Алтайдын Чолмоны

Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ јаҥжыгулары — су-кадык јӱрӱмге јол!

10.12.2020

• Јаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде эл-јонныҥ су-кадыгында аш-курсактыҥ камааны керегинде албатылар ортодо «Адаӧбӧкӧлӧрдиҥ јаҥжыгулары — су-кадыкка јол!» деген солун конференция ӧтти.

Оны видеоконференц-колбуныҥ аргаларыла Алтай Республиканыҥ су- кадыкты корыыры аайынча мини- стерствозы, су-кадыкты корулаштыҥ «Јондык су-кадыктыҥ ла медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» бюджет тӧзӧлмӧзи ле коммерциялык эмес «Эл аш- курсактыҥ јаҥжыгулары» деген тӧзӧлмӧ «Демография» деп эл ӱлекерге кирип турган «Јондыктыҥ су-кадыгын тыҥыдары» деген федерал ла тергеелик ӱлекерлер кеминде ӧткӱрген. Конференцияныҥ тӧс амадузы — ол Алтай Республиканыҥ эл-јоны ортодо су-кадык аш-курсак јиириниҥ культуразын ӧскӱрери ле тыҥыдары, ол тоодо јаҥжыккан эл курсак.

Конференцияда турушкандардыҥ тоозында Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча башкартузы, јурт ээлем, ӱредӱлик ле билим, экономикалык ӧзӱм аайынча тергеелик министерстволор, «Россияныҥ промышленниктериниҥ ле аргачыларыныҥ биригӱзи» текшироссиялык јондык биригӱниҥ тергеелик бӧлӱги, «Туризмниҥ ле аргачылыктыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери», «Јондык су-кадыктыҥ ла медициналык профилактиканыҥ тӧс јери» ле оноҥ до ӧскӧлӧри.

Конференцияныҥ туружаачыларын уткуган сӧзинде АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызы Анна Григорян: «Кижиниҥ су- кадыгыныҥ айалгазыныҥ 15 проценти геномынаҥ камаанду, 85 проценти дезе јаткан айалгаларынаҥ. Ол — макро- ло микроэкология, ай-кӱнниҥ, иштиҥ айалгалары, бисти айландыра микронутриенттер, эпидемиологиялык тыш-амыр болгоны. Бу 85 проценттиҥ 65 проценти улус јадын-јӱрӱмин канайып тӧзӧгӧнинеҥ камаанду: кыймыктанып јӱргени, чочып-ачынып јӱргени, каршулу темигӱлери, бойын коомой, ончо немени бузар эдип тудунганы ла, эҥ ле учурлузы, нени јип турганы» — деп јетирди.

Бу јаан конференцияны тӧзӧӧринде ижи јаан учурлу болгон технический билимдердиҥ кандидады, Россияныҥ аш- курсак аайынча јеткер јок болорыныҥ академиязыныҥ турчызы, коммерциялык эмес «Эл аш-курсактыҥ јаҥжыгулары» тӧзӧлмӧниҥ председатели Лидия Букачакова докладын бӱгӱнги айалга керегинде сӧстӧрдӧҥ баштады: «Бӱгӱнги телекейдиҥ алдында јаан ла кӱч сурак туруп калды — ол су-кадыктыҥ сурагы, эт-канныҥ коруланар аргаларын канайып тыҥыдары. Мында, чындап та, бис нени јип турганыстыҥ учуры сӱрекей јаан. Тургуза ӧйдӧ белетелип турган аш-курсактыҥ чыҥдыйы коомойтып калган. Аш-курсак бӧлӱкте иштеп турган ак-чек эмес улус ары каршулу башка- башка будуктар, амтам беретен, койылтар кожумактар кожуп јат. Оныҥ учун анчада ла бу кызалаҥ ӧйдӧ кӧп калыктар бойыныҥ ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ канча чактарга јип келген јаҥжыккан аш-курсагына бурулат».

Оноҥ ары Лидия Чаҥкышевна алтай албатыныҥ тӧс курсагы сӱттеҥ эдилген, ада-ӧбӧкӧлӧрис чий сӱт эмес, оны ачыдып, оноҥ јӱзӱн-башка курсак эдип ичип-јигенин куучындады. Ол тоодо эҥ ле јарлу ла јаантайын ичип јӱргени — чеген. Албатыда кандый ла јаан байрамдар ӧткӱрилгенде, ончо неме сӱт, чеген амзатканынаҥ башталат. Сӱди ас кыштыҥ ӧйине алтай улус оноҥ эртеледе ле кӧптӧдӧ курут эдип алатан болгон.

Алтай албатыныҥ аш-курсагы незиле тузалу болгоны билимчи кижини јаантайын јилбиркеткен. Нениҥ учун чегенди чемет оорулуулуска, југушооруларлаооругандарга ичирткен. Бу сурактарга билимдик каруулар аларга Л. Букачакова канча јылдардыҥ туркунына билим иштер ӧткӱрген. Ого керектӱ аш-курсакты ол тергеебистиҥ башка-башка аймактарынаҥ алып, аш- курсак аайынча промышленностьтыҥ Кемероводогы институдына, Омск, Барнаул, Санкт-Петербург калалардыҥ билим тӧзӧлмӧлӧрине апарып шиҥдеткен. Онойып, талкан, чарак, јарма, чеген, аарчы, курут физико-химический, аминокислотный недеҥ турганы, кандый витаминдер ле минералдар ондо бары шиҥделген. Биологиялык кеми-тузазы илелелген, аш-курсак ла энергетикалык аргалары шиҥделген. Ончо шиҥжӱлерге тайанып, бу аш-курсакты белетеерине керектӱ технический некелтелер белетелип чыгарылган.

Талканда ла чаракта В2 витаминниҥ (рибофлавинниҥ) кеми коногына керектӱ норманыҥ 71 процентин берер аргалу, В6 (пиридоксин) — 96%, В5 (пантотеновый кислота) — 58%, В9 (фолиевый кислота) — 75%. Чегенде бу витаминдер мындый болгоны илелелген: В2 — 117%, В6 — 84%, В5 — 102%, В9 — 102%.

Алтай аш-курсакта минеральный не- немениҥ кеми база сӱрекей бийик. Ондо темир, фосфор, углеводтор бар. Олор ток ло энергетикалык јанынаҥ сӱрекей байлык болгоны јарталган. Онойдо ок чеген кижиниҥ эди-канына каршулу штаммдарды јаба базар аргалу болгоны илелелген.

Куучыныныҥ учында Л. Букачакова бу шиҥжӱлердиҥ турулталары курсак белетеп чыгарып турган технологторго јарамыкту тӧзӧлгӧ береринде, алтай аш-курсак школдо ӱренген ончо балдардыҥ менюзына кийдирилерине иженгенин айтты.

Ээчиде сӧс видеоколбу ажыра технический билимдердиҥ кандидады, Санкт-Петербургтыҥ механиканыҥ ла оптиканыҥ јетирӱлик технологияларыныҥ университединиҥ профессоры Людмила Красильниковага берилди. Ол эл аш-курсактыҥ микрофлоразыныҥ тузазы керегинде куучындады. Оныҥ темдектегениле, калганчы ӧйдӧ кӧп улус су-кадык јӱрӱм јӱрер ээжилерле башкарынып, су-кадык јӱрӱм јӱрет. Ол јарамыкту ажанары, тузалу аш-курсак јиири, толо амыраары, јаман, стрессовый дейтен кӱӱн-санааны јоголторы, су- кадыкка јарамыкту экологиялык айалгалар тӧзӧӧри ле оноҥ до ӧскӧзи. Оныҥ тӧзӧгӧзинде су-кадыкка јарамыкту аш- курсак јиири турат. Јарамыкту ажанары, ончо јанынаҥ керектӱ болгонын теҥ-тай кеминде јиири. Ол сбалансированный дейтен ажаныш. Калганчы ӧйдӧ бу оҥдомолды функциональный дейтени солуп јат: ол эт-канныҥ чике бӧлӱктерин тыҥыдарына ууламјылалган аш-курсакты јигени. Функциональный ажаныштыҥ курсактарында витаминдер, пептидтер, аминокислоталар, полинасыщенный ӱстӱ кислоталар, биофлавоноидтер болор керек. Бу ончо некелтелерге ачыган сӱттеҥ эткен аш-курсак келижет.

Андый аш-курсак кӧп ороондордо сӱрекей јарлу. Темдектезе, Казахстанда — кумыс, айран, Грузияда — мацони, Киргизияда — шалап, Бурятияда — курунга. Бу албатылардыҥ сӱӱген суузындары кажызы ла аҥылу, тузалу. Олор микрофлоразында ачыган сӱттиҥ бактериялары барыла тӱҥейленет. Бу бактериялардыҥ су-кадыкка камааны сӱрекей јаан. Олор кижиниҥ јӱрӱмин узадат, кальцийге сӧӧктӧрдӧҥ јунуларга бербейт, кезик витаминдер табыларында туружат, санаа-сагышка тузалу. Јаан јаштуларга ол анчада ла ичи- карынныҥ ла сӧӧктӧрдиҥ ооруларын болдыртпазына јарамыкту. Ачыган сӱттиҥ бактерияларыныҥ эҥ учурлу деген аргаларыныҥ бирӱзи ол антибиотический веществолор чыгарарында.

Онойдо ок Людмила Васильевна калганчы ӧйдӧ школдо ӱренип турган балдардыҥ эди-канында витаминдер јетпей турган, оноҥ улам олор уккан- кӧргӧнин узак ӧйгӧ сананып албай эмезе эске алынып болбой турганын темдектеди. Олорго ачыган сӱттеҥ эдилген аш-курсакты јаантайын јиир керек.

Кыргызстан Республиканыҥ журналисти, бичиичизи ле јондык ишчизи Салима Шарипова тӧрӧл јеринде албатыныҥ аш-курсагыныҥ јаҥжыгулары керегинде куучындады. Ол тӱӱкиге баштанып, алдында ӧйдӧ јууда туружып, канча катап шыркалаткан да улус јеҥил јазыла берип турганын эзетти, нениҥ учун дезе, олор албатызыныҥ јаҥжыккан ла ару курсагын јигенин темдектеди. Мынаҥ озо јылдарда ачыган сӱттеҥ эдилген аш-курсак ары кӧп сабада Узбекистаннаҥ экелилип турар болгон. Калганчы ӧйлӧрдӧ ороондор ортодо гран-кыйуларды бӧктӧп ийерде, кыргыз јииттер ачыган сӱттеҥ аш-курсакты промышленный кеминде чыгарарын араайдаҥ баштап салган эмтир.

Технический билимдердиҥ докторы, Санкт-Петербургтыҥ механиканыҥ ла оптиканыҥ јетирӱлик технологияларыныҥ университединиҥ база бир профессоры Тамара Арсеньева куучынында албатыныҥ ажаныжы государстволык политиканыҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи ле ого јаан ајару эдилип турганын темдектеди. Бу бӧлӱкте функциональный дейтен аш- курсак јаан камаанду болуп јат. Кӧп шиҥжӱчилер, ол тоодо Л. Букачакова, пищевой волокнолорлу, антиоксиданттарлу, витаминдерлӱ, минеральный веществолорлу функциональный аш-курсакты шиҥдеп, эдип чыгарары бӱгӱнги кӱнде сӱрекей керектӱ иш болуп јат деп чотойдылар. Россияныҥ медициналык билимдериниҥ академиязыныҥ НИИ-зиниҥ јетиргениле, эл-јонныҥ су-кадыгын мындый кӧргӱзӱлер аайынча бӧлиирге јараар:

* су-кадык улус — 20%

* су-кадыгыныҥ кеми бир эмеш јабыс улус — 40-45%

* оору ла оорыҥкай улус — 30-35%.

Бу кӧргӱзӱлердеҥ Россияныҥ улузыныҥ кӧбине аҥылу, эмдеер-профилактикалык аш-курсак керек болгоны илелелет. Андый тузалу аш-курсактыҥтоозына ачыган сӱттеҥ эткендери кирет.

Билимчиниҥ темдектегениле, калганчы ӧйдӧ Россияда, текши телекейде чилеп ок, эл-јонныҥ су-кадыгы коомойтыганы темдектелет. Оныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи — экологиялык јаман айалгалар. Улус бойлоры ла ар-бӱткенин быртыдып јат. Мындый айалгада јаҥжыгып калган ару аш-курсакты промышленный ке- минде чыгарганы эл-јонныҥ су-кадыгына јарамыкту болор.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы канча јылдардыҥ туркунына алтай албатыныҥ јаҥжыккан аш- курсагын чыгарар технический айалгалар тӧзӧӧр иштерди јӧмӧжип турганы керегинде АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ ордынчызы Эльвира Гуляева айтты. Бӱгӱнги кӱнде министерстводо бир канча аш-курсакты чыгарарына техайалгалар бар. Ол сурууда ла министерство олорды иштеерге кӱӱнзеген ончо аргачыларга акча тӧлӧбӧзинеҥ берип јат ла олордыҥ ижин оноҥ ары ајаруда тудат.

Бӱгӱнги кӱнде бу технический айалгаларды тузаланып, аш-курсак белетеп чыгарарын эҥ ле озо аргачы Сергей Тобоев баштаган. Ол талкан ла сӱттеҥ эткен аш- курсак белетеп чыгарат.

Кажы ла јыл јуртээлем продукцияны белетеерине грант болуш берер башка- башка конкурстар јарлалат. Ончо айалгаларды, ченемелди шиҥдеп, эмдиги ӧй эл-јонды ижин, ийделерин бириктирип, кооперативтер тӧзӧӧрин (олор анчада ла турумкай ла тӱжӱмдӱ болор) некегени јарт ла иле.

Адакы учында сӧс бу ишти бӱдӱрип турган аргачыларга берилген. «Чуй-Оозы» кооперативтиҥ јааны Галина Топтыгина бойыныҥ ченемели, олорго Л. Букачакова белетеп берген технический айалгалар, оныҥишке камааны керегинде куучындады.

Аргачы Андрей Мехов сӱтле 23 јыл иштегенин, аргачылык тӱӱкизин куучындап, онойдо ок технический айалгалар аайынча кере бичик алылган кийнинде, «Шебалинский молочник» кооперативке иштеерге јеҥил боло бергени, продукцияныҥ кеми јаанаганы керегинде айтты. Ол јаан цех тудуп, мынаҥ ары про- мышленный кемине чыгар амадулу

Конференцияныҥ уч-турулталарын јуунды башкарган Вера Кучукова (Јондык су-кадыктыҥ ла медициналык профилактиканыҥ тӧс јериниҥ баш эмчизи) јарлады: алтай албатыныҥ озодоҥ бери јиген ару ла чыҥдый аш-курсагын онойып ла чыҥдый эдип чыгарар окылу технический айалгалар бар, чеген-талканды эдип, јип, су- кадыкты тыҥыдарына јол ачык.

Э. КУДАЧИНА

С. КОСТИНАНЫҤ фотојуруктары