Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мен туулардаҥ ийде аладым…»

08.12.2020

2007 јылда «Телекейдиҥ албатыларыныҥ сургалы» деп албатылар ортодогы ассоциация јаҥар айдыҥ 8-чи кӱнин Јурукчыныҥ кӱни деп јарлаган. Бӱгӱн бис кычыраачыларды Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ ле јураарыныҥ сургалыныҥ албатылар ортодо ассоциациязыныҥ турчызы, Кош-Агаш аймактагы балдардыҥ сургал школыныҥ ӱредӱчизи Ерболат НУРИМАНОВЛО таныштырадыс.

Мен Ерболатты баштап ла кӧрӱп ийеле санангам: «Јурукчы!». Канайып? Сӱӱнчилӱ, кӱреҥ кӧстӧринде одычактар кӱйӱп турган немедий билдирген. Кӱргӱл чачы уккур, бир аай јурап салган немедий болды. Оныҥ кӧргӧн кӧрӱжи табылу ла јобош, кижини сананып алайын дегендий. А меҥдеш базыдын кӧрзӧҥ, ол кандый бир јерге капшай-капшай алтап, оройтып барып јаткандый. Байла, оныҥ бастыра ал-сагыжы јетире јуралбаган сӱрлеринде!

Ерболат Нубаракович Нуриманов чын ла јайалталу, чындык јурукчы. Ол кӧп тоолу кӧрӱлердиҥ, мӧрӧйлӧрдиҥ јеҥӱчили ле лауреады. Эмди оныҥ изиле барган ӱренчиктери база тоомјылу кӧрӱлерде јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирет. Ерболат ар-бӱткенди, кижиниҥ сӱрин, натюрмортторды, аҥ-кушты јурайт. Оныҥ иштери Турция, Голландия, Египет, Монголия, Казахстан јаар ла Россия ичинде сургалдыҥ јуруктар сӱӱп турган улузыныҥ јуунтыларына сала берген. «Кижиниҥсӱрин портрет эдип мен кезикте ле јурайдым. Меге бойыма пейзажтар јуук. Јуругымда эрјине малды кӧргӱзерге сӱӱйдим. Тайгада јайлуда малчылардыҥ јӱрӱми, олор-дыҥ кӧчкӱн јӱрӱми кӧзиме эбелет. Байла, кӧчкӱндердиҥ каны мениҥ тамырымда ойноп јат. Оноҥ бу бистиҥ буурыл башту улу мӧҥкӱлериске, кӧк ынаарын тартынган бийик тууларыска кӧп ајару саладым. Мениҥ база бир кӧргӱзерге сӱӱйтен јаражайым — Кадын. Кажы ла јыл мен эки катап мӧҥкӱлерге барадым, кырлардаҥ мен ийде аладым. Бойымды ырысту кижи деп бодойдым. Оныҥ бир шылтагы Алтайдыҥ кӧп саба эҥ јаан мӧҥкӱлери бистиҥ Кош-Агаш аймакта болгонында: Ак-Туру, Тал-Тура, Софияныҥ, Шабланыҥ, Табын-богдоОланыҥ» — деп, ол куучындаган.

Јурукчы ол колы јӱзӱн будуктарга уймалган кижи эмес, канча кире кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчили де болгонында эмес. Јурукчы — ол кижиниҥ кӧксиндеги тыныныҥ кӱӱн сеткили, кӧргӧн тереҥ кӧрӱжи. Ол улай ла неле де јилбиркеп, кайкап, ончо не-немени билерге турганы. Оныҥ амыр билбес кылык-јаҥы, эртенги кӱнге ууланганы. Кандый бир алдында турган керектерди, темдектезе, тегине ле айылда иштенип те турза, улустаҥ башка эдип ол ишти бӱдӱрери, качан да болзо, эҥ сӱрлӱ немени таап ийери.

Ерболат Нубаракович чын ла ондый кижи. Улустыҥ тегин ле тузаланып турган не-немезинеҥ ол јарашты кӧрӱп ийет. Онойдо ок Ерболатла кожо куучындажарга јилбилӱ, кӧпти билер, сагышту кижи. Ол јӱрӱмди сӱӱген учун солун немеле јилбиркеерине бир де чылабайт. Ерболатта нӧкӧрлӧр кӧп. Нуримановтордыҥ кӱндӱӱ-кӱреелӱ айлы-јуртында ончо улусты азыраар, чайладар кӱӱн бар.

Јурукчыныҥ мастерскойы — куулгазынду јер. Мында јажыттардыҥ телекейи: кургабаган јаҥы јуруктар, јетире эдилбеген иштер, а «эски», белен јуруктарда Ерболаттыҥ колынаҥ чыккан бӱткӱл телекей. Оныҥ јуруктары аҥылу ла тирӱ. Канча јыл мынаҥ кайра мен баштап ла Ерболаттыҥ «Јайлуда» деп ижиле танышкам. Бу јурукты кӧрзӧҥ, чын ла јайлуга барган немедий. Кийис айыл, тышкары очокто айракчеген бе айса сӱт-чай ба кайнап, ыжы бурлап турат. Айылдыҥ бир јанында узун бутту јазалда ак-сары куруттар кӱнге кургап јаттылар. Мениҥ бала тужым сагыжыма кирип, ол кӧк-оошкы чечектӱ јалаҥдарла јӱгӱрип-јӱгӱрип ойноор кӱӱним келген. Оноҥол Ерболаттыҥјураган сууларын, кӧлдӧрин кӧрзӧҥ, чын ла мӧлтӱреп јадар. Кезигиниҥ тӱби кӧрӱнип, мӧҥкӱлеринеҥ соок эзин келип турар. Будуктарды канайып кожуп, чейип булгаза, ол тирилип турган? Меге онызы коркышту јилбилӱ. Байла, јурукчы кижини Кудай ары јанынаҥ онойып јайап салган болор. Ерболатты эбире турган не-неме кыймыктап, базып, оны эбире ӧзӱп јадат. Иштерин кӧрзӧҥ, јурукчы чын ла бойыныҥ јерин тыҥ сӱӱп турганын билип ийериҥ.

ЭРЕ-ЧУЙ БАЙЛУ ЈЕР

Ерболат Нуриманов Кош-Агаш аймактыҥ МукурТаркаты јуртында туулып, мында ла школды божоткон. Јурукчылардыҥ Алма-Атыдагы Абай Кунанбаевтиҥ адыла адалган училищезинеҥ јурукчы болуп чыккан. Јуранарын ол јаштаҥ ала сӱӱр болгон. «Кӧп балдарлу койчы-малчы улустыҥ билезинде ӧскӧм. Энем Адей деп атту кижи, ус кижи болгон, кӧктӧнӧр, сырмак чӱмдеер. Адам Нубарак деп кижи, јука калай темирдеҥ кайырчактардыҥ јӱзин кулјалаар болгон. Ол тушта ол байлык јӧӧжӧ, кызы кижиге барза, энчи эдип берер. Ада-энемниҥ колынаҥ чыккан чечек ошкош јӱзӱн кулјалар мениҥ јӱрегимди олјолоп туратан. Меге олордыҥ колы јазаган эдимдери сӱреен јараш болуп кӧрӱнетен. Мен олордоҥ бир јерге узак отурарына база ӱренгем.

Јайдыҥ ӧйинде бистиҥ биле Ӱкектиҥ јанында јайлап туратан. Ол ийдези јаан, телкем, теҥери-кӧклӧ тудуш јер, байла, меге база кӧксимдеги тынымды ачарга болушкан. Мен Ӱкектиҥ Каан кызын тӧрт катап јурагам, сӱрлӱ санаалар бойлоры ла мениҥ бажыма конуп, колым бойы ла јурап турган немедий баратан. Ол јуруктарды менеҥ улус коркышту капшай садып апарган. Јурукчы, поэт Лилия Юсупова бир катап мениҥ иштеримди кӧрӱп тура, «Сениҥ јуруктарыҥда ол телекейле тудуш сезим, бойына тартып турар куулга-зын бар» деген» — деп, Ерболат айдып, куучынды мынайда улалтты.

—Пазырыктыҥ культуразыла баштап ла мен 1991 јылда Эрмитажка барала танышкам. Мени ол јебрен культуралар бойына коркышту тартат. Тургуза ӧйдӧ скифтердиҥ ӧйиле база јилбиркейдим. Мында база кӧскӧ кӧрӱнбес тын бар. Јурукчы сени ӧйлӧрдиҥ телкем талазыла јоруктадып турган немедий болот. Јурукчы бу ӧйди кӧрзин деп эмес, ол бойыныҥ јуруктарында бойыныҥ философиязына, кӧрӱмине, талазына кычырат. Чындап та, бис сургал ажыра ӧткӧн чактарга барадыс. Озогызы јок болгон болзо, бӱгӱнгизи де јок болор эди. Сургалдыҥ эдимдери јажын-чакка јӱрер, олорды эткен улус ӱргӱлјиге артар. Сургал — ол кижиниҥ јарашка, кееркедимге тыҥ ууламјып јӱткигени. Кеендикке јӱткӱмелди кижиге сыртынаҥ кем де колбоп болбос, ол кӧгӱстеҥ бӱткен энчилик. Оны кем де учына јетире ӱренбеген, је чактаҥ чакка, катап ла катап ӱйедеҥ ӱйеге барат. Јаҥы чыккан балала кожо туулат — деп, ол бойыныҥ шӱӱлтелерин айтты.

Эмди бу Ерболаттыҥ Акжол деп ӱчинчи кызычагы адазыныҥ јайалтазын алган. Ерболаттыҥ айтканыла, ол ончо не-немениҥ јаҥыс јакшызын кӧрӧр кижи. Улай ла эбире турганнаҥјараштыкӧрӧркерек. Бискӧпсабазындакӧрбӧйдис, балдар дезе оны сӱрекей јакшы сезип кӧрӧт. «Мениҥ Акжол кызычагым 2 јаштаҥ ала эбире ай-кӱнди, ар-бӱткенди ајарар болгон. «Кӧрзӧҥ, ада, кар кандый јараш јадыры» — деп айдар, эмезе «Айдыҥ јаражын кӧрзӧгӧр! Јылдыстардыҥ кӧбин!». Оромло базып отурзагар, тӱн де болзо, кыш та болзо, токтоп ийзер. Кудайдыҥ ончо јайаганы тегиндӱ эмес! Кӱн чалыза? Сӱрлӱ! Салкын соксо? Эзин серӱӱн! Кучыйактар кожоҥы! Оны ончо ајарзагар, слерге јылу, сӱӱнчилӱ ле кӧксигерде јарык боло берер» — деп, јурукчы айдат.

ЕРБОЛАТ ӰРЕДӰЧИ

Ерболат 30 јылдыҥ туркунына балдарга јурукчыныҥ јаан телекейине јол ачат. «Мениҥ клазымда тургуза ӧйдӧ 25 бала ӱренет. Ӱредӱ башка-башка бӧлӱктерле барат: тегин јурук, сӱрлӱ јурук, станоктыҥ композициязы, колдоҥ эдилген не-немениҥ сургалы, скульптура, сургалдыҥ тӱӱкизи. Меге кажы ла келген бала јайалталу. Кажы ла балага ӧзӱмин бербей турган буудактарын таап, оны таштадарга албаданадым. Оноҥ мен јайалталу балдарла иштеер бойымныҥ методикамды тургускам. Кажы ла балага аҥылу ајару эдер керек. Јайалтазы бар, је јуранар кӱӱни келбей тургандарла эмезе су-кадыгы коомой балала кожо база аҥылу план тургузып иштейдим. Олорды ойын ажыра, компьютерле эмезе шиҥдеечиниҥ аргаларыла јилбиркедип, маргаандарга туружар аргалар табадым. Уроктордо эмдиги ӧйдиҥ ӱредер аргаларын тузаланадым, CD-ROM ло DVDROM деп бичиктерле. Сургалдыҥ тӱӱкизин интернетсайттардаҥ аладым. Оныҥ кийнинеҥ балдар јилбиркеп, кажы ла катап ачылта эдерге јакшы ӱренип баштагандар» — деп, ол куучынын улалткан.

Калганчы ӱч јылда Ерболат Нубараковичтиҥ балдары 20 кӧрӱ-маргаанда турушкандар. Ол тоодо терге-елик ле албатылар ортодо кеми бийик мӧрӧйлӧрдӧ. 15 ӱренчиги лауреаттар болгон. 6 бала албатылар ортодо маргаандардыҥ јеҥӱчиллери, 5 бала бастырароссиялык маргаанда, 4 бала тергееде ӧткӧн кӧрӱлерде јеҥген. «2008 јылда мениҥ ӱренчиктерим Назым Ахетова ла Омар Мамашев «Јерлик куча» (Аргали) ла «Ирбис» деп творческий ӱлекерлер белетегендер. Мында олор телекейдиҥ јонјӱрӱмдигин Россияда јоголып јаткан аҥдарды корыырына ајару этсин деп кычыргандар. РФ-тыҥ ЮНЕСКО-ныҥ керектериле иштеп турган камызыла албатылар ортодо «Тӱндӱк Форум» ӧткӱрген «Аргадаар ла артырар» деп акцияныҥ ичин-де ӧткӧн «Кызыл бичик балдардыҥ кӧзиле» деп кӧрӱде туружып, 2018-2019 јылдарда туружаачыныҥ кере ле быйанду бичиктерин алгандар» — деп, ол чокымдайт.

Ерболаттыҥ ӱренчиктери 2019 јылда јайаандык јуруктардыҥ «Тӧрӧл јеримниҥ ар-бӱткени» деп бастырароссиялык кӧрӱзинде «Јурук» деп номинацияда дипломло кайралдаткан. «Россияныҥ магы-2019» деп 2-чи бастырароссиялык кӧрӱде (Москва—Владикавказ—Беслан), јурук јураар деп предметтиҥ олимпиадазында 3-чи, 4-чи класстыҥбалдары јеҥӱчилдер болгон. 2020 јылда албатылар ортодо ыраактаҥ ӧткӱрген «Мен патриот» деп маргаанда, Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлаган ла оноҥ до ӧскӧ кӧрӱ-мӧрӧйлӧрдӧ туружып, сыйлар алгандар. 2019 јылда Омар Мамашев «Театр ла балдар» деп ӱлекердиҥ ичинде ӧткӧн јуруктардыҥ кӧрӱзинде јеҥучил болордо, Арасейдиҥ нерелӱ артизи, МХАТ-тыҥ студия-школыныҥ ректоры Игорь Золотовицкий балдар амыраар «Артек» деп тӧс јерге путёвка сыйлаган. Ерболаттыҥ 9 ӱренчиги јурукчыныҥ јайаандык јолыла барган. Олор Алтай Рес-публикада, Сибирь ичиндеги колледжтерде, вузтарда ӱренгилейт. Ангелина Нуриманова, Чингиз Сапо дизайнерлер болуп иштегилейт, Владимир Керендитов академия божоткон, скульптор.

Ерболат Нуриманов 1998 јылдаҥберикӧрӱ-выставкаларда туружат. Ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына ол профессиональный јурукчылардыҥаймакичиндеги, тергеелик, бастырароссиялык ла албатылар ортодогы 22 кӧрӱзинде турушкан. Таҥынаҥ кӧрӱзи кӧрӱниҥ «Галерея» деп тӧс јеринде канча ла катап ӧткӧн. Јуруктаҥ ӧскӧ Ерболат агаштаҥ, таштаҥ аҥ-куш јонот, јазайт. Оныҥ эдимдери Кош-Агашта, Чамалда, Кан-Оозында ла Чуй-Оозында турат. Ол бойыныҥ иштериле улусты аҥкушты, ар-бӱткенди чеберлеерине ӱредет. Онойдо ок КошАгаштыҥ эмчилигиниҥ јанындагы улус амыраар јерде Земский доктордыҥ сӱрин агаштаҥ јонып, лактап тургускан. Кош-Агаштагы В. Н. Найденовтыҥ адыла адалган «Дружба» стадиондо баштапкы фонтан база Ерболаттыҥ колы тийип чӱмделген. Онойдо ок ол Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына эземниҥ мемориалыныҥ ӱлекеринде база турушкан. Кажы ла јаҥы јылдыҥ байрамында Кош-Агаштыҥ тӧс тепсеҥинде кардаҥ, тоштоҥ чӧрчӧк јерин чӱмдеп, улус амыраар, балдар ойноор јерди база јазайт. 2015 јылдаҥ бери ол бойыныҥ «Акжол» деп художественный галереязын ачкан. Оныҥ јанына ол скифтердиҥ каан кызыныҥ јаан сӱрин чӱмдеп тургузарына амадайт. Калганчы јылдарда Ерболат сураган улуска јараш, байлу чакыларды јоон агаштаҥ база јонот.

—Кеендик сургал — «ол албатыныҥ тыны». Н. В. Томский деп скульптордыҥ айтканыла, ол улустыҥ бой-бойыла колбу тудуп куучындашканыныҥ тӧзӧлгӧзи. Кеендик сургал кижиге ырыс, сӱӱнчи, кезикте кӧксин кайнадып, кожо санааркадат, кижиниҥ суузын кандырып, эди-каныла эмдий јайылат. Ол кижиниҥ јуранып билеринеҥ, јараш кожоҥдогонынаҥ, сӱрлӱ бијелегенинеҥ ле ойноткыштарла ойногонынаҥ камаанду эмес. Сургал кеендик — ол кижиниҥ улуска јакшы эдейин деген кӱӱни. Анда бир де ӧч, јаман јок. Ол нени де буспай јат. Кажы ла кижи јарашка јӱткийт: бичиктерге, киного, кӱӱге, јуруктарга, архитектурага ла театрга. Кажы ла кижиде јурукчы, јайаачы, чӱмдеечи отурат. Улу классик Ф. М. Достоевскийдиҥ айтканыла: «Чындык сургал тузалу, тургуза ла ӧйгӧ керектӱ, байла, оныҥ да учун кеендик сургал јажын-чакка јӱрет. Ол јебреннеҥ келген бӱдӱмји, ол албатыларды бириктирет. Ол бу јер-телекейди јуу-согуштаҥ, тартыжунаҥ, јаманнаҥ, бойын бойы јоголторынаҥ аргадаар» – деп, Ерболат Нуриманов балдарга база куучындайт.

«Мениҥ эш-барааным Гульмай, ол база иштеҥкей кижи. Бис ӱч кыс чыдададыс. Олор мениҥ јӱрӱмимниҥ јаан сыйы ла сӱӱнчизи. Јаан кызым Анель Омск калада эмчилердиҥ университединде ӱренет, ортоны Шолпан НГПУда дизайнерге ӱренип јат. Эҥ кичинеги Акжол 5-чи класста ӱренет, ол јурукчы болор јаан амадулу. Акжол кызычагымныҥ баштапкы выставказы бистиҥ айылда ӧдӧт…».

Эмилчи САНИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина