Алтайдын Чолмоны

«Муҥ калыктыҥ канынаҥ каным бӱткен…»

10.12.2020

Кам-јарлыкты јоголткон, кудайы јок јаҥы јӱрӱм тӧзӧгӧн совет ӧй. 1950-чи јылдардыҥ башталганы. Јал-Мӧҥкӱниҥ эдегинде
Боочы-Оозы деген јерде турган

«Кызыл Таҥ» деген јурттыҥ улузы јажытту белетенип, АЛТАЙ ТАКЫГАН мӱргӱӱл ӧткӱрет.

Оны баштап ӧткӱрген кижи — јарлык болгоны учун Нарын деген јерге айдуда јӱрген ле Алтайына јанып келген Бадакин Јайаҥ деген кижи, албатыда бай ады Абайым. Удабай, «Кызыл Таҥ» колхоз ӱчјылдык планды бӱдӱргени учун областьта баштапкы јерге чыгып, «Волга» кӧлӱкле кайралдадат…

—Бу «Волгала» ол ӧйлӧрдӧ нени эдетен? Колхозчылар јуулала, јайнап-сурап туруп, оны кош тартар кӧлӱкке солыдып алган. Ол кӧлӱкти мен кӧргӧм, кабиназы ла кузовы агаш машина болгон. Ӱстине чыгып барзаҥ, чичке агаштаҥ эткен ле јажыл будукла будуган јараш полду – деп, Оҥдой јуртта јуртаган Людмила Николаевна КАХТУНОВА куучындайт.

—«Кызыл Таҥ» колхоз 1931-1932 јылдар киреде тӧзӧлгӧн. Кеҥиде совхоз тӧзӧлӧрдӧ, ого кирерге кӱӱнзебей, кӧчӱп келгендер, Кабарка ла Ӱстиги Талдуныҥтаҥынаҥ јаткан улузы бу колхозко кирген –деп, ол куучындайт. –Бу колхоз эмди јок, улузы Алтыгы Талду јурттыҥ јонына кожулган.

«Кызыл Таҥ» кичинек колхоз болгон. 1950-чи јылдардыҥ башталарында Монгол јеринеҥ айдаган малдаҥ шатун деген оору јайылып, јол ичинде колхозтордыҥ кӧп малы корогон. Ол тоодо «Кызыл Таҥ» колхозто 70 кире кой ӧлгӧн. Ол ло ӧйлӧрдӧ јалкынга соктырып, бир јиит кижи божогон. Ол туштарда јиит улус божобойтон. Јаандар Алтай катуланган, мӱргӱӱл эдер керек деген. Колхозтыҥ председатели Ыжыков Байрам Кыпчакович, оныҥ ордынчызы адам Кахтунов Каска Кыпчакович болгон. Ачык айтпаза да, олордыҥ јарадузы јогынаҥ мындый керек кайдаҥ болзын.

Белетениш јажытту ӧткӧн дежер. Абайым айдудаҥ јанып та келерде, суракту келген улуска болушкан, чӱмин-јаҥын туткан, јон ортодо тоомјылу ла јарлу кижи болгон. Чырчык (Анна) Ерукова ла Суркурак (Елена) Елемова, тӧрӧӧн-тууган балдар, ол тушта јиит комсомол кыстар, Абайымды тудулу-кезедӱлӱ мындый неме этпезин деп корып, ого келген улусты кийдирбей, сӱрӱп, сӱрекей кичеейтен. Айдарда, бу экӱни мӱргӱӱл ӧткӱрер ӧйдӧ город јаар јарым айга ӱредӱге аткарып ийген эмтир.

Мал кабырган јылкычылар билелериле: Кабар ла Мамаҥ (бай ады), Очыбай ла Јалар эјебис беелер саап, саба ачыткан. Роман Кахтунов ло Кару Тузина (Яилгакова) ол тушта јиит, бойдоҥ улус, шабычылардыҥ тоозында болгон, Алтайды алкап кожоҥдогон улус туру. Мойнында јаҥа деген немелӱ болгон деп айдыжар. «Кӱскиде, Октябрьдыҥ революциязыныҥ байрамы темдектелип турарда, Роман ла Кару сӧстӧри сӱрекей јараш кожоҥ кожоҥдоп турар. Бу кожоҥды кем айдып берген, кайдаҥ угуп ӱренгенер деп сураза, айдышпас» – деп, Суркурак эјем эске алатан.

Чоҥкуш Кахтунов (Владимир Кыпчакович Кахтунов) бу мӱргӱӱл ӧдӱп турар ӧйдӧ 13-14 јашту уулчак болгон. Бу керегинде укпай, оройтып калган эмтир. Кӧрӧр болзо, улус кӧдӱрези мӱргӱӱлге барыптыр. Ол ӧткӧн јерге сыр јӱгӱрӱкле барган. Эки беристе кире јеткелекте, Абайымныҥ айдып турган алкыштары јап-јарт угулып турган деп куучындаар. «Эмди учбаш ла неме башта арткан – Алтайдыҥ тогус ыйык тууларын адап, кажызын ла таҥынаҥ алкаган сӧстӧрине эди-сӧӧгим јимиреп турган. Кадын-Бажы–Ӱч-Сӱмер, Каракол-Бажы —Ӱч Эҥмек, Короты-Бажы —Ӱч Тепсеҥ, Бајыкылу Бабырган, Кӧкӧрӱниҥ Кӧк Ыйыгы… База кандый да тууларды адап, кажызын ла тыныш ӱспей алкап, алкап, алкап айдып турганы санаамда арткан. Мӱргӱӱл Ка-барка деген јерде ӧткӧн. Једип барзам, Абайым ак бӧстӧҥ кӧктӧгӧн каптал тонду, база јаламалу, ак па кандый, сӱӱри бӧрӱктӱ болгон. Ӱрӱстеген калбагы кырында тогус ӱйттӱ…» — деп, оныҥ куучындаганын Людмила Николаевна эске алат.

Малды мӱргӱӱл ӧдӧтӧн јерге экелип јатса, бир мойнобос, бир чиренбес дежер. Бууны арта салып койзо, мӱргӱӱл божогончо турар. Сӱт урган шајыҥ ба, агаш па айакты белине тургузып койзо, тӧгӱлбей турар. Кыйралаган, ак сӱтле ӱрӱстеген, ыйыктаган мындый малды «эрјине» деп байлап, ӱӱрге божодып ийер. Оны минерге де, ӧлтӱрерге де јарабас, јайым јӱрер, бойыныҥ ӧлӱмиле ӧлӧр мал. Бу мӱргӱӱлде ыйыктаган тай ат сӱрекей узак јӱрген, оноҥ ылгым јакшы мал бӱткен деп айдыжат. Абайымныҥ јылкы малды арчынду сӱтле ӱрӱстеп, мӱргӱп, алкыш-быйан сураган, Алтайды кӧдӱрер мӱргӱӱлдиҥ чӱм-јаҥы сӱрекей јараш, кӧгӱсти ойгозор кӧдӱриҥилӱ болгоны јерлештериниҥ санаазында узакка арткан.

Абайым ӧрӧкӧн таҥынаҥ улустыҥ малын да ыйыктап туратан эмтир. Онойдо, Алтайдыҥ ады јарлу бичиичизи Аржан Адаровтыҥ эҥ јаан эјези Байда, Кахтуновторго јеен кижи, јажына койдо иштеген, озочыл койчы болгон. Ол куучындап туратан: «Бисте кыйралаган, ыйыктаган кой болгон. Ол кой тӱнде ончо койлордоҥ аҥыланып, агара кӧрӱнип турар. Јатса, чала бийиксимек, тӧксӧксимек јерге јадар, арткан койлор оны айландыра јадып алар…». Ол кой јӱргенче, ончо койлор јакшы јӱрер деп куучындаар

Мӱргӱӱл божогон кийнинде, байагы Чоҥкуш јанып келеле, уккан сӧстӧрди јакшызынып, эди-сӧӧги јымырап, айдып-айдып турарда: «Бу учкан јарлыктаарга турган болбозын. Мыны токтодор керек» — деп, айылда улус айдыжып туратан. Кийнинде ол оорып-чучурап: «Абайымныҥ ла энемниҥ эткен немези бу. 45 јашка јетире мени токтодып салган. Айткан болзо, ары-бери јӱрӱп, мынайып шыралабас эдим» — деп айдып туратан.

Ол мӱргӱӱл ӧткӧн кийнинде «Кызыл Таҥ» колхозтыҥ ажы аҥказынаҥ ажыра бӱдер, мал-ажы кӧптӧп ӧзӧр јылдар болгон. Областьта ӧзӱмиле 1-кы јерге чыкканы учун компартияныҥ обкомы колхозко «Волга» кӧлӱк сыйлап турбай. Колхозчылар оны кош тартар кӧлӱкке солып алган.

Чоҥкуш Кахтунов керегинде кайкамчылу бир учурал эмдиге айдылат. Людмила Николаевна бу керегинде мынайда куучындаган:

«Чоҥкуш акам кӧстиҥ глаукома деген оорузыла оорыган. Бу ооруда кӧсти кезерге јарабас деп эмди јаҥы угуп турбай. Кӧзи кӧрбӧй барарда, акамды операция эдерге Горно-Алтайсктыҥ эмчилигине алган. Бу 1990-чы јылдардыҥ учы болор керек. Операция тужында текши наркоз эткен болбой. «Билинип ле келзем, келтейимде соок болуп турган. Кӧрзӧм – полдо јадырым – деп, Чоҥкуш акам айдар. –Ак халаттарлу кӧп улус мендӧӧн кӧрӱп алган тургулаары. Мениле не болгонын оҥдобой, капшай ла турайын дезем, эбире улус: «Нет-нет, лежите, лежите…» — дежет. Оноҥ каталканы экелеле, мени ого салып, палатама јетирдилер. Јаныма медсестра отургызып койгондор. Турайын дезем, чек болбос, јадыгар ла деер. Оноҥ врачтар келип кӧргӧн. Кийнинде угар болзо, мени операцияга апарган кийнинде јаан удабаган, коридорло тизир-мазыр медиктер јӱгӱрӱже ле берген. Чоҥкуш акамныҥ кӧзин кезерге ле јадарда, столдо јаткан кижи бойы ла кӧдӱрилип, полго тӱжӱп, јада берген эмтир. Бир медсестраныҥ айтканыла, бу чур-чуманак ӧйинде операция ӧткӧн кыпта 28 кижи чогулган…

—Бу чын ла болгон керек пе?

—Чып-чын. Байа операция эдетен ӱй кижи оны эдеринеҥ мойноп ийген. Акам јанып келген ле бир канча ӧйдиҥ бажында ойто барып, кӧзин кестирткен. Бис тегин де боро-јажыл кӧстӱ улус ине, ол операцияныҥ кийнинде Чоҥкуш акамныҥ кестирткен кӧзи ногон ӧҥдӱ болуп, чек кӧрбӧй барган. Ол город барганда, Эмил Кӱрдеевич Кыдыевтиҥ айлына токтоп-конуп туратан. «Албаданып, кӧзиҥди кестиртип турган немеҥ не? Сеге јарабас болгон не» — деп оныҥ айтканын акам куучындап турар.

—Абайым Алтайды кӧдӱрер, Алтай такыыр мӱргӱӱл ӧткӱрер ары јанынаҥ јарадулу, чыдулу јарлыктардыҥ бирӱзи болгон. Бу алтай калыктыҥ Јажыл бӱрде, Сары бӱрде ӧткӱрген эҥ јаан, тӧс учурлу мӱргӱӱли. Оны болгон ло кам-јарлык ӧткӱрер аргазы јок — деп, Людмила Николаевна айдат. —Мындый улустыҥ бирӱзи Каракол ичинде јаткан кара майман сӧӧктӱ Мандаев Барнул – бай ады Ада јарлык болгон. Экинчизи — Коротыныҥ Абайым јарлыгы, Бадакин Јайаҥ ла ӱчинчизи — Јоло-Кайырлыкта јаткан кӧгӧл майман сӧӧктӱ, бай ады Тӧлӧс деген кижи. Ол Алтайыстыҥ ады јарлу јон-политикалык ишчизи, Государстволык Думаныҥ депутады болгон Сергей Тимурович Пекпеевтиҥ карган адазы. Је бу кижи ого берилген јарлык болор молјудаҥ мойноп, оноҥ айрылганы керегинде куучын арткан

Абайым Кеҥи сууныҥ ӧзӧгинде, Буландыкта ба кайда, јаткан кыпчак сӧӧктӱлердиҥ јайзаҥы Кыстайдаҥ таркаган кижи эмтир. Кыстай 7 уулду болгон. Оныҥ Кулак деген уулы- ныҥ уулы Бадака, оныҥ уулы Јайаҥ (Абайым јарлык), Јайаҥ- ныҥ уулы – Јорыкчы, Јорыкчыныҥ кызы Чырчык (Анна Ерукова). Кыстайдыҥ Аларушка деген уулыныҥ уулы Элем, Элем- ниҥ кызы Суркурак, Суркурактыҥ кызы — Алтайдыҥ јарлу поэди Гӱзел Элемова. Чырчык ла Суркурак – ада јанынаҥ эјелӱ-сыйынду улус.

Бадакин Јайаҥ бодоштыра 1890-чы јылдардыҥ учында Кеҥи сууныҥ ӧзӧгинде чыккан болор деп, Людмила Нико- лаевна Кахтунова айдат. 12 јашту тужында ол сӱрекей тыҥ оорыган. Санаазы кириш-чыгыш јаткан ла бир ӧйдӧ билинип келерде, тӱнӱктеҥ боро кушкаш тиркиреп учуп келеле, оныҥ тӧжине отура берген. «Ары болуп учарга ла јадарда, тудуп ал- гам» – деп, Абайым куучындаган. Тудала кӧрӧрдӧ – болчок боро таш. Мындый, ары јанынаҥ берилген, аҥылу эдимдер кӧп јарлыктарда ла билер улуста болотон эмтир.

1930-чы јылдарда кам ла јарлык улусты истеп-айдап ту- рарда, Јайаҥ Бадакинди 10 јылга катуныҥ јеринде јӱрер эдип јаргылаган. Ол Нарында ссылкада болгон. Бодогондо, улу- сты эмдеер јайалтазы ондо до иле кӧрӱнген. Абайым шыркалаткан кижиниҥ канын колыла тийбей ле токтодып салар ийделӱ кижи болгон деп, јерлештери эске алат. Јартап болбос куулгазын ийделӱ мындый улусты ол советте ӧйлӧрдӧ јаҥдар аҥылап, билип туратан ошкош. Не дезе, Абайым айдудаҥ эки јылдыҥ бажында нениҥ де учун Ленинградтаҥ јанып келген. Бу калада ОГПУ-ныҥ мӱргӱӱл јаҥла истеткен улустыҥ керектери аайынча бӧлӱги болгон. Ол кирее, малта ла камфора экелгени јерлештериниҥ санаазында арткан. Байла, кандый да эмчиликте эмезе билим-шиҥжӱ ӧткӱрген јерде јӱрген болордоҥ айабас, не дезе, ол камфораны канайда тузаланарын, су-кадыгын чеберлеериниҥ, ару-чек јӱрериниҥ ээжилерин билип, бала-баркага айдып туратан.

Абайым «…бийик сынду, койу јаан сагалду, коҥжок јаан тумчукту, мӱркӱттий кӧстӧрлӱ кижи болгон» деп, Тамара Николаевна Мендошева эске алатан. Оныҥ кӧзине болгон ло кижи чике кӧрӱп болбос дежетен. «Муҥ калыктыҥ канынаҥ каным бӱткен, јӱс калыктыҥ јимиртинеҥ јӱрегим бӱткен…» — деп, Абайым бойы керегинде айдатан.

База бир солун учурал Туйактуныҥ корумдарын каскан јарлу археолог Сергей Иванович Руденколо колбулу. Ол «Кызыл Таҥга» улайын келетен ошкош. Јаантайын атту јӱрер. Јӱзи кӱнге чек кызара кӱйген, сары чачы да агара кӱйӱп калган јӱретен. Колхозтыҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи јууда јӱрген, орус тилди јакшы билер Каска Кыпчакович Кахтуновло нӧкӧрлӧжип туратан.

С. И. Руденко Абайымла таныжарга, куучындажарга кӱӱнзеген. Билимчи кижи этнографиялык јетирӱлер де јууган болор. «Ол Руденко деген кижи келзе, адыныҥ тискинин алып уткызын, эки јанынаҥ колтыктап, чадырга јаҥар кожоҥду кийдирзин, тӧрдӧ јайып салган кийис ширдекке апарып отургуссын деп, Чырчыкка ла меге јакыган – деп, Суркурак эјем куучындайтан. –Мойношсобыс, адылгылаар. Абайым некеп јат, Каска – јиит башкараачы, комсомол кижи, оны јӧмӧп јат. Кайда баратан, айтканын бӱдӱрбей».

Абайым 1955 јыл киреде божогон. Баратан ӧйин билген деп айдыжат.

Бу телекейде, бу јӱрӱмде билим јартап болбой турган саҥ башка учуралдар да болуп јат, кайкамчылу јайалталу улус та туулат. Јаткан Алтайыс та бӱткӱл бойы куулгазын ийделӱ деп, Абайым ӧрӧкӧнниҥ салымын, Кызыл Таҥ деген кичинек јуртта ӧткӧн алтайлардыҥ Алтай такыган калганчы мӱргӱӱлин сананып бичидим.

Светлана КЫДЫЕВА