥӱ учун база салган. Барган эр улустыҥ кӧп сабазы јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанып, Алтайына кайра јанбаган. 1940 јылда бистиҥ тергееде 161 муҥ кижи јаткан. Кызыл Черӱге 42,2 муҥ кижи аткарылган, олордыҥ 11 муҥы бойыныҥ кӱӱниле барган. 21,3 муҥ кижи корогон, Алтайына 10,4 муҥ кижи јанган, 10,5 муҥы  сурузы јок јылыйган.

Эмилчи САНИНА

 

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым